O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej

Pełen tekst

(1)655. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Jerzy Kornaś Katedra Nauk Politycznych. O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej 1. Uwagi metodologiczne W literaturze historycznej i politologicznej występują obecnie na ogół dwa nurty interpretacyjne rozwoju systemu politycznego Polski Ludowej: wyjaśniający (krytyczno-afirmujący) i porównawczy (negatywno-dezaprobujący)1. Ten pierwszy mieści się nurcie metodologicznym analizującym procesy polityczne w ich otoczeniu historycznym, ekonomiczno-społecznym, międzynarodowym i cywilizacyjnym. To holistyczne podejście koncentruje się na przesłankach powstania i rozwoju konkretnego systemu politycznego, kładąc duży nacisk na krytyczno-wyjaśniającą analizę ich wpływu na charakter relacji między podmiotami instytucjonalnymi systemu, mniej zaś na sporne oceny skutków jego funkcjonowania. Natomiast drugie stanowisko metodologiczne opiera się a priori na przyjęciu teoretycznego paradygmatu systemu, do którego selektywnie odnoszone są odpowiednie fakty i wydarzenia polityczne, potwierdzające negatywne cechy systemu uznanego za patologiczny w odniesieniu do wzorca. Podejście porównawcze nie wnika we wpływ otoczenia, ale bardziej koncentruje się na komparatystycznej metodzie poszukiwania zewnętrznych podobieństw modeli systemów politycznych, pomijając i nie wyjaśniając źródeł istniejących między nimi różnic. Niniejsza propozycja badawcza mieści się w pierwszym nurcie metodologicznym i ma na celu pokazanie ewolucji systemu politycznego Polski Ludowej z uwzględnieniem ważniejszych jego etapów oraz udzielenie hipotetycznej odpo1 Przykładem obu stanowisk metodologicznych w literaturze krajowej mogą być publikacje: J.J. Wiatr, Ewolucja koalicyjnego sposobu sprawowania władzy politycznej w Polsce lat osiemdziesiątych, COM SNP, Warszawa 1987, s. 4–18; J. Staniszkis, Czy zmierzch formacji? „Więź” 1989, nr 5; M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2001..

(2) 6. Jerzy Kornaś. wiedzi na pytanie, czy posiadał on własny potencjał intelektualny demokratyzacji w ramach realnego socjalizmu.. 2. Periodyzacja Wybrany do analizy okres obejmuje zasadnicze stadia jego rozwoju wyodrębnione w oparciu o kryterium stopnia dochodzenia do równoprawności w stosunkach pomiędzy głównymi podmiotami systemu politycznego. Przyjmując to kryterium za podstawę podziału systemu politycznego Polski Ludowej, wyróżnimy następujące jego fazy rozwojowe: – limitowanego pluralizmu konfrontacyjnego – polegającego na dążeniu do uzyskania przewagi w systemie władzy przez jeden z dwóch walczących o władzę w latach 1944–1947 obozów politycznych: lewicy komunistycznej i ludowo-demokratycznego; – monocentrycznego hegemonizmu partyjnego – opartego na centralistyczno-transmisyjnych formach stosunków między podmiotami systemu politycznego w latach 1948–1956, a następnie (do 1980 r.) hegemoniczno-konsultacyjnych, z pojawiającymi się cyklicznie (w okresie kryzysów) zakłóceniami dominacji partii hegemonicznej; – politycznego systemu dwuwładzy – będącego konsekwencją strajków i porozumień sierpniowych, które zalegalizowały opozycję w postaci ruchu społeczno-zawodowego NSZZ „Solidarność”, tworząc tym samym układ dwóch realnych, chociaż nie równoważnych ośrodków władzy oraz przywróceniu na przełomie 1981/1982 r. monocentryzmu przy użyciu nadzwyczajnych środków stanu wojennego i zepchnięciu opozycji do działalności konspiracyjnej; – dekompozycji modelu hegemonicznego – dokonującej się w latach 1982–1989 na drodze samoograniczania władzy w ramach koalicji rządzącej i negocjacji ze środowiskami niezależnymi, a następnie erozji hegemonii partii komunistycznej postępującej w miarę braku osiągnięć w reformowaniu państwa i rosnącego oporu społecznego, zakończonej odrzuceniem tego systemu w lecie 1989 r. na rzecz pluralizmu demokratycznego2. Opartą na innych kryteriach periodyzację systemu politycznego państw Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski, przedstawił G. Ekiert. Wyodrębnił on cztery następujące etapy rozwoju politycznego: okres narzucenia sowieckiego typu reżimu, zakończony w 1948 r. utworzeniem specyficznej struktury w postaci partii-państwa oraz całkowitego zniszczenia tradycyjnego społeczeństwa politycznego; okres stalinizacji, trwający do połowy lat 50., który polegał na upaństwowieniu społeczeństwa w celu penetracji podstawowych więzi społecznych i upolitycznienia całej sieci stosunków społecznych; okres postalinowski, zakończony w Polsce po2 Interesujący podział systemu politycznego według występujących w poszczególnych okresach głównych sprzeczności przedstawili W. Pietras i A. Witak, Periodyzacja systemu politycznego Polski Ludowej w latach 1944–1980 [w:] Historia polityczna Polski Odrodzonej (Niektóre problemy), Krynica– Czarny Potok 1981, s. 65–66..

(3) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 7. wstaniem „Solidarności”, kiedy to między partią-państwem a społeczeństwem został podpisany „pakt o nieagresji”, a społeczeństwo „zresocjalizowało” od podstaw to państwo; okres postkomunistyczny, charakteryzujący się odrodzeniem nowego społeczeństwa politycznego, kryzysem tożsamości i instytucjonalnym rozkładem partii-państwa, rozpadem oficjalnej doktryny politycznej i załamaniem się gospodarki planowej3. Periodyzacja Ekierta budzi wątpliwości odniesieniu do dwóch ostatnich faz rozwoju systemu politycznego. Terminologia zastosowana do wyodrębnienia poszczególnych okresów nie wyjaśnia różnic między okresem poststalinowskim a postkomunistycznym, brak jasnych kryteriów wyróżniających poststalinizm od postkomunizmu. Strona instytucjonalna systemu politycznego po 1981 r. nie uległa zasadniczym przekształceniom, chociaż w szczegółowych rozwiązaniach, o czym będziemy niżej traktować, pojawiły się nowe instytucje i zjawiska, które korygowały funkcjonowanie pewnych elementów systemu, głównie ustroju politycznego państwa i systemu partyjnego. W okresie nazwanym przez Ekierta postkomunistycznym nadal działały te same lub podobne organizacje i instytucje, co w okresie poststalinowskim, a ich funkcje nie zmieniły się zasadniczo. W sensie funkcjonalnym ich efektywność niewątpliwie spadała, ograniczana oporem solidarnościowego podziemia oraz wpływem państw zachodnich. Nie były to jednak czynniki wchodzące w skład systemu, odgrywając z zewnątrz dysfunkcjonalną rolę wobec istniejącego ustroju. Ponadto w praktyce polskiego realnego socjalizmu nie wykształciły się inne niż stalinowskie (totalitarne) i poststalinowskie (czyli autokratyczne, które można potraktować jako warianty systemu komunistycznego) formy sprawowania władzy. Z perspektywy historycznej lata 1982–1989 można uznać za okres odchodzenia od komunizmu lub też jako nieudaną próbę jego reformy. Określając go postkomunistycznym, cofamy moment tranzycji do 1980 r., co nie znajduje uzasadnienia ani w faktach, ani w literaturze przedmiotu.. 3. Historyczne przesłanki narodzin systemu politycznego Polski Ludowej Powstawanie polskiego systemu politycznego po II wojnie światowej odbywało się pod wpływem niekorzystnych warunków wewnętrznych i międzynarodowych. Olbrzymie straty poniesione w majątku narodowym, wyniszczenie biologiczne społeczeństwa (szczególnie inteligencji) w okresie wojny4, przesunięcie terytorialne 3 Zob. G. Ekiert, Procesy demokratyzacji w Europie Środkowo-Wschodniej. Rozważania teoretyczne, Studia Polityczne 1993, nr 1–4 (5). Autor, dokonując periodyzacji, oparł się na konstrukcji teoretycznej odchodzenia od komunizmu Zbigniewa Brzezinskiego z 1988 r. Z konstrukcją Brzezińskiego polemizował z kolei S. Gebethner, Fazy odchodzenia od ustroju realnego socjalizmu, „Dziś. Przegląd Społeczny” 1991, nr 2. 4 Zob. J. Sałkowski, Bilans strat i szkód wojennych Polski pod okupacją niemiecką i sowiecką w latach 1939–1945 [w:] Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944–1956, cz. 1. Nieudana polska droga do socjalizmu 1944–1948, pod red. P. Wójcika, INS UW, Warszawa 1992, s. 5–58..

