PrzemysławPawełGrzybo wski
Od tożsamościosobowej po zawo dową.
Etyczne dylematy badaczyzróżnicowaniakulturowego
Grawtoisamośćto gra .wcebulkę;Kaidyznas ma wciqgnqćna siebie kilka koszulek:zorzełkiem,z
krzy-żem,zkółeczkiemlubtrćjkqcikiem,a jak jest lewa -kiem, tomoie jeszczezpacyfkaalbotęcza.Jesteśtym, z czy msię .u tożsamiasz"A ie koszulekjest tylko kilka bądź kilkanaścieikażdaznichnoszqmiliony, nasze
osobistekombinacjenaderułomniewyróiniajq nas
ztłumuizupełnienie nadajqsiędo leczenia egzysten-cjaln egobólusamotnościiwyobcowania!
jan Hartman Nienalei ysię dziwić,iena pytanie otożsamośćnie możebyćodpowiedzi.Iniebędzie.Albo- cona jedno wychodz i- odpowiedź będzie padałacochwila, nie-przerwanie'
Henri Meschonnic Badacze zjawiskiprocesówzachodzących na kulturowych pogr aniczach
zmagają się z dylematamitożsamości,identyfikacji,opinii, postaw iocen, wynikającymizzakorzenieniawokreślonymwzorze kultury.Uczestnicząc
w dyskurs iepublicznymna temat przyczyni przejawówzróżnicowaniak ul-turowego, zarówno jako osoby prywatne,jak i przedstawicieleinstytucji (np.ośrodkówakademickich i organizacji,dla którychprzeprowadzaj ą
badania naukowe),ryzykuj ąuwikłaniewnapięcia,spory,konfliktyi ich następstwawpłaszczyźnieindywidualnej,grupowej ispołecznej . Wobec niekiedydramatycznych wydarzeń komentowanych w sferzepubliczn ej (takichjak konfliktymiędzypaństwowe,zamachyterrorystyczne i inneakty
przemocy,problemyuchodźców, nielegaln ych imigrantów,ofiar konfl
ik-! j.Hartman: Targowisko tożsamości. •Polityka"2015,nr 20, s.104.
2 Za:M.-A.Ouaknin:Chasydzi .PrzekładK.iK.Pruscy. Warszawa2002, Wydaw-nictwo Cyklady, s.129.
12 8 DYLEM ATY METODOLOGICZNE.SPOŁECZNEIETYCZNE
t ów,mar ginalizacji, dyskr yminacji i czystek et nicznych itp.)bywają uwi-kłaniw dyskusje.wktó rychścierają się nawetradykalnepoglądyi sprzecz-ne interesyposzczególnych stron, przybierającniekiedy rozmaite formy nacisku imanipulacji.Uwikłanie to dokonuje sięzarówno zasprawąpu
-blicznychwypowiedzi (np. podczas konferencj inaukowychi wśrodkach masowego komunikowania),jak i publikacji naukowychipublicystycznych.
Nawetwystępującwcharakterze niezależnegoeksperta czyobserwatora
(np. konfliktów etnicznych,kampaniiwyborczych itp.),badaczom trud-no jestdeklarowaćiokazywaćobiektywnośćwobecwzorów kulturowych, które na styku ich własnej kulturyi kultury badanej mogą wydawać się kontrowersyjne. Nie bez znaczeniajawią się więcpytania orzetelność na-ukową badacza,jegodystanswobec skonfliktowanych stroniw związku z tym omożliwość przeprowadzeniabadańzgodniez zasadamipopraw
-ności metodologicznej i etyki zawodowej.Sąto pytania ogranice między
tożsamością osobowąazawodowąbadacza, ouświadamianie sobie i in-nym tych granic oraz uwzględnianieichkonsekwencjina różnychetapach badan ianaukowego.Pytaniao konsekwe ncje przenikan iasiętożsamości zrównoważonej iwielowymiarowej - zarówno badacza. jak i innych osób w rozmaity sposób uczestniczącychw jego pracy. To wreszcie pytania o etyczny fundamentpracy naukowo-ba dawczeji popularyzatorskiej, rela-cjibadaczaz badanymioraz innymi osobamiuczestniczącymiw badaniach naukowych,obserwującymijei/lubkorzystającymizichrezultatów.
Pretekstem dopodjęciatego tematusądlamniedoświadczeniaze spo-tkań zuczestnikamiprojektówbadawczych organizacj ipozarządowych
zajmujących się zagadnieniami integracjiwróżnych konteks tach (m .in. w trakcie walk etnicznych naUkrainie;na przedmieściach europejskich
miast, których mieszkańcy borykają sięzobecnościąnielegalnych imigran-tów i Cyganów; administrato rów forów inte rnetowyc h, na których poja -wiają się wypowiedziradykałów- np. islamistó w). Realizuj ąceje osoby zbierały materiałbadawczym.in. wśrodowiskach mniejszościkulturowych. balansującna pograniczurzetelnościbadawczej imani pulacji.określanej przez nich mianem.poprawnościpolitycznej';"nowychtrendów';..przeła mywaniastereotypów';wskutek czego trudnojestokreślić,czyich działa niamiały/mająnadal wyłączniecharakterbadawczy. czymożejuż eduka-cyjnyzwielkąimałą politykąw tle.
