Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II, 1997
M i n i a t u r o w e r e l i k w i a r z e-e n k o l p i o n y z G r ó d k a n a d Bu g i e m
Ew a i A n d r z e j Ko k o w s c y
Za pośrednictw em Piotra Kani z Gródka nad Bu giem mogliśmy zadokumentować kilka dalszych inte resujących zabytków w czesnośredniow iecznych1, od krytych na terenie tej miejscowości przez poszukiwa czy starożytności z okolic Hrubieszowa. W śród przed miotów2 na szczególną uwagę zasługują trzy niew iel kie krzyżyki składane, tak zwane enkolpiony, oraz mały krzyżyk metalowy. W yjątkowość tych znalezisk zobli gowała nas do szybkiego ich upowszechnienia w for mie publikacji.
1. Gródek nad Bugiem, stan. 4 - „Podgrodzie” Znaleziono tutaj kom pletny, zam knięty relikw iarz wykonany z brązu, będący m iniaturą popularnego typu IA1 wg klasyfikacji G ródek-K ciuk (1989, s.), z nie w ielkim i poprzeczkam i-w ypustkam i na ram ionach, Różnica w stosunku do dużych enkolpionów polega na braku w ram ionach bocznych i na szczycie krzyża medalionów z wyobrażeniem świętych. Na awersie w i doczna je st postać U krzyżow anego obw iedziona ram ką, nad jego głow ą znajduje się kółko. Na rewersie widoczna je st stojąca postać M atki Bożej na tle krzy ża. Z aw ieszkę stanow i płaskie koliste uszko (ryc. 1: a). W ysokość zabytku 55 mm, bez uszka 46 mm, roz piętość ram ion w ynosi 26 mm, grubość 8 mm, średni ca uszka 8 mm.
2. Gródek nad Bugiem, stan. 1A
Połow a niew ielkiego enkolpionu wykonanego ze stopu miedzi z prostym i ramionami. Postać U krzyżo wanego przedstawiona jest bardzo schematycznie za po mocą rytych kresek, być m oże kiedyś wypełnionych in- krustacją. Nad jego głow ą znajduje się okrągły guzek (ryc. 1: b). W ysokość zabytku 43 mm, rozpiętość ra mion 23 mm, grubość 3 mm.
3. Gródek nad Bugiem, stan. 1A
Zam knięty enkolpion z brązu z odłam anym wie- szadełkiem , w k ształcie nieom al rów noram iennego krzyża z w pisanym kw adratem na skrzyżow aniu ra
1 Poprzednie opublikowane zostały w pracach: E. i A. Kokowscy 1990; E. i A. Kokowscy 1995; J. Rogatko 1990, s. 193-197, J. Rogatko 1994.
2 Chcieliśmy w tym m iejscu podziękować P. Kani za ułatwienie nam dotarcia do tych zabytków. W przygotow aniu przez autorów ni niejszego tekstu znajduje się opracowanie zabytków proweniencji skan dynawskiej, pochodzących w części z kolekcji Piotra Kani, w części zadokumentowanych dzięki jego pomocy.
mion. Z jednej strony wyobrażony jest za pom ocą w to pionego srebra rów noram ienny krzyż z prom ieniam i odchodzącym i od skrzyżow ania ramion; na drugiej n a tom iast w ykonany w srebrze krzyż rów noram ienny (ryc. 1: c). W ysokość całkow ita zabytku 33 mm, roz piętość ram ion 20 mm, grubość ściśle dopasowanych połów ek 6 mm.
4. Gródek nad Bugiem, stan. 1A
Uszkodzony, płaski krzyżyk wykonany ze stopu m iedzi, z wyrytym w yobrażeniem krzyża, obw iedzio nym ram ką (ryc. 1: d). Z achow ana w ysokość 23 mm, rozpiętość ram ion 25 mm, grubość 1-2 mm.