(4) 8. Jerzy Kornaś. państwa, rozdarcie polityczne narodu, zacofanie techniczno-kulturowe5 oraz nowy układ sił międzynarodowych w Europie, w którym Polska nie była równorzędnym podmiotem, nie tworzyły sprzyjającego podłoża do demokratycznych rozstrzygnięć politycznych w latach następnych. Program obozu lewicy komunistycznej zawarty w Manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z 22 lipca 1944 r. zakładał przeprowadzenie ludowo-demokratycznych reform polityczno-gospodarczych, umożliwiających odsunięcie od decydującego wpływu na władzę wielki kapitał i ziemiaństwo6. Osiągnięty w połowie 1945 r. w Moskwie, pod wpływem ustaleń jałtańskich i nacisku polityków państw alianckich, kompromis polityczny między lewicą komunistyczną a ludowo-demokratycznym odłamem obozu londyńskiego nie zamykał, lecz dopiero otwierał walkę o władzę i oblicze społeczno-ustrojowe tworzonego państwa polskiego. Zawarty w Moskwie układ polityczny zakładał istnienie pluralizmu politycznego i organizacyjnego ograniczonego do reaktywowania partii demokratycznych (prorosyjskich i skłonnych do współpracy z komunistami), uzgadnianie decyzji w ramach koalicji na zasadzie wspólnego porozumienia oraz przeprowadzenie wyborów do Sejmu Ustawodawczego7. Do czasu nowej konstytucji podstawowym źródłem prawnym funkcjonowania państwa były założenia konstytucji marcowej z 1921 r., a od stycznia 1947 r. również tzw. Mała Konstytucja, regulująca uprawnienia i stosunki między naczelnymi organami państwa. Zjawiskiem specyficznym, nie mieszczącym się formalnie w legalnych instytucjach i organizacjach ówczesnego systemu politycznego, było istnienie aktywnego podziemia zbrojnego, wpływającego istotnie, przynajmniej do 1948 r., na stosunki polityczne w tworzonym państwie i metody sprawowania władzy. System polityczny lat 1944–1947 miał więc przejściową i nietrwałą strukturę, a o jego czasowej stabilizacji decydował głównie układ dwóch orientacji politycznych: Bloku Stronnictw Demokratycznych (PPR, PPS, SL i SD) oraz legalnej opozycji programowej: Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) i Stronnictwa Pracy (SP), walczących o przejęcie władzy państwowej. Opozycja ta miała swoich reprezentantów nie tylko w ówczesnym organie przedstawicielskim, ale i w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. Tak więc kolejną osobliwością tego okresu było to, że linia podziałów politycznych nie przebiegała tylko w parlamencie delegacyjnym (Krajowa Rada Narodowa), ale także w rządzie, a legalna opozycja, ze względu na ograniczony pluralizm polityczny oraz zewnętrzne i wewnętrzne ciśnienie podziemia politycznego, nolens volens spełniała funkcje alternatywy ustrojowej. Przeprowadzenie reform społeczno-gospodarczych (od września 1944 r. reforma 5 Zacofanie gospodarcze i cywilizacyjne Polski w stosunku do Europy Zachodniej nie powstało po II wojnie światowej, ale kształtowało się przynajmniej od połowy XVII stulecia. Por. J.J. Wiatr, Co nam zostało z tych lat. Szkice i polemiki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1995, s. 13. 6 Zob. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 r. [w:] Manifest PKWN i Deklaracja PPR, Warszawa 1982. Szerzej: M. Nadolski, Programy przeobrażeń ustrojowych w Polsce komunistów i ugrupowań prokomunistycznych w latach 1941–1948 [w:] Elity władzy w Polsce a struktura społeczna..., s. 151–174. 7 Zob. K. Popiel, Od Brześcia do „Polonii”, Londyn 1967, s. 90–93; Por. J.J. Wiatr, Marksizm i polityka, KiW, Warszawa 1987, s. 153–155..

(5) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 9. rolna, w styczniu 1946 r. – nacjonalizacja przemysłu, upaństwowienie handlu, wprowadzenie planowania – 1947, oficjalne rozstrzygnięcie na korzyść Bloku Stronnictw Demokratycznych referendum ludowego (czerwiec 1946 r.) i wyborów do Sejmu Ustawodawczego (styczeń 1947 r.)8 oraz stopniowa pacyfikacja podziemia zbrojnego, utorowały w latach następnych drogę do szybkich przekształceń struktur systemu politycznego. Obok formalnie legitymizującej w międzynarodowym sensie nową władzę roli referendum i wyborów do Sejmu Ustawodawczego na kształt systemu politycznego Polski Ludowej wpłynęły ponadto następujące zjawiska: – rolniczo-przemysłowy charakter polskiej gospodarki, pogłębiony bezprecedensowymi w historii zniszczeniami wojennymi, sprzyjający racjonalnym dążeniom władzy do centralizacji skromnych wówczas środków i przeznaczenia ich najpierw na odbudowę gospodarki, a potem na forsowne metody przekształcania zastanej struktury społeczno-gospodarczej w przemysłowo-rolniczą; – model systemu politycznego akceptowany przez elitę władzy kierującą partią i państwem od połowy 1948 r. (bezkrytyczną wobec radzieckiego systemu stalinowskiego socjalizmu państwowego); – walka z podziemną opozycją systemową, sprzyjającą nadmiernemu wzrostowi pozycji organów bezpieczeństwa wśród instytucji nowego państwa oraz eskalacji represji jako sposobu doprowadzenia do stabilizacji nowo tworzonego ładu społeczno-politycznego i gospodarczego; – poddańcza kultura polityczna najbiedniejszych i najliczniejszych grup społecznych, wprowadzanych wówczas do aktywnego życia politycznego i zawodowego, a wynikająca z zacofania kulturalnego i braku doświadczeń demokratycznych zachowań politycznych w poprzednich okresach9; – rozpad koalicji antyhitlerowskiej i zagrożenie w stosunkach międzynarodowych (początek tzw. zimnej wojny), sprzyjający mechanicznej integracji krajów demokracji ludowej, inicjowanej i przekształconej pod presją ZSRR w dominację wzorców i metod działania stalinizmu10. 8 Oficjalne wyniki referendum i wyborów do Sejmu Ustawodawczego w polskiej literaturze historycznej są kwestionowane. Emigracyjna i opozycyjna wobec systemu PRL literatura na ogół eksponuje represje i fałszowanie wyników głosowania jako główne czynniki sprawcze zwycięstwa lewicy komunistycznej. Por. M. Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice z opozycji lat czterdziestych, Warszawa 1987; K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska w latach 1943–1948, Libella, Paryż 1986. Polska historiografia marksistowska nie jest w tej materii jednolita, chociaż ze względu na inne podejście metodologiczne i wcześniejszy dostęp do źródeł archiwalnych (ograniczony zresztą) ukazuje ponadto większą złożoność problematyki oraz szersze podłoże tych faktów politycznych. Por. A. Werblan, Władysław Gomułka w okresie referendum i wyborów do Sejmu Ustawodawczego, Dzieje Najnowsze 1987, nr 3; A. Czubiński, Spór o Polskę Ludową, „Dziś. Przegląd Społeczny” 1998, nr 5 (92), s. 33–44; H. Dominiczak, R. Halaba, T. Walichnowski, Z dziejów politycznych Polski 1944–1984, Warszawa 1984 i inne. 9 10. Por. S. Kuziński, Bilans 45-lecia PRL, „Dziś. Przegląd Społeczny” 1991, nr 3, s. 5–6.. A. Werblan wyodrębnił dwa zakresy pojęcia stalinizmu: węższy i szerszy. Pierwszy obejmuje „ekscesywne formy rządów samowładnych, dyktatorskich, rozległe i arbitralne represje i bałwochwalstwo w propagandzie”. Drugi natomiast wiąże przede wszystkim ze „skrajnie scentralizowanym nakazowym systemem gospodarczym, zespołem autorytarnych metod rządzenia i cechującymi się daleko posuniętymi ograniczeniami demokracji, monocentrycznym systemem politycznym, instrumentalnym.