Celem niniejszejrefleksjijest przedstawienieokoliczności występowania u badaczyzróżnicowaniakulturowego dylematówzwiązanychz ich funk-cjonowaniem na kulturowych pograniczach i wzwiązkuz tym kon ieczn
o-P.P.Grzybowski. Odtożsamościosobowejpozawodową 129 ściadokonywaniawyborówwarunkowanych przez iehtożsam ośćosobową izawodową'.
Tożsamośćwsferzepublicznej imoralnośćpedagogiki
Funkcjonowanie wewspółczesnejsferzepublicznejjakourzędnikpaństwo
wy,specjalistazatrudniony winstytucjinaukowej lub organizacji pożytku publiczne go, wolonta riusz czy - po prostu - aktywna społecznieosoba prywatnawiąże sięzdoświadczaniemwrozmaitych zjawiskachzróżnico waniakulturowego.Prowadzi to do wręcz nieust annej samoidentyfikacji, stwierdz aniaInności/Obcości własnej iinnych,deklarowaniaprzynależ ności do takiego czy innego środowiska, opowiada niasię po którejś ze
stron, a wzwiązkuz tym dodookreślania wmiarępot rzeb wlasnejtożsa mości,a przynajmniej do zadawani a sobiepytania ojej fundament iistotę. Jakzauważa Jan Hartman, zagadn ien ietożsamości jest obecnie modne, a wypowiadaniesię na ten temat z persp ektywy własnych doświadczeń, szczególn iewsferze publiczn ej,bywa wręczwskaz ane - choćjest to co-raz trudniejsze:"Ileżto się mówi otożsamości! Każdywszak chce byća u-tonomicznąjednostką zachowującąprawo do «bycia sobą» podkażdym względem. Od dwustu lat mądrale zanudzaj ąnas tą świętąTożsamością,
epatują nią iszantażują. Liberałowie i lewica,uwiedzeniniegdyś przez protesta ncki indywidualizm wiary,wciąż wmuszająwnas«indywidualn ą podmiotowość» iprzykazuj ąstrzecjejprzedtotalizmem «systemu». Pra-wica,uwied ziona ideąkatolickiejwspólnoty,przestr zegaprzedjałowym igrzesznymodosobnieniem w zatomizowanymspołeczeństwieliberalnym,
wzywając, ajakże!,dopraktykowaniatożsamościgru powo.Oszalećmożna na tymtargowiskutożsamości!Musiszmiećje wszystkie,bo inaczejcoś cię ominie!Musiszmiećtę indywidualną,aletakże narodową, religijną,kultu:
rową.Musiszbyćjakiśitrzymaćsięze swoimi,bo tylko w nich i przez nich jesteś sobą(tyle prawica).Musiszmiećjeszczetożsamość genderowąili fe-stylową, anadewszystko musiszbyćwyczulonynapotencjałwyklucze nia
tkwiącywkażdymutożsamianiu sięztakimiczy innymi «swoimi» . Dlate
-, Zagadnieniemtym w podobnej perspektywiezajmowałe msię już wcześniej. Patrz:P. P. Grzybowski:Badaniaedukacji w warunkachzróżnicowaniakulturowego ietnicznego- oposzukiwaniuczłowiekaw sferze metodologii.W:A.Domagała -Krę
cioch, Z. Szarota(red.) :.Zeszyty Naukowe ForumMłodychPedagogówprzyKom
i-tecie Nauk PedagogicznychPolskiejAkademiiNauk"Z.8,Kraków2004,Akademia
130 DYLEMATYMETODOLOGICZNE,SPOŁECZNEI ETYCZNE
gotwoimobowiązkiemjest praktykowanie swychtożsamościpozytywnie, z jednoczesnym otwarciem na innych iniezgodąna przemoc,nierówności
społeczneinietolerancję(lewica)"'.
Wymienione przez
J.