M iniaturę typu IA1 (ryc. 1: a) w klasyfikacji G ró dek-K ciuk (1989, s. 118) należałoby um ieścić w prze dziale chronologicznym X II i początku X III w., co zgodne je st z ustaleniam i dla obszaru Rusi K ijowskiej (L.V. P ek ars’ka, V.G. Pycko 1989, s. 87-89). Tam też w ystępują enkolpiony podobne w ielkością i stylem do analizowanego znaleziska z Gródka nad Bugiem, które jed nak datow ane są od przełom u X I i XII w. po jego ostatnie dziesięciolecie (L.V. P ek ars’ka, V.G. Pycko 1989, s. 88 ryc. 3: 3-4, s. 90-91; Ja. Stanćak 1993, s. 89 ryc. 1: 5).
K rzy żyk z w yo brażeniem stylizow anej postaci Chrystusa (ryc. 1: b), nie znajduje ścisłych analogii. G eneralnie należy go um ieścić w grupie enkolpionów inkrustowanych, datowanych na okres od początku XII po połow ę X III w. (E. G ródek-K ciuk 1989, s. 114-117, 119-120). W zór „m ałych enkolpionów z prom ieniam i strzelistym i” w term inologii G ródek-K ciuk (1989, s. 115) reprezentuje krzyżyk inkrustow any srebrem (ryc. 1: c). Ze w zględu na zdum iewające podobieństwo czte rech krzyżyków tego w zoru, znalezionych ju ż dotych czas w D rohiczynie, Obrow cu i G ródku nad Bugiem (E. G ródek-K ciuk 1989, s. 115 ryc. 8, ryc. 9). propo nujem y od znaleziska w m iejscow ości Obrow iec koło H rubieszow a (L. Gajewski 1959), dla ułatw ienia iden tyfikacji nazwać go w zorem „O brow iec” . Z aprezen tow any w tym opracow aniu egzem plarz je s t więc dru gim z obszaru G ródka nad Bugiem i piątym z terenu Polski. Znaleziska tego w zoru należą na terenach na w schód od Bugu do rzadkości. M ożna tutaj ew entual nie wskazać na podobny zabytek z Jaropołcza Zale skiego (M. V. Sedotfa 1972, ryc. 23: 25). W tym kon tekście wydaje się aktualne przypuszczenie L.
Gajew-2 8 8 Ew ai An d r z e j Ko k o w s c y
Ryc. 1. Gródek nad Bugiem, woj. zamojskie; a - krzyżyk składany ze stan. 4 - „Podgrodzia”, b-d - krzyżyki ze stan. 1A.
skiego o lokalnej produkcji om aw ianego w zoru na Ziem i Czerw ieńskiej, przy czym m iała się ona rozw i nąć nie pod wpływem oddziaływ ań z Rusi Kijowskiej, ale raczej na skutek kontaktów z regionam i północ- nobałtyckim i (L. Gajew ski 1959). Za taką tezą m o głaby przem aw iać stosunkow o bliska analogia z m iej scowości Jaunipebalga na Łotw ie (Istorija... 1952, s. 76 ryc. 3). Praw dopodobnym w ydaje się więc też p o w iązanie m iejsca produkcji interesującego nas wzoru krzyży inkrustow anych z bliżej dotychczas nieokre ślonym ośrodkiem w pobliżu grodu Wołyń. C hrono logię w zoru „O brow iec” na razie należy synchronizo wać, podobnie ja k całą grupę krzyży inkrustowanych, z XII i połow ą X III w.
Z a p re z e n to w a n e z a b y tk i p o tw ie rd z a ją o p in ię o istnieniu szczególnej koncentracji znalezisk tego typu w rejonie G ródka nad B ugiem . Liczba odnoto w anych tutaj enkolpionów w zrosła bow iem do dzie
w ięciu 3 (E. i A. K okow scy 1995, s. 74). W tym kon kretnym przypadku fakt znacznej koncentracji enkol pionów m oże być tłum aczony pow ażną ro lą politycz ną, gospodarczą i relig ijn ą funkcjonującego tutaj gro du Wołyń (E. i A. K okow scy 1987, s. 39-43). O zna cza to rów nież, że katalog tego typu zabytków z ziem polskich zaw iera aktualnie 44 interesujące nas zn a leziska (E. G ródek-K ciuk 1989, s. 126-129; E. i A . K okow scy 1995)4.