(6) 10. Jerzy Kornaś. Powyższe czynniki dotyczą lat 1944–1950, kiedy to komplementarnie determinowały stosunki prawne i faktyczne zachodzące między poszczególnymi elementami systemu politycznego11. Pomimo to, w latach 1945–1948 pozornie wydawało się, że o wyborze ustroju politycznego państwa zadecyduje powszechna wola Polaków. W rzeczywistości jednak wybór był bardzo ograniczony, czego wówczas większość nie była całkowicie świadoma. Polska powojenna znalazła się w strefie konfliktu interesów dwóch systemów ustrojowych, między którymi narastały po wojnie coraz większe rozbieżności, prowadzące w konsekwencji do tzw. zimnej wojny. W miarę narastania tych sprzeczności (wpływały one na sytuację wewnętrzną Polski) swobodny wybór ustroju państwa stawał się iluzoryczny dla obydwu stron ówczesnego konfliktu. Obóz prozachodni (Polskie Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy i podziemie niepodległościowe) kalkulował, a raczej łudził się, że przy międzynarodowym poparciu Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych i w wolnych wyborach przejmie ostatecznie władzę w Polsce. Nie wierzono początkowo w to, iż problem ten został faktycznie już wcześniej przesądzony, a gra międzynarodowa o Polskę ze strony tych państw była formą przetargu i funkcją wzajemnych stosunków między nimi a ZSRR. Z kolei obóz prokomunistyczny był przekonany o potrzebie wprowadzenia nowego ustroju, mając w tym zakresie efektywne wsparcie Stalina i ZSRR (chociaż nie bezwarunkowe w świetle niektórych źródeł), lecz o kształcie nowego systemu przesądzić miały ostatecznie programy polskiej lewicy, odwołujące się do interesów ludzi pracy najemnej i drobnej przedsiębiorczości indywidualnej (w PPS także średniej), a nie imitacja wzorców radzieckich. Taką wymowę miały ówczesne dyskusje teoretyczne o tzw. polskiej drodze do socjalizmu w łonie PPS i przynajmniej części PPR. Ostatecznie w walce politycznej o to, kto będzie kształtował w drugiej połowie lat czterdziestych polski system polityczny, przegrała cała ówczesna centroprawica i szeroko rozumiana lewica. Ustrój i system polityczny państwa nazywany początkowo „demokracją ludową” określony został przez Stalina i ortodoksyjne grupy działaczy komunistycznych PPR oraz tzw. jednolitopretacji. Materiały, analizy, studia, KiW, 1989, s. 10, 14. Z kolei J.J. Wiatr, traktuje stalinizm „jako system polityczny, którego cechami były: dyktatura wodza (sprawowana także w stosunku do partii i jej kadr kierowniczych), terror policyjny oraz zdławienie wszelkich form demokratycznej dyskusji tak w społeczeństwie, jak i w partii”. Tenże, Stalinizm próba analizy socjologicznej, „Dziś. Przegląd Społeczny” 1990, nr 1, s. 27–44. Węższe rozumienie przez Werblana stalinizmu i definicja Wiatra odnoszą się do funkcjonalnej strony stalinowskiego systemu politycznego. Natomiast szersze pojęcie stalinizmu odnosi się do organizacyjno-instytucjonalnego kształtu ustroju, znacznie trwalszego czasowo niż w znaczeniu węższym. W Polsce stalinizm w funkcjonalnym znaczeniu występował w zasadzie w latach 1948– 1956, zaś w drugim rozumieniu z pewnymi historycznymi modyfikacjami do 1989 r. 11 Literatura antykomunistyczna przesadnie akcentuje wyłączny wpływ ZSRR i represji aparatu bezpieczeństwa na kształt systemu politycznego, nie dostrzegając innych uwarunkowań wewnętrznych. Traktuje ten model jako obcy i narzucony oraz jednorodny w całym okresie 1948–1989. Stanowisko to wysoce uproszczone nie wyjaśnia tych faz rozwoju systemu politycznego po 1956 r., kiedy obydwa powody przestały bezpośrednio oddziaływać, a system zdolny był jeszcze samodzielnie funkcjonować przez wiele lat. Bardziej zasadna wydaje się natomiast teza J.J. Wiatra że, obecność radziecka w Polsce paraliżowała uzyskanie zewnętrznego poparcia przez obóz walczący z władzą komunistyczną, a proces legitymizacji władzy zaawansowany w latach 1944–1948 ukoronowany został przełomem październikowym. Tenże, Co nam zostało z tych lat.., s. 22..

(7) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 11. frontowców z innych organizacji prokomunistycznych. Wszyscy oni akceptowali jako jedynie wówczas skuteczne (z przekonania lub konformizmu) radzieckie rozwiązania ustrojowe i nie wahali się kopiować tamtejszych mechanizmów i metod sprawowania władzy. Spór o to, czy większy udział w tym dziele miały czynniki wewnętrzne, czy zewnętrzne – w postaci nacisku mocarstwa wschodniego, jest obecnie mało twórczy i raczej nierozstrzygalny. Konsekwencją zarysowanego powyżej procesu politycznego było powstanie pod koniec lat czterdziestych monocentrycznego systemu politycznego, w którym centralną i hegemoniczną pozycję w sferze władzy zajęła partia komunistyczna (faktycznie stalinowska). Znalazło to wyraz w systemie partyjnym odrzucającym pluralizm polityczny i zasady konkurencji na rzecz współpracy partii na podstawie wspólnego programu budownictwa socjalistycznego i redukcji tego systemu do trzech partii pod dominacją partii komunistycznej12.. 4. Struktura i cechy instytucjonalno-funkcjonalne monocentrycznego systemu politycznego Ustrój polityczny państwa i system partyjny uformowany w latach 1948–1952 oparł się na stalinowskiej koncepcji i praktyce dyktatury proletariatu oraz założeniach konstytucji Związku Radzieckiego z 1936 r.13 Instytucjonalna i organizacyjna strona systemu ukształtowana została w postaci hierarchicznie zorganizowanych trzech kręgów: systemu dyktatury proletariatu – pełniącego funkcje umacniania i realizacji klasowego panowania proletariatu (PZPR, państwo socjalistyczne, klasowe związki zawodowe oraz ideowo-polityczne organizacje młodzieży); systemu władzy ludu – artykułującego interesy wszystkich ludzi pracy najemnej (obok organizacji składających się na system dyktatury proletariatu, stanowiły go dwa pozostałe stronnictwa ZSL i SD, stowarzyszenia, samorządy zawodowe, związki spółdzielcze itp.); pozostałych legalnych organizacji – nie stawiających sobie za cel budowy socjalizmu, tolerowanych przez państwo socjalistyczne (związki wyznaniowe, zrzeszenia inicjatywy prywatnej itp.)14. 12 W latach 1948–1950 wystapiły w systemie partyjnym kolejne procesy scaleniowe: PPR i PPS w grudniu 1948 r. utworzyły Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR), PSL i SL w listopadzie 1949 r. powołaly do życia Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). W lipcu 1950 r. rozwiązało się Stronnictwo Pracy, a część członków wstąpiła do Stronnictwa Demokratycznego (SD). Por. H. Groszyk, W. Żmigrodzki, Kierunki ewolucji systemu partyjnego w PRL, Studia Nauk Politycznych 1986, nr 6, s. 3–48. Podobne procesy scaleniowe objęly ruch związkowy i młodzieżowy w tym okresie. 13 Por. J. Surowiec, Zakres i kierunki konstytucjonalizacji społeczno-politycznego mechanizmu władzy ludu w PRL, Studia Nauk Politycznych 1987, nr 2, s. 45–52. 14 Zob. A. Łopatka, Organizacja polityczna społeczeństwa socjalistycznego w Polsce, Warszawa 1970, s. 15–17. Z przedstwioną powyżej strukturą systemu politycznego A. Łopatki polemizował W. Ratyński uważając, że zarysowany przez niego układ organizacji odnosi się do instytucjonalno-funkcjonalnego systemu społecznego, nie zaś węższego politycznego. Zob. tenże, Z rozważań nad system politycznym, Warszawa 1985, s. 16–20. Spór ten miał z pozoru tylko charakter formalny. W rzeczywistości zaś dotyczył relacji między polityką a ekonomiką w realnym socjalizmie, gdzie trudno było przeprowadzić.