Hartmanaokolicznościdookreślaniawłasnej tożsamościzostałyukazane przez pryzmat upolitycznienia polskiego życia społecznegoitowarzyszącegomu dyskursu o najistotniejszych sprawach
codzienności - od m.in.zróżnicowaniastatusów jednostek i grup wsku-tek dysproporcjiw dochodach po relacje międzynarodowei etniczne. Jak poważne, bo wiodące dopodziałów społecznych, bywają konsekwencje
tych zjawisk,świadczą choćbytylko charakteryzujące siębrakiem kultury dyskusje niektórych polityków i dziennikarzy czynasilające się na forach
intern etowych i portalachspołecznościowychzjawiskotzw.hejtu (od ang.
hated - nielubianylub nienawidzony).Chodzi o strony lub wypowiedzi,
w którychnajczęściejanonimowomożna wyrazić swoją"nienawiść"wobe c
dowolnej osoby, zjawiska,zdarzenia itp.Specjaliści wyróżniają charaktery-styczne rodzaje hejtów: ideologiczny, zawodowy,kontrhejt,obronny,
roz-czarowania i po prostu nienawistny". Utożsamianie sięzokreślonąideąlub
poglądempozwala identyfikowaćsięz danymśrodowiskiemhejterów,tym samymdookreślającwłasną tożsamość iujawniającjąw sferze publicznej
przy pomocyodpowiednich wpisów.
Niepokojące jest ,że tego rodzaju praktykistanowiąniejednokrotnie przejaw procesów zachodzącychwśrodowisku elit politycznych,na co zwracauwagęTadeusz Lewowicki:"Konfro ntacjazachowańludzidziała jącychwróżnychobszarach sfery publicznej z normamiwyznaczającymi
odwieczne - iwspółczesne - społeczneoczekiwania postępowania moral-nego prowadzi do smutnychibardzo niepokojącychkonstatacji. W świecie
politykii ideologiidominuje cynizm, dążeniedo władzy,zgoda na za cho-wania uznawane za niemoralne - jeśli popełniająje polityczni sojusznicy. Stałymielementami polityki są zabiegi odominację własnej grupy, o
pod-porządkowanie, marginalizacjęinnych grup - zamiastdziałaniana rzecz wspólnegodobra,służby społecznej:",
• J.Hartman:Targowiskotożsamości.cyt.wyd.,s.104.
s Patr z: Kataryna:Nienawiść2.0.Poczet hejterówpolskich ."Nowe Med ia" 2013, nr2,s.109-113.
6 T.Lewowicki:Pedagogika wobec(nie)moralnościsfery publicznej.W:J. Ru tko-wiak,D.Kubinowski,M. Nowak(re d.):Edukacja,moralność,sferapubliczna. Mate-riałyz VI OgólnopolskiegoZjazduPedagogicznego PTP.Lublin 2007,Oficyna Wydaw
P.P. Grzybowski. Odtożsamościosobowej pozawodową 131
W odniesieniu do zjawiskw sferze publicznej nie bez znaczeniajest refleksja nad istotą pedagogiki oraztożsamością zawodową pedago ga -szczególnieaktywnieuczestniczącegow badaniach naukowych. Zgadzam sięzteząkanadyjskiego metodologa Jean-MarieVan der Marena,zdaniem którego pedagogika jest nie tylko nauką pozytywną (pozytywistyczną) , lecztakże moralną, co dla badaczawiąże sięzkoniecznością ni eustanne-gouwzględniania wartościkulturowychistotnychdlabadanych i pos trze-ganych jako ważne wśrodowisku, w którym przeprowad zasię bad ania, choćbynawetdla samego badaczabyłyoneobojętne- azwłaszcza,gdyby pozostawaływsprzecznościzjego własną skalą wartościi preferowanym wzorem kultury. Przeprowadzaniew takim kontekście badańpedag ogicz-nych,którychefektymogłyby stanowićczynnik zmianyspołecznej (jednak nietyle rewolucji,co stopniowejreformy),jest zawszeobciążone n
iebez-pieczeństwemuwikłania sięwmiędzykulturowenapięciai konflikty,co jest istotne w przypadkuformułowaniaproblemówbadawczych, int erpretacji badańi prezentowania ich wyników' .Zdaniem T.Lewowickiegon("' )p eda-gogika - czerpiącz nagromadzonej wiedzy iuwzględniającnoweprop
ozy-cjewspółczesnejnauki - mamożliwość (iwjakiejśmierzejąwykorzystuje) proponowania wzorówżycia,dostarczania wiedzy ikształtowaniaumiejęt nościsprzyjających życiugodziwemu.Wspierającinne nauki iwspółdzia łającwoddziaływaniuwychowawczym z innymiśrodowiskami- rodziną, szkołą,innymi instytucjami, Kościołami- ma możliwość kształtowania pożądanych, akceptowanychspołecznie,zgodnych z normami moralnymi wzorówżycia społecznegoi indywidualnego.Dodajmy - także oczekiwań i wzorówżyciaw sferze publicznej. Szczególnie w sytuacjiniemoralności sfery publicznej (dającej złe wzory, demoralizującej) pedagogika nie po-winnaograniczaćsiędo wewnętrznychfunkcji nauki,natomi astpowinna angażować sięw zmianypraktykiżycia społecznego"'.