3 Uwzględniamy tutaj informację o znanym nam z autopsji enkol- pionie typu IB(?) wg E. Gródek-Kciuk, mającym pochodzić z Gródka nad Bugiem. Znajduje się on w prywatnych rękach kolekcjonera z oko lic Hrubieszowa, który nie zgodził się na jego dokumentację.
4 W tym miejscu sygnalizujemy też zabytek znajdujący się w po siadaniu Muzeum Okręgowego w Zamościu. Informacjęo nim zawdzię czamy uprzejmości mgra Jerzego Kuśnierza, za co niniejszym serdecz nie dziękujemy.
Mi n ia t u r o w er e l i k w i a r z e-e n k o l p io n yz Gr ó d k an a d Bu g ie m 2 8 9
Li t e r a t u r a
G a j e w s k i L.
1959 Brązowy krzyżyk znaleziony w Obrowcu, po w. Hrubieszów, WA, t. 26, s. 344.
G r ó d e k - K c i u k E.
1989 Enkolpiony znalezione na terenie Polski, pró ba klasyfikacji i datowania materiałów, PArch., t. 36, s. 97-134.
I s t o r i j a ...
1952 Istorija Latvijskoj SSR, Riga. K o k o w s c y E. i A.
1987 Osadnictwo wczesnośredniowieczne w mikro regionie pomiędzy Huczwą, Bugiem i Bukową na tle osadnictwa grupy maslomęckiej młod szego okresu rzymskiego, Zamość.
1990 W czesnośredniowieczny grot z Gródka w woj. zam ojskim , Lub. M at. A rch., t. 3, Lublin, s. 49-54.
1992 T rz y z n a le z is k a w c z e sn o śre d n io w ie c z n e z G ródka nad Bugiem, woj. Zamość, APol., t. 37, s. 209-214.
1995 Dalsze enkolpiony z Gródka nad Bugiem, Spr. zam. 1994, s. 73-76.
P e k a r s ’ k a L. V., P u c k o V. H.
1989 D avn’orus’ki enkolpiony v zbirci Muzeju isto- rii m. Kyeva, „Archeolohija”, nr 3, s 84-94. R o g a t k o J.
1990 Zabytki z kolekcji P iotra Kani z Gródka nad Bugiem, woj. zamojskie, Lub. Mat. Arch., t. 3, s. 183-200.
1994 N owe znaleziska z okolic Gródka nad Bugiem woj. Zamość, Spr. Arch. t. 46, s. 169-184. S e d o v a M. V.
1972 Ju v elim y e izdelija iz Jaropolća Z alesskogo, „Kratkie soobsćenija o dokladach i polevych is- sledovanijach Instituta A rcheologii Akademii Nauk SSSR”, z. 129, s. 70-79.
S t a n ć a k Ja.
1993 Zbirka enkolpioniv z fondiv L’vivs’koho istory-ćnoho muzeju, [w:] Naukovi Zapysky, z. 1, L’viv, s. 87-95.
Ew ae n d An d r z e j Ko k o w s k i
M i n i a t u r e En k o l p i o n- Cr o s s e s f r o m Gr ó d e k o n t h e Ri v e r Bu g
With the help o f Piotr K ania from G rodek on the river Bug three E nkolpion-crosses and one flat cross o f m iniatu re size have been recorded. These w ere found in the area o f Grodek. The first item (Fig. la ) is a m iniature o f the type IA1 according to the G rodek-K ciuk classification and it is dated to the 12th and the beginning o f the 13th century. The second item (Fig. lb ) represents the group o f inlaid crosses. H ow ever, it does not have good parallels. It is pro
posed that the dating o f this artefact should be set for an identical tim e fram e as the previous item. The third Enkol- pion-cross (Fig. lc ) represents a design called "Obrowiec" (proposed in this paper) w hich com prises 5 finds from eastern Poland. It is practically unknow n at the area o f Kiev Ruthe- nia. There is a probability that it w as produced at the te rrito ry o f the C zerw ień Castels ju risdiction from the 12th to the m iddle o f the 13th century.