(8) 12. Jerzy Kornaś. Nakreślony powyżej układ instytucjonalny systemu politycznego PRL występował do 1980 r., ale najbardziej modelowo funkcjonował w latach 1948–1956. W tym okresie realizowano w Polsce forsowny proces uprzemysłowienia i transmisyjne zasady w stosunkach między podmiotami systemu politycznego oraz doprowadzono do znaczącego upolitycznienia całej organizacji życia zbiorowego15. W połowie lat pięćdziesiątych praktyka działania tego systemu ujawniać zaczęła szereg symptomów kryzysogennych, spośród których następujące okazały się względnie trwałe16: – stopniowa utrata przez partie komunistyczne atrybutów ruchu politycznego oraz nabieranie cech „superurzędu”, kierującego aparatem państwowym i organizacjami gospodarczymi17; – wyodrębnienie się częściowo zamkniętej grupy społecznej w postaci biurokracji partyjnej i państwowej (aktywokracja), sprawującej realną władzę w zastępstwie i w interesie pozbawionej tej władzy większości18; – niski prestiż społeczny i polityczny (oprócz okresów pokryzysowych) organów przedstawicielskich (sejmu i rad narodowych) zdominowanych przez teoretycznie im podporządkowany aparat wykonawczy19; – pozbawienie wyborów do organów przedstawicielskich legitymizacyjnych funkcji w wyniku przekształcenia ich w bezalternatywne głosowanie; – ograniczenie podmiotowości politycznej innych organizacji uczestniczących w procesie sprawowania władzy (stronnictwa polityczne, związki zawodowe, organizacje młodzieżowe itp.)20. Konflikty społeczno-polityczne w 1956, 1968, 1970 i 1976 r. nie modyfikowały zasadniczo struktury systemu politycznego, zmieniały jednak metody sprawowania władzy państwowej i jej zaplecze społeczne21. Zmiany te, polegające na stopwyraźną granicę między społeczeństwem a państwem ze względu na upaństwowienie społeczeństwa i gospodarki oraz odzielić organizacje społeczne od organizacji politycznych. 15 Szerzej w: E. Zieliński, Struktura i hierarchia ważności instytucji i aparatów władzy – charakterystyka elit w latach 1944–1956 [w:] Elity władzy..., s. 330–356. Por. M. Krajewski, Obecny etap rozwoju socjalizmu, Warszawa 1987, s. 6–10. Por. także W. Narojek, Perspektywy pluralizmu w upaństwowionym społeczeństwie, Warszawa 1994, s. 9–36. 16 A. Antoszewski, J. Mielecki, Wokół problematyki demokratyzacji życia politycznego w Polsce, „Ideologia i Polityka” 1988, nr 7–8, s. 101. 17. G. Ekiert nazwał to zjawisko „polimorficznym tworem partia–państwo”, tenże, op. cit., s. 100.. 18. Termin „aktywokracja” wprowadził do słownictwa politycznego M. Gulczyński. Zob. tenże, Dlaczego krach socjalizmu i restauracja kapitalizmu? „Dziś. Przegląd Społeczny” 1991, nr 6. 19. Por. W. Skrzydło, Parlament w ustroju Polski Ludowej (1944–1989) na tle pozycji parlamentu w państwach realnego socjalizmu [w:] Założenia ustrojowe, struktura i funkcjonowanie parlamentu, red. naukowy A. Gwiżdż, Warszawa 1997, s. 61–64. 20 Zob. A. Głowacki, Problemy legalizacji pozasystemowych organizacji społeczno-politycznych w okresie kryzysu i po kryzysach [w:] Z badań nad kryzysami politycznymi w Polsce, Szczecin 1990, s. 111–114. 21 K.B. Janowski wyodrębnił trzy modele sprawowania władzy w Polsce Ludowej: system tzw. demokracji ludowej, model mobilizacyjno-transmisyjny i model artykulacyjno-negocjacyjny, tenże, Przeobrażenia polityczne w Polsce 1988–1992. Próba analizy teoriopolitycznej, Kielce 1993, s. 12–16; por. E. Zieliński, System sprawowania władzy państwowej w okresie październikowym, Studia Nauk Politycznych 1988, nr 6, s. 53–75; Z. Kaczmarek, Kryzysogenne elementy w funkcjonowaniu systemu politycznego, Studia Nauk Politycznych 1986, nr 6, s. 66–68..

(9) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 13. niowej liberalizacji życia politycznego i rezygnacji z szerszego stosowania represji, nie wprowadzały jednak do systemu nowych mechanizmów instytucjonalnych i normatywnych w takim zakresie, aby stały się one silnym bodźcem adaptacji systemu do zachodzących przemian cywilizacyjnych społeczeństwa. Nie uruchamiały również właściwych władzy politycznej funkcji innowacyjnych, polegających na tworzeniu rozwiązań umożliwiających dostęp do władzy reprezentantom wszystkich grup społecznych, mogących zapobiegać powtarzalności kryzysów politycznych państwa. Według marksistowskiej interpretacji u podłoża tych kryzysów leżała wymagająca rozwiązania główna sprzeczność okresu 1948–1980, występująca między postępującym rozwojem sił wytwórczych i uspołecznieniem pracy a państwo-biurokratycznymi formami własności22. W świetle innych analiz utopia celów ekonomicznych i społecznych, nieefektywne formy własności w gospodarce, brak demokracji, a zwłaszcza pluralizmu politycznego, uzależnienie od ZSRR itp. petryfikowały struktury państwa i pozostałe składniki system politycznego.. 5. Koncepcje demokratyzacji systemu politycznego w okresie kryzysu lat 1980–1981 Kryzys gospodarczy drugiej połowy lat siedemdziesiątych przekształcił się w 1980 r. w największy i najgłębszy konflikt społeczno-polityczny w historii Polski Ludowej. Źródłem tego kryzysu była wyraźnie występująca w systemie sprzeczność pomiędzy dążeniami podmiotowymi społeczeństwa a hamującymi ich urzeczywistnienie strukturami władzy. W okresie kulminacji objął on swoim zasięgiem nie tylko gospodarkę i politykę, ale także cały dotychczasowy system uzasadniania legitymizacji władzy w Polsce. W latach 1980–1981 zarysowały się różnorodne programy naprawy istniejącego systemu politycznego. Opierały się one na założeniu, że dotychczasowy kształt oraz poszczególne elementy tego systemu nie pełnią funkcji odpowiadających potrzebom podmiotowym społeczeństwa, a zbiurokratyzowane instytucje polityczne odgrywają kryzysogenną rolę w gospodarce. Projekty zmiany tego systemu zgłaszały przede wszystkim środowiska związane z powstałym wówczas ruchem społeczno-zawodowym NSZZ „Solidarność” i w ograniczonym zakresie kręgi reformatorskie partii rządzącej. Wyczerpującej systematyzacji tych koncepcji dokonał jeden z ówczesnych czołowych polskich politologów Mariusz Gulczyński, określając je następująco: władzy korygowanej przez samoobronę podporządkowanych, samorządnej Rzeczypospolitej, pluralizmu konkurencyjnego, rządu jedności narodowej, zrewaloryzowanej dyktatury proletariatu i kija bez marchewki23. 22 Zob. W. Pietras, A. Witak, Periodyzacja rozwoju..., s. 65; por. Sprawozdanie Komisji KC PZPR ds. wyjaśnienia przyczyn i przebiegu kryzysów w Polsce Ludowej, „Nowe Drogi 1983”, Suplem e n t , s. 67. 23. M. Gulczyński, Szanse i zagrożenia, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1986,.