, Patrz:j.-M. Van derMaren:La rechercheappliqu ee enpedagogie.Des modeles pour lenseignement.Paris - BruxeUes1999,DeBoeckUniversite, s. 213-215;J.-M.Van derMaren:Methadesde recherche pourlćducation.Montreal 1996,Les Presse sde l' UniversitedeMontreal,De Boeck Un iversite, s.33- 36. Szerzejna temat - patrz: M.Abdalla h-P re tc eille,L. Porch er:Ethiquede ladiversit e eteducation.Paris 1998, PressesUniversitaires de France.
s T.Lewow icki:Pedagogikawobec(nie)moralnościsferypublicznej.cyt.wyd,s.39. Szerzejna ten tem at - patrz: C.G.Ch rist ans:Etykaipolitykawbadaniachjakościo
wych.W:K.N.Denzin,Y. S.Lincoln(red.):Metodybadańjakościowych,t.l, Warszawa 2009, Wydawni ctwo Naukowe PWN, s. 207-244.
132 DYLEMATY METODOLOGICZN E.SPOŁECZNEI ETYCZNE
Mamytu do czynienia z zagadnieniem etyki zawodowej badacza i uwi-kłaniajego tożsamości, postawidziałańwwartościkrzyżujące sięna k
ul-turowych pogran iczach.Wiąże się to zkoniecznością uwzględniania. po-szanowan ia przez niego wartościi realizacji celów niekiedy niezgodnych z jego osobistymi,co bywa skomplikowane,jeśli przeprowadzającbadania. chcesię zachowaćobiektywność.
Tożsamośćzawodowa badacza
Natożsamość zawodowąbadaczaskładająsięelementyjego samodefi nicj i
związanezfunkcjąwykonywanego zawod uiinstytucji. zktórąjestzwią zany,zakresemwładzyiprestiżemzajmowanego stanowiskaczy grupy za-wodowej,zktórąjest lub może byćidentyfikowany,atakże doświadczenia związanez wykonywaniemzawod u'. Jest towięcnie tyle stała cecha i/lub zjawisko,co elementszerszego procesukonstruowania tożsamości. wiążą cysięz dojrzewaniemw kontekstachindywid ualnym,grupowymispołecz nym .przebiegającyukażdegoinaczej, uwar unkowany przez liczne czynni-kiniezbędnedodookreśleniawkażdymprzypadku.Tożsamośćzawodowa bywa efektem dialogu i negocjacji zczłonkami własnego zespołu badaw-czego oraz z innymiosoba m i(m.i n.jego bliskich .przyj aciół, znajomych). które wróżnysposób sąobecnewśrodowis ku bad aczalO. Pro ces ten z ale-żyod cechosobowychuczestniczącychw nich osób, relacjizachodzących międzynimi,więzi iokolicznościdialoguwystępującychna płaszczyźnie
międzykulturowej.
O napięciach między tożsamościąosobowąbadaczai jego tożsamością
zawodowąoraz ich konsekwencjac hdla przeprowad zanychbadań zaczęto dyskutować wkontekście metody interwencji socjologicznejAlainaT u-raine'asłużącej analizieruchówspołecznych. uchodzącej zasztandarową metodęsocjologii zaangażowanej. Jejtwórcabadałm.in. ruch społeczny "S olidarności"w Polsce.Metodętę cha rakteryzujeaktywnośćbad awcza wśrodowisku bad anych . w trakcie której staje sięon partn erem swych respondentów.Jak pisze Ireneusz Krzemiński:"Badacze w tej metodzie 9 Patrz:Ł.T.Marciniak:Konstruowanietożsamościzawodowej:procesy odnie-sienia irozróżnienia.W:K.T.Konecki,A.Kacperczyk(red.): Procesytożsamościowe.
Symbolicz no-interakcyjny wymiarkonst ruowania ładuinieładuspołecznego. Łódź 2010. WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego,s.181-193.
10 Patrz:I.Wagner:Konstruowanietożsamości..międzynarodowego"badacza .W: K.T. Kone cki, A.Kacperczyk(red.):Procesytożsamościowe.... cyt.wyd., s.217-239.
P.P.Grzybowski. Odtożsamościosobowej pozawodową 133
wspólnietoczą długiedyskusje na tematcelów, metod i kontekstu działa nia ruchu społecznegooraz tożsamościjego reprezentantów i uczestników. W trakcie tychspotkańpowstajezbiór rozmaitych - tak toTour aine o kre-śla- teorii społecznych,wytwarzanych przez samych uczestnikówruchu , czyli«zwykłych» członkówspołeczeństwa. (...)Po trzecie, ito jestsprawa kluczowa, interesującyjest w tej metodziemomentwłaściwejinterwencji, gdy te oddolneteorie badaczeporównująiłączązesobą po to, aby wypr
a-cowaćnajogólniejszą interpretację- teoriębadanego ruchuspołecznego. Treść tej interpretacji wyrażana jest w postaci«tezy»,która wypowiada «prawdę» na temat badanego ruchu. Teza ta - jeżeli zost anieona przez nich przyjęta- może posłużyć później uczestnikom badańdo analizy izmianywłasnej sytuacjiżyciowej związanejzdziałalnością społeczną.(...) Zebrawszyi porównawszyzesobąrozmaiteteorie na tematruchuspołecz nego (formułowanew trakcie dyskusjigrupowych przezjegoczłonków), socjolodzystawiająna jego tematokreśloną tezę.Ma onahasłowo mówić,
czym i jaki on jest.Tezę tępotem jeden z badaczy starasięnarzucićniejako badanym,abyich w ten sposób nakłonićdonowego, szersz ego spojrzenia nawłasnyruch"!',
Działaniabadaczawedług powyższejzasadyprowadządopodniesienia samoświadomościbadanychw takisposób,aby mogli oni spojrzećna siebie iswoją aktywnośćniejako z boku, z dystansu. Badacz narzucającybadanym
własnyoglądsytuacji i jejinterpretacjęprzez pryzmatprzyjętych założeń teoretycznych i metodologicznychryzykujewięcdeprecjonowanieni ektó-rychdziałańi opiniibadanych, a od jego prestiżui autorytetuw badanym środowisku mogą zależećlosyruchubędącego obiektem jego zaintereso-wańbadawczych.Jest to nie tylko próbaprzyjętegoschematu badawczego, aletakże,na płaszczyźnie międzyludzkiej,próbanawiązanych znajomości, przyjaźni itp.Tożsamośćzawodowabadaczamoże staćsięwpewnym m o-mencie decydującanie tylko oprzyszłościbadanegośrodowiska,aletakże oprzyszłościjego samego w tym środowisku".
Oczywiście nie tylko metodainterwencji socjologicznejwiążesięztoż samościowymi dylematami badaczy.W naukach społecznych ihuman i-II Patrz:Kiedy badanistają siębadaczami. Rozmowa MaciejaFrąckowiakazI re-neuszemKrzemińskim.http://www.kolaboratorium.com.p1l20l1112/11 /kiedy-badani -staja-sie-badaczam i-roz mowa-z-ire neuszem-krze m inskim/(19.05.2015).
12 Szerzejnaten tematpatrz: C.Geertz:Dziełoiżycie.Antropologjako autor.
Warszawa2000, Wydawnictwo KR;A.Wyka: Badaczspołecznywobecdoświadczenia. Warszawa1993,Wydawnictwo lFiSPAN.
134 DYLEMATY METODOLOGICZNE.SPOŁECZNEI ETYCZNE
stycznych. aszczególniewpedagogicejest to wyzwanie większości badań jakościowych.
Etycznośćw badaniachjakościowych
Zdaniem Dariusza Kubinowskiego wjakości owych badaniach p edago-gicznych mamydo czynienia znieustannymsprzężeniemzwrotnym mię dzybada czem. badanymi (na zywanym i przez Autora"współbadaczami")
i odbio rcami pracynaukowej (zwanym i przez Autora "publicznością").
"Wszystkichłączywspó lne doświadczenie człowieczeństwaoraz interak-cyjne.intersu biektywnezgłębianie rozumienia ludzkichzjawisk.atakże myślenieo humaniza cjipodzielanego świata. Tak rozumianawspółpraca
opiera się na różnych metodach doświadczaniaosobowego. a jej
ustano-wienieod po czątku realizacji projektu badawczego i kontynu owaniedo
jego zakończenia zależyprzedewszystkim od samego badacza. Relacje
te opierają się nawięziachemocjonalnych i wyznacznikachetycznych'P,
W bada ni achjakościowych obarczo nych wyso kim ryzykiem uwikłania tożsamościzawodowej badaczaw kulturowykonfliktzbadanymi może pojawić się uniegoskłonnośćdo poszukiwania kompromisui płaszczyzn
porozumieniaopartyc h nawspółodczuwaniuiwspółocenianiuistotnych dla przeprowadzanychbadańzjawiskiprocesów- cojednakmoże wiązać sięzprzeformułowaniemzałożeńbadawczych.