(10) 14. Jerzy Kornaś. Pierwsza z nich – władzy korygowanej przez samoobronę podporządkowanych – opierała się na założeniu niemożności przeprowadzenia istotniejszych przemian w sposobach rządzenia, a przede wszystkim przezwyciężenia stałej tendencji do alienacji władzy politycznej od swojej bazy społecznej – klasy robotniczej. Sądzono na tej podstawie, że przed wyobcowaniem władzy można się zabezpieczyć z zewnątrz poprzez stworzenie systemu niezależnych organizacji mających na celu artykułowanie interesów dużych grup społecznych i wymuszenie na organach władzy państwowej realizacji tych interesów. Zakładana modyfikacja systemu w tej koncepcji polegała na zalegalizowaniu istnienia niezależnych organizacji (głównie związków zawodowych i stowarzyszeń) oraz możliwości stawiania przez nich oporu, w razie gdyby polityka władzy naruszała interesy środowisk, które one reprezentują. Taki system z jednej strony miał zapobiegać gromadzeniu się niezadowolenia społecznego z polityki władz i umożliwiać z drugiej strony jego rozładowywanie na drodze legalnych negocjacji. Mankamentem tego rozwiązania było nieuwzględnienie nieuchronności konfliktu na tle rywalizacji o pozyskanie tej samej bazy społecznej. Władza z uwagi na potrzebę legitymizacji, a organizacje samoobrony w celu zyskania i utrzymania niezbędnego poparcia społecznego odwołują się do interesów tych samych grup społecznych, a przede wszystkim klasy robotniczej. Ponieważ zapotrzebowanie na czynne poparcie bazy społecznej dla władzy rośnie tym bardziej, im silniejszy staje się system samoobrony, musi to prowadzić w konsekwencji do zaostrzania walki o pozyskanie robotników i innych grup pracowniczych. To z kolei powoduje niekończącą się licytację obietnic (jedna i druga strona stara się pozyskać poparcie społeczne), z których władza zobowiązana do ich realizacji nie może się wywiązać wobec postępującego deficytu dóbr. Efektem tej spirali żądań staje się konfrontacja, nieuchronnie prowadząca do rozwiązania siłowego. Scenariusz ten urzeczywistnił się w Polsce pod postacią wprowadzenia 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego. Projekt samorządnej Rzeczypospolitej przyjmował, że podstawowym źródłem niezadowolenia społecznego jest brak uspołecznienia procesu zarządzania przedsiębiorstwem i władzy państwowej. Należy więc powierzyć własność i całą władzę samorządowi jako reprezentacji załogi, a naprawione zostaną ku ogólnemu pożytkowi stosunki produkcji i podziału oraz stosunki między ludźmi. Stosunki w skali społeczności państwowej traktowano podobnie jak w przedsiębiorstwie czy społeczności lokalnej. Przekazanie więc władzy samorządom zawodowym i terytorialnym oraz samorządowi ogólnopaństwowemu likwidowało automatycznie groźbę alienacji władzy i zapewniało ukierunkowanie rozwoju stosownie do interesów ogółu. Celem tej koncepcji było zatem pełne upodmiotowienie społeczeństwa w sferze ekonomicznej i politycznej. Jeśli realne usamorządowienie przedsiębiorstwa czy społeczności lokalnej było niewątpliwie pożądane, to jednak na poziomie ogólnonarodowym mogło okazać się utopijne. Samorząd może skutecznie rozwiązywać sprzeczności między interesami poszczególnych członków danej społeczności lub między interesami jednostek a ogółu. Nie może natomiast rozwiązywać przeciwieństw interesów dużych grup społecznych, zwłaszcza w okresie kryzysu, kiedy dochodzi do ich zaostrzenia. W tych warunkach uzgodnienie współzależnych dzia-.

(11) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 15. łań wymaga istnienia organizacji wyposażonej w atrybuty władzy opartej na przymusie oraz w monopolistyczne prawo jego stosowania tam, gdzie kompromis i perswazja okazują się niemożliwe do osiągnięcia. Pomijając uwarunkowania międzynarodowe, społeczeństwo bezpaństwowe, samorządowe, na początku lat osiemdziesiątych w Polsce to wizja oderwana od złożonej rzeczywistości, chociaż atrakcyjna społecznie wobec upaństwowienia gospodarki i odmawiania prawa pełnej podmiotowości politycznej innym niż określonym przez władze środowiskom społecznym. Trzecia z ujawniających się propozycji nawiązywała do koncepcji pluralizmu konkurencyjnego. Istota tej koncepcji zasadzała się na założeniu, że nie istnieje skuteczniejszy sposób zmuszenia rządzących do liczenia się z interesami i opinią obywateli niż system rządów alternatywnych, oparty na pluralizmie politycznym i prawie do opozycji, uzależniający uzyskanie mandatu do sprawowania władzy od głosów wyborców. Elity rządzące w tym systemie kontrolowane są podwójnie: poprzez stałe zagrożenie przejęciem rządów przez inną orientację i przez opozycję parlamentarną wymuszającą uwzględnianie interesów również mniejszości oraz informującą opinię publiczną o popełnianych błędach. Niewątpliwym walorem pluralizmu konkurencyjnego jest to, że uwzględnia obiektywne zróżnicowanie społecznie, uspołecznia władzę, sprzyja łagodzeniu napięć społecznych i umożliwia bezkonfliktowe wymienianie ekip rządzących. Nie należy zatem wymyślać – zdaniem zwolenników tej koncepcji – nie sprawdzonych reform, ale adaptować sprawdzone wzorce zachodnie. W ich przekonaniu jedyną przeszkodą do wprowadzenia tego modelu w życie był opór rządzących, którym w jego wyniku groziła utrata bezpieczeństwa i komfortu sprawowania władzy bez alternatywy wyborczej i kontroli opozycji. Problem realności tej koncepcji nie polegał tylko na dobrej czy złej woli rządzących, ale na konieczności zerwania w całości z ustrojem realnego socjalizmu opartym na systemie władzy klasy robotniczej i na stałym jednoczeniu się (a nie konkurencji) klasy robotniczej i pozostałych sił pracujących w procesie rządzenia oraz społecznej własności środków produkcji. Zastosowanie tego wariantu oznaczało zgodę na zniesienie istniejącego ustroju, a nie jego demokratyzację. Koncepcja pluralizmu konkurencyjnego, zweryfikowana pozytywnie w demokracjach zachodnich o gospodarce rynkowej, wprowadzona w realnym socjalizmie nieuchronnie prowadziłaby do jego likwidacji, co potwierdziła późniejsza transformacja. Kolejny wariant tzw. rządu jedności narodowej opierał się na przekonaniu o potrzebie zjednoczenia wszystkich znaczących sił społecznych i politycznych w celu wspólnego pokonania najgłębszego z kryzysów poprzez przyjęcie zasady, że wszystko co dzieli społeczeństwo jest mniej ważne, od tego, co łączy, w imię wspólnej jedności na rzecz przyśpieszenia wyjścia z kryzysu. Propozycja ta, oparta na szlachetnej idei zgody społecznej w obliczu zagrożenia wspólnego bytu lub niepodległości, w wypadku wdrożenia jej w życie zapewne przyczyniłaby się do złagodzenia ówczesnych trudności i osiągnięcia lepszych rezultatów w przyszłości. Polskie doświadczenia historyczne wskazują, że stworzenie rządu jedności narodowej udawało się w warunkach zewnętrznego zagrożenia i to nie całkowicie oraz miało charakter krótkotrwały, do czasu jego istnienia. W przypadku kryzysu wewnętrznego problem jawił się jednak inaczej, wymagał bowiem rozwiązania nagromadzonych.

(12) 16. Jerzy Kornaś. sprzeczności poprzez wzajemne ustępstwa. Najczęściej narzucenie ustępstw wobec grup uprzywilejowanych lub zabiegających o uzyskanie tej pozycji odbywa się kosztem pozostałych. Ponieważ jednak te ostatnie nie mają z czego już ustępować, to zamiast zakładanej jedności i wspólnego zgodnego działania tworzy się zarzewie jeszcze ostrzejszego konfliktu o znacznie groźniejszych następstwach. W tym sensie propozycja ta miała niewielkie szanse na poważne potraktowanie. Przejaw tego typu myślenia wystąpił jednak w październiku 1981 r., kiedy to ówczesny premier gen. W. Jaruzelski szukał (bezskutecznie) możliwości wspólnego porozumienia narodowego, negocjując jednocześnie z prymasem i przewodniczącym NSZZ „Solidarność”. Koncepcja zrewaloryzowanej dyktatury proletariatu wychodziła z założenia o możliwości zreformowania istniejącego systemu przy zachowaniu podstawowych pryncypiów ustrojowych realnego socjalizmu: przywrócenia faktycznej władzy klasie robotniczej, czyli większości społeczeństwa i uspołecznienia własności. Demokratyzacja organów dyktatury proletariatu miała polegać na rozdzieleniu trzech poziomów sprawowania władzy: panowania, rządzenia i zarządzania. Koncentracja tych funkcji w ręku tych samych osób miała zostać zastąpiona zasadą niełączenia funkcji przedstawicielskich z funkcjami wykonawczymi w państwie i gospodarce. Przewidywała ona ponadto: przyjęcie reguły wyborów proporcjonalnych w stosunku do liczebności robotników, chłopów, rzemieślników, inteligentów spoza aparatu władzy itp.; stwarzanie dużym grupom społecznym realnych szans organizowania się i dbania o własne interesy; rozwijanie samorządowych form zrzeszania się i organizowania aktywności społecznej w sferach wolnych od sprzeczności interesów klasowych; zapewnienie wpływu wyborczego i kontroli przez organa przedstawicielskie aparatu władzy państwowej; jednoczenie we władaniu, a zatem i działaniu, wszystkich sił prosocjalistycznych, bez zamazywania ich klasowej odrębności i właściwej dla tego ustroju hierarchii sił społeczno-politycznych24. Spodziewanym rezultatem tej wersji modyfikacji systemu miało być przekształcenie niezadowolenia społecznego z warunków ekonomicznych, a więc siły destrukcyjnej, zagrażającej stabilizacji państwa, w siłę konstruktywną rozwoju zgodnego z interesami proletariackiej większości narodu25. Ostatni wariant to metoda tzw. kija bez marchewki, parafrazująca znaną formułę rządzenia despotycznego – przy pomocy kija i marchewki. Możliwość użycia przymusu (kija) i nagrody (marchewki) jako sposobu dławienia niezadowolenia społecznego potencjalnie istniała. Problem w 1981 r. polegał na tym, że władza mogła posłużyć się już tylko „kijem”, bowiem „marchewką” już nie dysponowała. Próba rozwiązania problemów z pozycji siły byłaby jednak najgorszą z możliwych alternatyw, zastosowanie jej zaś miałoby charakter rosnącej spirali potęgowania niezadowolenia społecznego, a więc i konieczności dalszej eskalacji przemocy, co w efekcie zakończyłoby się obaleniem istniejącej władzy. Sprawowanie władzy za 24. Ibidem, s. 110–111.. 25. Ibidem, s. 111..