Jakże potencjalnie trudnastajesię także realizacja następującego p o-stulatu JohnaW.Cresswella :"Autorzybadań powin nitroszczyćsię oich uczestników.wzbudzaćzaufanie .postępowaćuczciwie.przeciwstawiać się
nadużyciom iniestosownościom.do jakich mogłoby dojśćze strony orga-nizacji lubinstytucji.którą reprezentują.jakrównieżbyćprzygotowani na wystąpienie innych problemów.Wątpliwości etyczne mogą się nasuwać wzwiązkuz takimikwestiami, jak pytania o sprawy osobiste, a
utentycz-nośćiwiarygodnośćdoniesień zbadań, rolabadacza w kontekstach mię
dzykultu rowychoraz ochronadanych poufnychprzyzbieraniu informacji przez Interne t"!", Zjednejstro ny mamywięc naturalną wob ec huma ni-13 D.Kubinowski:fakościowebadania pedagogiczne.Filozofia- Metodyka - Ewa-luacja.Lublin2010, Wydawnictwo Uniwersytetu MariiCurie-Skłodowskiej,s.284.
14 j.W.Cresswell:Projektowaniebadańnaukowych.Metodyjakościowe. ilościowe
i mieszane.Kraków 2013,WydawnictwoUniwersyte tujagiellońskiego,s. 107.Szer zej
na ten temat- pat rz: M.Israel,I.Hay: Researehethics forsocialsciencists.Between ethicaleonduet and regulatory compliance.London2006, Sage.
P. P. Grzybowski. Odtożsamościosobowej pozawodową 135 stycznegopodejścia dobadanych skłonność do troskionich - zdrugiej lojalnośćwobecinstytucji zlecającej bad ani anaukowelub wobec kręgu
kulturowego, zktóregowywodzisię badacz. Wyzwania z tym związane
mogą występowaćna kolejnychetapach badania naukowego.W przypad -kukażdegobadacza ikażdegobadania ichprawdopodobieństwojest różne
izależyod wielu czynników.
"Badaczjakościowy- piszeD.Kubinowski- nieprowad zi swoich stu-diównadprzedmiotami,ale zapoznajesięzżyciemistotludzkich.Badanito
konkretneosoby z realnymi potrzebami ,ambicjamiiżyczeniami.Todzięki
ichopowieściombadaczmoże stworzyćopisy,którebędą docierałydo pu-bliczności. Zadaniem badaczajest niwelowanie dystansów, uświadamianie
badanym,że mająprawo do krytykipostępowaniabadacza,który powinien
wsłuchiwać sięw ichgłosy"".Istotnyjednak jest fakt,żesam badacztakże mawłasnepotrzeby,ambicje,życzenia- własną opowieść orzeczywistości, naktórejpodstawieformułuje przesłankiswychbadań, podejmującdecyzję odob orzetematu, podejścia, problemówbadawczych,interpretacji wyni-kówitp. Uczucia,przekonania,azwłaszczauprzedzeniabadaczamogą być przyczynąjego stronniczości:"Mimo usilnychpróbich minimalizowania niedasięichcałkowicie wykluczyć.Badaczmożejednakrejestrowaćswoje
uczuciai w ten sposóbkontrolowaćuprzedz enia. (...)Ponadto uczucia
ba-daczamogą być istotnymodzwierciedl eniem emo cji badanych iźródłem refleksji, jego reakcjeemocjonalnestają sięczasamiźródłemprzeczućp
o-znawczych"".
Jużnaetapie projektowaniabadańiformułowaniaproblemu b
adawcze-go istniejekonieczność uwzględnianiaewentualnych korzyści/szkód d
o-świadczanych przez badanych oraz możliwość przyczynieniasię i/lub p o-głębieniaich marginalizacji czyubezwłasnowolnieniawskutek ujawnienia ichtożsamości, postaw,cech wartościowanych niżejlubpotępianychprzez dominującąwiększośćitp."W tym celu przeprowadzasięniekiedyprojekty pilotażowe, które służąbudowaniu relacjizaufaniai szacunku,dzięki któ -rym można zauważyćprzejawymarginalizacji iuniknąćich wplanowaniu iprzebiegudalszychbadań '?",Niestety zdarzasię,żeniefrasobliwibadacze
15 D.Kubino wski:Jakościowe badaniapedagogiczne.Filozofi a- Metodyka
-Ewaluacja.cyt.wyd.,s.285. 16 Tamże,s.287.
17 ).W.Cresswell:Projektowaniebadańnau kowych.Metodyjakościowe,ilościowe
136 DYLEMAT Y METODOLOGICZNE.SPOŁECZNEIETYCZNE
(np.niedoświadczenistudencizbierającymateriałydo pracdyplomowych, a nawetspecjaliściłączący pracęnaukową z dziennikarstwem)wkraczają
dośrodowiska,którewydaje im się interesującezuwaginadotyczącego kontrowersjewyrażane choćbytylko wśrodkachmasowegok omunikowa-nia (np.Cyganów,mniejszości religijnych. homoseksualistów).Realizując
badania. których konsekwencjąjest ujawnienie pewnych zjawisk i pro ce-sów, niekiedystosują strategię"po mnie choćbypotop';niezwracającuwagi na konsekwencjeswych demaskatorskich działańdla badanych . Czasem skandal towarzyszącyprzedwczesn emu opublikowaniupytańbadawczych oraz odpowiedzina nie (np. na forumdyskusyjnym wInte rnecie)staje się dlabadaczycennym skutkiemubo cznym. zapewniając rozgłos i przy
-czyniając się do tzw.lans u.To nowewyzwaniew bada niach naukowych.
związanezupowszechnieniem portalispołecznościowych. pracyzespołów
badawczychwtzw. chmurze, możliwości natychmiastowegor ozpropago-wania materiałówbadawczych lub ich fragmentównawet bezwiedzyb a-dacza. atym bard ziejbadanych.