(13) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 17. pomocą wyłącznie „kija” w dłuższej perspektywie czasowej nie udało się nigdzie. Wprowadzenie takiego systemu rządzenia nawet doraźnie okazywało się nieskuteczne tam, gdzie świadomość i zdolność do samoobrony rządzonych była na wysokim poziomie. Właśnie tak było w Polsce na początku lat osiemdziesiątych. Ponadto była to propozycja nie demokratyzacji systemu, ale utrwalenia jego najgorszych cech. W latach osiemdziesiątych każda z tych koncepcji miała swoje mniejsze lub większe zaplecze społeczne. Pomimo to jednak dwie z nich miały wyraźną przewagę nad pozostałymi: „zrewaloryzowanej dyktatury proletariatu” i „samorządnej Rzeczypospolitej”. Ta pierwsza wypływała z kręgów teoretyków partii rządzącej, natomiast druga cieszyła się znaczną popularnością w środowiskach solidarnościowych. Momentem rozstrzygającym o wyborze tych koncepcji była druga połowa 1981 r., a przede wszystkim: lipcowy IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR i wrześniowo-październikowy I Krajowy Zjazd NSZZ „Solidarności”. Pierwszy wypracował tzw. platformę socjalistycznej odnowy, której jednym z dwóch głównych elementów była reforma polskiego systemu politycznego, zmierzająca do uspołecznienia władzy i upodmiotowienia politycznego ludzi pracy w ramach socjalizmu26. Drugi z kolei uchwalił program tzw. Samorządnej Rzeczypospolitej, stanowiący koncepcję przekształcenia polskiego systemu politycznego w kierunku pluralizmu politycznego i rozwiniętego systemu samorządności społecznej27. Obie koncepcje nie negowały socjalistycznego charakteru państwa polskiego, praktycznie jednak zagrożone były dwoma niebezpieczeństwami: konserwatyzmem w łonie PZPR, traktującym socjalistyczną odnowę instrumentalnie i radykalizmem w ruchu NSZZ „Solidarność” dążącym do destabilizacji państwa i przejęcia władzy. Przewaga nastrojów konfrontacyjnych pod koniec 1981 r. uniemożliwiła osiągnięcie skutecznego porozumienia i przesądziła w rezultacie o wprowadzeniu stanu wojennego w dniu 13 grudnia 1981 r. na terytorium państwa polskiego oraz przejściowe siłowe rozstrzygnięcie sporu na korzyść koncepcji władzy.. 6. Reforma systemu politycznego po stanie wojennym i otwarcie drogi do jego zmiany Wprowadzenie stanu wojennego spowodowało prawno-polityczne ograniczenia w zakresie funkcjonowania podstawowych elementów systemu politycznego. Stwarzało jednak szanse na polityczną jego korektę, drogą eliminacji z legalnego życia politycznego sił reprezentujących przed 13 grudnia 1981 r. dążenia zagrażające stabilizacji ustrojowej i organizacji umacniających pozycję grup konserwatyw26 Zob. Program rozwoju socjalistycznej demokracji, umacniania przewodniej roli PZPR w budownictwie socjalistycznym i stabilizacji społeczno-gospodarczej kraju. Uchwała IX Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR [w:] IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR, „Nowe Drogi” 1981, nr 8, s. 116–142. 27 Program NSZZ „Solidarność” uchwalony przez I Krajowy Zjazd Delegatów. Rozdział VI – Samorządna Rzeczypospolita, „Tygodnik Solidarność” 1981, nr 29, s. 7..

(14) 18. Jerzy Kornaś. nych w systemie władzy. Pomimo obniżenia aktywności politycznej społeczeństwa, działalności podziemnej opozycji i braku większego postępu w reformowaniu gospodarki, czynników obiektywnie niesprzyjających procesom demokratyzacji, reforma polityczno-ustrojowa realizowana była w następujących sferach funkcjonowania ustroju politycznego: przywracanie konstytucyjnej rangi organom przedstawicielskim państwa (sejmu i rad narodowych), rozszerzanie konsensualnego sposobu sprawowania władzy, rozwoju samorządności pracowniczej i terytorialnej oraz bezpośrednich form demokracji, poszerzania zakresu gwarancji praworządności w państwie i ochrony prawnej obywateli oraz racjonalizacji funkcjonowania administracji państwowej i wprowadzania prawnej kontroli jej decyzji28. Normatywne dokonania władzy w latach osiemdziesiątych wprowadzały nowe instytucje i organy modyfikujące ustrój polityczny państwa. Nie mogły jednak przełamać monocentryzmu politycznego, ponieważ nie dotyczyły głównego jej rdzenia, którym były przewodnia rola partii komunistycznej i monizm polityczny. Nacisk środowisk opozycyjnych niezadowolonych z zachodzących zmian, a także obawa przed możliwością recydywy konserwatywnych rozwiązań ze strony aparatu partii rządzącej, korzystne zmiany w polityce zagranicznej ZSRR wobec państw Układu Warszawskiego, doprowadziły w latach 1986–1988 do ponownego rozwinięcia dyskusji nad reformą polskiego systemu politycznego. Spośród różnorodnych poglądów politycznych, ujawniających się w związku rozszerzaniem się wolności słowa i dostępu społeczeństwa do informacji, przede wszystkim dwa programy zmian systemu politycznego wysunęły się na plan pierwszy dyskusji: pluralizmu w socjaliźmie i socjalistycznego pluralizmu29. Pierwsza koncepcja, reprezentowana głównie przez tzw. środowiska niezależne i umiarkowane opozycyjnie, stanowiła próbę adaptacji zasad zachodniego pluralizmu politycznego do warunków polskich, z bardziej lub mniej akcentowaną potrzebą wolnej gry sił politycznych30. Druga koncepcja, prezentowana przez reformatorów z PZPR, dopuszczała potrzebę wprowadzenia pluralizmu politycznego, lecz z pewnym ograniczeniem na rzecz stworzenia mechanizmów gwarantujących zachowanie socjalistycznej tożsamości ustrojowej i nienaruszalności zasad bezpieczeństwa narodowego31. Koncep28 Zob. E. Zieliński, Kierunki reformy polityczno-ustrojowej lat osiemdziesiątych, Warszawa 1987. Por. także, System społeczno-polityczny w latach osiemdziesiątych. Diagnozy i prognozy, opracowanie Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych (fragmenty) [w:] Raporty o społeczeństwie. Materiały, analizy, studia, Warszawa 1988. 29 Interesującą koncepcję syntezy obu rozwiązań w postaci pluralizmu prosocjalistycznego przedstawił M. Gulczyński. Zob. O pluraliźmie i porozumieniu. Materiały, analizy, studia, Warszawa 1988. 30 Zob. M. Król, Minimum opozycyjne, „Tygodnik Powszechny” 1988, nr 45; R. Bugaj, Kształt i warunki polskiej przebudowy, „Tygodnik Powszechny” 1988, nr 46; W. Arkuszewski, Niezależność jako program, „Więź” 1989, nr 2, s. 13–15. 31 Pogłębienie socjalistycznej odnowy warunkiem przyśpieszenia rozwoju Polski. Referat Biura Politycznego na VI Plenum KC PZPR [w:] Socjalistyczna odnowa – konieczność i szansa. VI Plenum KC PZPR, 25 listopada i 15 grudnia 1987 r. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1988, s. 28–33. Por. L. Grzybowski, Pluralizm polityczny w socjalizmie, KiW, Warszawa 1988..

(15) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 19. cja pluralizmu socjalistycznego za granice tego pluralizmu uznawała poszanowanie następujących zasad konstytucyjnych: utrzymanie zasady przewodniej roli partii komunistycznej, której pozycja i wpływy byłyby określone prawnie i egzekwowane przede wszystkim poprzez system przedstawicielski; oparcie systemu na przewadze społecznej własności środków produkcji, podlegających działaniom praw ekonomicznych; zachowanie zasad systemu sojuszy międzynarodowych jako gwaranta bezpieczeństwa narodowego i układu sił politycznych w Europie, z aktualną reinterpretacją dostosowaną do wymogów artykulacji systemu społeczno-gospodarczego i politycznego32. Rozwiązania szczegółowe modelu socjalistycznego pluralizmu nawiązywały do koncepcji zrewaloryzowanej dyktatury proletariatu i przewidywały przeprowadzenie modernizacji ustroju państwa i zasad działania systemu politycznego w trzech obszarach: funkcjonowania systemu partyjnego – przyjęcie zasady pierwszeństwa metod politycznych w działaniu partii, kierowaniu krajem i przewodzeniu społeczeństwem; nowe podejście do opozycji i opozycyjności, polegające na poszanowania pluralizmu społecznego, ale z wyłączeniem bezwzględnej gry sił politycznych; przywracanie realnej podmiotowości innym niż partia społecznym elementom systemu politycznego (stronnictwa katolickie, organizacje społeczne), zaś formy i zakres owej podmiotowości miały się kształtować w procesie politycznym; demokratyzacji instytucji państwa – rozszerzanie uprawnień organów przedstawicielskich (sejmu i rad narodowych) wraz z umacnianiem roli samorządów terytorialnych i pracowniczych oraz powołanie nowych organów państwowych – prezydenta i senatu; radykalne poszerzenie praw obywatelskich zarówno nominalnych (np. zdemokratyzowana ordynacja wyborcza), jak i realnych (np. zmiana politycznej interpretacji wielu praw obywatelskich), zwiększające te prawa (np. ograniczenie cenzury) oraz przyzwolenie na dochodzenie ich na drodze administracyjnej i sądowej; rozwinięcie różnorodnych form demokracji bezpośredniej, poprzez które miał się realizować wpływ obywateli na decyzje podejmowane w państwie i środowisku lokalnym (referendum, formy kontroli społecznej itp.); reinterpretacja prawa obywateli do stowarzyszania się w kierunku jego radykalnej rozbudowy pod warunkiem respektowania zasad konstytucyjnych, co w praktyce oznaczać miało wycofanie się administracji państwowej ze szczegółowej kontroli stowarzyszeń społecznych; rozszerzenia gwarancji praworządności i kontroli administracji państwa – rozbudowa gwarancji instytucjonalnych praworządności (Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Rzecznik Praw Obywatelskich), poddanie działalności administracji kontroli sądowniczej (Naczelny Sąd Administracyjny) i inne33.. 32 Zob. B.K. Janowski, Pluralizm socjalistyczny i porozumienie narodowe. Zapis dyskusji, „Nowe Drogi” 1988, nr 7, s. 42. 33 Zob. A. Bodnar, K. Janik, Partia w procesie reform gospodarki i państwa, Warszawa 1988; J. Rejkowski, Po co reformy polityczne? Warszawa 1988; Por. M. Gulczyński, Główne założenia reformy systemu politycznego, Warszawa 1988; W. Sokolewicz, Regulacja konstytucyjna systemu politycznego, „Państwo i Prawo” 1988, z. 8, s. 4..

(16) 20. Jerzy Kornaś. Trudna sytuacja gospodarcza kraju, niezadowalające efekty reformy ekonomicznej, strajki wiosenne i letnie na tle płacowym w 1988 r., aktywizacja opozycji oraz dalsza rutynizacja aparatu politycznego uświadomiły zwolennikom reform w PZPR, że siłami wewnętrznymi koalicji rządzącej nie przeprowadzi się gruntowniejszych reform politycznych i społeczno-gospodarczych. Potrzebne więc było odwołanie się do wsparcia umiarkowanej, formalnie nielegalnej, ale tolerowanej opozycji. Aby to osiągnąć, należało umożliwić jej wyjście z podziemia i uznać za partnera oraz zaproponować kompromis programowy. Punktem zwrotnym w tym kierunku było X Plenum Komitetu Centralnego PZPR (17–18 stycznia 1989 r.). Przyjęte tam dokumenty: uchwała Plenum KC PZPR i stanowisko KC PZPR w sprawie pluralizmu politycznego i pluralizmu związkowego otworzyły drogę do przyśpieszonych zmian w systemie politycznym i rozszerzenia zakresu porozumienia narodowęgo34. W praktyce oznaczało to polityczne uznanie opozycji, głównie NSZZ „Solidarność” i zaproszenie jej przedstawicieli do rozmów przy tzw. okrągłym stole. Pomijając inne ważne problemy podejmowane w trakcie rozmów przy „okrągłym stole” między stroną koalicyjno-rządową a solidarnościowo-opozycyjną, przełomowe znaczenie miało uchwalenie deklaracji politycznej, zawierającej ewolucyjny program zmian ustroju i mechanizmów funkcjonowania systemu politycznego35. Bezpośrednim następstwem przyjętych ustaleń były ustawy sejmowe z 7 kwietnia 1989 r. sankcjonujące nowe instytucje i zasady działania państwa i systemu politycznego36. W rezultacie pod wpływem doświadczeń społeczno-politycznych lat osiemdziesiątych, uchwał „okrągłego stołu”, działalności legislacyjnej Sejmu IX kadencji, a przede wszystkim z woli wyborców w czerwcu 1989 r., zwolennicy reform osiągnęli przewagę w systemie władzy. Oznaczało to, że od połowy 1989 r., rozpoczął się wyraźny proces powstawania jakościowo nowego modelu systemu politycznego o atrybutach pluralizmu konkurencyjnego.. 7. Podsumowanie Przekrojowa analiza rozwoju systemu politycznego Polski Ludowej wykazała złożony obraz zjawisk i czynników charakteryzujących jego strukturę i istotę polityczną. Analiza systemu i struktur, na jakich się opierał, posłużyła tutaj do po34 Zob. Stanowisko Komitetu Centralnego w sprawie pluralizmu politycznego i pluralizmu związkowego i Uchwała X Plenum KC PZPR, „Trybuna Ludu” 1989, nr 16. 35 Zob. Stanowisko w sprawie reform politycznych i stanowisko w sprawie pluralizmu związkowego [w:] Dokumenty Okrągłego Stołu, suplement „Żołnierza Wolności” 1989; Por. W. Arkuszewski, Przełom? „Więź” 1989, nr 5, s. 3. 36 Zob. Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; Ustawa z 7 kwietnia 1989 r., Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; Ustawa z 7 kwietnia 1989 r., Ordynacja wyborcza do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, „Żołnierz Wolności”, suplement, Wybory 89; Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, Dz.U. nr 20, poz. 104..

(17) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 21. twierdzenia tezy, że nie obce były mu modyfikacje mające na celu stabilizację poszczególnych jego składników, ale zawsze z w ramach monopolu partii hegemonicznej. Dopiero najgłębszy kryzys w historii PRL o cechach strukturalnych, obejmujących wszystkie wymiary legitymizacji systemu, którego kulminacja w postaci konfliktu na linii społeczeństwo–władza przypadła na lata 1980–1981, spowodował szerszą, częściowo tłumioną wcześniej, a częściowo nieuświadomioną, potrzebę teoretycznej dyskusji nad koniecznością demokratyzacji systemu. Pierwsza najbardziej intensywna przypadła na lata 1980–1981 i pokazała nie tylko różnorodność propozycji demokratyzacji, ale również zaznaczyła się oryginalnością myślenia i chęcią działania na rzecz zmiany jeszcze w obrębie tego, co wówczas nazywano system realnego socjalizmu. Pojawiły się już jednak koncepcje zmiany istoty ustrojowej systemu i nasilały się w miarę eskalacji konfliktu opozycji z władzą. Dyskusje te ujawniły również, że obie strony konfliktu nie są zdolne do akceptacji daleko idących kompromisów programowych. Druga faza dyskusji rozwijająca się w latach 1986–1988 miała znacznie mniejszy zasięg społeczny i ograniczona była do kręgów rządzącej elity politycznej i intelektualnej oraz środowisk umiarkowanie opozycyjnych, ale prowadzących dialog z władzą. Miała ona na celu poszukiwanie rozwiązań gradualistycznego przekształcenia systemu na wzór demokracji zachodnich, ale z zachowaniem najważniejszych wyznaczników ustrojowych. Trudno ocenić efekty tej dyskusji. Wydaje się, że wpłynęła ona bardziej na zmianę świadomości politycznej rządzących niż pozyskanie zwolenników poza nią dla samej koncepcji reformy systemu. Proponowane rozwiązania systemowe nie stanowiły już wówczas atrakcyjnej oferty programowej, mogącej doprowadzić do stabilizacji i kontynuacji rozwoju systemu socjalistycznego, z którym w większości społeczeństwo nie wiązało już swoich aspiracji i nadziei na przyszłość. Ponadto sam nadawca owej oferty nie posiadał już autorytetu niezbędnego do przeprowadzenia swojej woli politycznej i odbudowy wiarygodności w społeczeństwie. Dojrzewanie do zmian w świadomości rządzących trwało zbyt długo, aby koncepcje nowatorskie w pierwszych dwóch latach osiemdziesiątych mogły być źródłem inspiracji reformatorskich końca tej dekady. Literatura Antoszewski A., Mielecki J., Wokół problematyki demokratyzacji życia politycznego w Polsce, „Ideologia i Polityka” 1988, nr 7–8. Arkuszewski W., Niezależność jako program, „Więź” 1989, nr 2. Arkuszewski W., Przełom? „Więź” 1989, nr 5. Bodnar A., Janik K., Partia w procesie reform gospodarki i państwa, KiW, Warszawa 1988. Bugaj R., Kształt i warunki polskiej przebudowy, „Tygodnik Powszechny” 1988, nr 46. Czubiński A., Spór o Polskę Ludową, „Dziś. Przegląd Społeczny” 1998, nr 5. Ekiert G., Procesy demokratyzacji w Europie Środkowo-Wschodniej. Rozważania teoretyczne, „Studia Polityczne” 1993, nr 1–4. Gebethner S., Fazy odchodzenia od ustroju realnego socjalizmu, „Dziś. Przegląd Społeczny” 1991, nr 2..