Niewłaściwe przedstawienie celu badań respondentom, uczyn ienie
tegoza pomocąniezrozumiałego dla nichjęzyka (nieko niecznie cho dzi ojęzykobcy,lecz o zbyt skomplikowaną terminologięi wykorzystywanie
zawiłychkategorii pojęciowych,które wmowiepotocznejbadanychsą
nie-obecnelubmająodmienne znaczenia) jestwrzeczywistości wprowadza-niemwbłąduczestnikówbadan ia.Dotyczy totakżeeta pu przedstawienia rezultatów badania jego uczest nikom (ukrywanieich, przedstawianie ich w sposóbwybiórczy lub niezrozumiałydla badanych)lub zaniechania tej
czynnościprzezbadacza".
"Prowadzen iewywiadówwbadaniachjakościowychstajesięcoraz b ar-dziejpowinnościąmoralną.Zalecany jestwięcnamysł,wjaki sposób
wy-wiadmógłbypoprawićludzki los(jakrównież pogłębićwiedzę naukową),
jakiedrażliwekwestiemogą wywołaćstres uuczestników,czy respondenci powinni miećwpływnainterpretację ichwypowiedzi,na iledociekliwe mogą byćpytania,jakiesąprawdopodobn e konsekwencjewywiadudla re-spondentówidłagru p,do którychnależą.Trzebateżumieć przewidzieć
sytuacje, w których pod czas gromadze nia danychdojd ziedo ujawnienia poufnych informacjio niebezpiecznych zjawiskach'?".Nakażdymeta pie
18 Tamże,s.109. 19 Tamże,s.110-111.
P.P. Grzybowski .Od tożsamościosobowej pozawodową 137
badań,opracowaniaich rezultatów irozpowszechnianiapracy naukowej
niezbędnejest zagwarantowanieanonimowościibezpieczeństwar
espon-dentów - takżetych, któr zy zachowaniaanonimowościniechcą,niezdając
sobie sprawy zzagrożenia,któreniesieopublikowanie ich wypowiedzi.
Ba-dacz uczestniczącywżyciu środowiska mniejszościowego niekiedy wc
ho-dziwkontak tzosobamiuciśnionymi,któremogą planowaćdziałanian
ie-zgodne zprawemi/lubgodzącewporządek społecznyw sferze publicznej.
Badacz doświadczawówcza s dylematu, czy naruszyćzaufaniebadanych,
zdradzić respondenta izawiadomićpolicję, czyzignorowaćinformację
ozagrożeniu ichłodnym okiem obserwowaćrozwój sytuacji,notując
kolej-newydarz enia."jakprzygotować sięnp.do funkcjonowania wśrodowisku
grup przestępczych,dilerównarkotyków czy osób biednych?- pyta Iwona
A.Oliwińska- Podręcznikiuczą nas, jakzaplanowaćpozostałeelementy i etapybadań, aleniemówią(albo mówiąbardzooględnie),jakżyć wśród
badanych, jak sobieradzićzkryzysam i,jakiewybraćtechniki obronne albo
jakwyjśćz terenuiwłączyć sięw«normalne»życie"20.
To tylko niektóreokoliczności mogące wiązaćsięzdylematami
etyczny-miwystępującymina stykachtożsamościosobowej i zawodowejbadacza.
jegodoświadczenia życiowe,ukształtowane w procesie socjalizacji
stereo-typyiuprzedzenia,zaangażowaniepolityczneiświatopoglądoweorazinne
okoliczności mogą utrudniaćrzetelnepodejściedobadańnawet,jeślibadacz
deklarujesięjakoczłowiek pogran icza, aswą tożsamość określa mianem
międzykulturowej",
jednym ze spos obó wwiodącychdominimali zacjinegatyw nych kon
-sekwencji wspomnianychproblemówmożebyć dobór członków
zespo-łówbadaw czychw taki sposób, byreprezentowali wmiaręszeroki zestaw
wzorówkultury.Gdybyokazałosięto niemożliwe,wartorozważyć
podda-waniebadań recen zjom nabieżącow poszczególnych etapach, gdy ocena
"zzewnątrz"wykonana przezdobranych napodo bn ej zasadzie rec
enzen-20 l.A.Oliwińska:Domorosly majsterkowicz. Szkicosta tus ie, rolachidylematach badacza terenowego.W:B.Fatyga (red.):Praktyki badawcze.Warszawa 2013, Instytut
Stos owa nychNaukSpo łecznychUniwersytetuWarszawskiego, s.19-20.