(18) 22. Jerzy Kornaś. Głowacki A., Problemy legalizacji pozasystemowych organizacji społeczno-politycznych w okresie kryzysu i po kryzysach [w:] Z badań nad kryzysami politycznymi w Polsce, Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1990. Groszyk H., Żmigrodzki W., Kierunki ewolucji systemu partyjnego PRL, „Studia Nauk Politycznych” 1986, nr 6. Grzybowski L., Pluralizm polityczny w socjalizmie, KiW, Warszawa 1988. Gulczyński M., Dlaczego krach socjalizmu i restauracja kapitalizmu? „Dziś. Przegląd Społeczny” 1991, nr 6. Gulczyński M., Główne założenia reformy systemu politycznego, KiW, Warszawa 1988. Gulczyński M., O pluraliźmie i porozumieniu. Materiały, analizy, studia, KiW, Warszawa 1988. Gulczyński M., Szanse i zagrożenia, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1986. Janowski B.K., Pluralizm socjalistyczny i porozumienie narodowe. Zapis dyskusji, „Nowe Drogi” 1988, nr 7. Janowski B.K., Przeobrażenia polityczne w Polsce 1988–1992. Próba analizy teoriopolitycznej, Wydawnictwo WSP, Kielce 1993. Kaczmarek Z., Kryzysogenne elementy w funkcjonowaniu systemu politycznego, „Studia Nauk Politycznych” 1986, nr 6. Kersten K., Narodziny systemu władzy. Polska w latach 1943–1948, Libella, Paryż 1986. Krajewski M., Obecny etap rozwoju socjalizmu, KiW, Warszawa 1987. Król M., Minimum opozycyjne, „Tygodnik Powszechny” 1988, nr 45. Kuziński S., Bilans 45-lecia PRL, „Dziś. Przegląd Społeczny” 1991, nr 3. Łatyński M., Nie paść na kolana. Szkice z opozycji lat czterdziestych, przedruk: Polonia, Warszawa 1987. Łopatka A., Organizacja polityczna społeczeństwa socjalistycznego w Polsce, Warszawa 1970. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego [w:] Manifest PKWN i Deklaracja PPR, KiW, Warszawa 1982. Nadolski M., Programy przeobrażeń ustrojowych w Polsce komunistów i ugrupowań prokomunistycznych w latach 1941–1948 [w:] Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944–1956, cz. 1, Nieudana polska droga do socjalizmu 1944–1948, pod red. P. Wójcika, Instytut Nauk Stosowanych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992. Narojek W., Perspektywy pluralizmu w upaństwowionym społeczeństwie, Warszawa 1994. Pietras W., Witak A., Periodyzacja systemu politycznego Polski Ludowej w latach 1944–1980 [w:] Historia Polityczna Polski Odrodzonej (Niektóre problemy). XIII Seminarium Wykładowców Nauk Politycznych Szkół Wyższych Polski Południowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Krynica–Czarny Potok 1981. Popiel K., Od Brześcia do „Polonii”, Londyn 1967. Program rozwoju socjalistycznej demokracji, umacniania przewodniej roli PZPR w budownictwie socjalistycznym i stabilizacji społeczno-gospodarczej kraju. Uchwała IX Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR [w:] IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR, „Nowe Drogi” 1981, nr 8. Program NSZZ „Solidarność” uchwalony przez I Krajowy Zjazd Delegatów. Rozdział VI – Samorządna Rzeczypospolita, „Tygodnik Solidarność” 1981, nr 29. Ratyński W., Z rozważań nad system politycznym, Warszawa 1985. Sałkowski J., Bilans strat i szkód wojennych Polski pod okupacja niemiecką i sowiecka w latach 1939– 1945 [w:] Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944–1956, cz. 1, Nieudana polska droga do socjalizmu 1944–1948, pod red. P. Wójcika, INS UW, Warszawa 1992. Skrzydło W., Parlament w ustroju Polski Ludowej (1944–1989) na tle pozycji parlamentu w państwach realnego socjalizmu [w:] Założenia ustrojowe, struktura i funkcjonowanie parlamentu, red. naukowy A. Gwiżdż, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997. Sokolewicz W., Regulacja konstytucyjna systemu politycznego, „Państwo i Prawo” 1988, z. 8. Sprawozdanie Komisji KC PZPR ds. wyjaśnienia przyczyn i przebiegu kryzysów w Polsce Ludowej, „Nowe Drogi” 1983, suplement. Surowiec J., Zakres i kierunki konstytucjonalizacji społeczno-politycznego mechanizmu władzy ludu w PRL, „Studia Nauk Politycznych” 1987, nr 2. System społeczno-polityczny w latach osiemdziesiątych. Diagnozy i prognozy. Opracowanie Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych (fragment) [w:] Raporty o społeczeństwie, KiW, Warszawa 1988..

(19) O istocie, strukturze i upadku systemu politycznego Polski Ludowej. 23. Staniszkis J., Czy zmierzch formacji, „Więź” 1989, nr 5. Werblan A., Stalinizm – próba interpretacji. Materiały, analizy, studia, KiW, Warszawa 1989. Werblan A., Władysław Gomułka w okresie referendum i wyborów do Sejmu Ustawodawczego, „Dzieje Najnowsze” 1987, nr 3. Wiatr J.J., Co nam zostało z tych lat. Szkice i polemiki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1995. Wiatr J.J., Ewolucja koalicyjnego sposobu sprawowania władzy politycznej w Polsce lat osiemdziesiątych. Pomocnicze materiały naukowe na doroczne kursokonferencje wrześniowe wykładowców „nauki o polityce”, COM SNP, Warszawa 1987. Wiatr J.J., Marksizm i polityka, KiW, Warszawa 1987. Wiatr J.J., Stalinizm próba analizy socjologicznej, „Dziś. Przegląd Społeczny” 1990, nr 1. Zaremba M., Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2001. Zieliński E., Kierunki reformy polityczno-ustrojowej lat osiemdziesiątych, COM SNP, Warszawa 1987. Zieliński E., Struktura i hierarchia ważności instytucji i aparatów władzy – charakterystyka elit w latach 1944–1956 [w:] Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944–1956, pod red. P. Wójcika, INS UW, Warszawa 1992.. The Essence, Structure and Decline of the Political System in the People’s Republic of Poland This article presents a history of the political system of the People’s Republic of Poland, focusing on its causes and origins as well as constitutional characteristics of its political structure. The author shows how the monocentric political system that emerged at the end of the 1940’s in Poland established a relatively long-lasting, hierarchical, real and normative structure, which in successive phases of its development evolved into crisis-generating factors that affected the most important areas of social life in Poland. Against this background, constant socio-political crisis gave rise to changes in the political system. However, these changes proved insufficient to prevent future crises, especially structural ones. It was only following the structural crisis of 1980–81 and the political conflict resulting from it that any serious thought was given to the need to reform the political system. The ideas proposed for modernizing the system were largely rooted in socialism. However, the inability of the main political forces of the time to reach a compromise on modernization resulted in the use of force and the abandonment of broader political change until the mid-1980’s. Attempts to revive these concepts and introduce ineffective social-economic reforms in the second half of the 1980’s ended in the collapse of the communist government and the rejection of modernization within the framework of socialism..

(20)