21 Szerzej naten tem at- patrz:P.P. Grzybowski: Edukacjamiędzykulturowa
-przewodnik.Pojęcia,literatura,adresy.Kraków 2011,OficynaWydawnic zaImpuls,
s.91-100;T.Lewowicki: Szkic do teoriizachowańtożsamościowych.W:T.Lewowicki,
E.Ogrodzka -Maz ur(red.): W poszukiwaniu teoriiprzydatnychw badaniachmiędzy
138 DYLEMATY METODOLOGICZNE,SPOŁECZNE[ ETYCZNE
tówiweryfikacja potencjalnych słabych punktówwystępujących
wsku-teknapięcia międzytożsamością osobowąizawodowąbadacza mogłyby
przyczynić się do ich obiektywności, zaś postępowaniebadacza uczynić bardziejetycznym.
Bibliografia
Abda llah-Pretceille M.,Porcher1.: Ethique de la diversiteet ed uca tio n.
Paris1998,PressesUniversitairesde France.
Christans C. G.:Etykaipolityka w badaniachjakościowych.W:K.N.D en-zin,Y.S.Lincoln (red.):Metody badańjakościowych. T. l,War szawa 2009,WydawnictwoNaukowe PWN.
Cresswell J.W.:Projektowaniebadańnaukowych.Metodyjakościowe, ilo
-ściowei mieszane.Kraków 2013,Wydawnictwo UniwersytetuJagielloń
skiego.
GeertzC,Dziełoiżycie. Antropologjako autor. War szawa 2000, Wydaw-nictwo KR.
GrzybowskiP.P.:Badaniaedukacji w warunkach zróżnicowaniakulturowego ietnicznego - o poszukiwaniuczłowieka w sferze metodologii.W:A. Do-magala-Kręcioch, Z.Szarota (red.):"Zeszyty Naukowe ForumMłodych
Pedagogów przy Komitecie Nauk Pedagogicznych Polskiej Akad emii
Nauk" 2004,Z.8,Kraków 2004,Akademia Pedagogicznaim.KEN.
GrzybowskiP.P.:międzykulturowa- przewodnik.Pojęcia, literatura,
adre-sy.Kraków2011,Oficyna Wydawnicza Impuls.
Hartman J.:Targowiskotożsamości..Polityka" 2015, nr20.
IsraelM., Hay 1.: Researchethics forsocialsciencists.Between ethical e on-duetand regulatorycompliance. London2006,Sage.
Kat ar yna: Nienawiść2.0.Poczet hejterów polskich. "Nowe Media"2013,
nr2.
Kiedy badanistająsiębadaczami.Rozmowa MaciejaFrqckowia ka zIr ene-uszem Krzemińskim.http:/ /www.kolaboratorium.com.pl/2011/12/11 /
kiedy-badani-staja-sie-badaczami -roz mo wa-z-irene uszem-kr
zemin-skim/ (19.05.2015).
Kubinowski D.:Jakościowe bada nia pedagogicz ne.Filozofia - Metodyka
- Ewaluacja.Lubli n 2010, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie
-Skłodowskiej.
LewowiekiT.:Pedagogika wobec(nie)moralnościsferypublicznej.W:J. Rut-kowiak ,D.Kubinowski, M.Nowak (red.) :Edukacja,moralność, sfera
P.P. Grzybowski . Odtożsamościosobowejpozawodową 139 publiczna.Materiałyz VI OgólnopolskiegoZjazduPedagogiczn egoPTP.
Lublin 2007,Oficyna Wydawnicza .Verba"
Lewo wie ki T.:Szkic doteoriizachowańtożsamościowych.W:T.Lewowicki,
E. Ogrodzka-Mazur (red.): Wposzukiwaniuteoriiprzydatnych w
bada-niach międzykulturowych.Cieszyn 2001,UniwersytetŚląskiFiliaw Ci
e-szynie.
Marcini akŁ.T.:Konstruowanietożsamościzawodowej:procesyodniesienia
i rozróżnienia.W:K.T. Konecki, A.Kacper czyk (r ed.):Procesytożsamo
ściowe. Symboliczno-interakcyjnywymiar konstruowaniaładui nieładu
społecznego. Łódź2010,Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Oliwińska L A.:Domorosłymajsterkowicz. Szkico sta tusie, rolach i
dyle-matach badacza terenowego.W:B.Fatyga (r ed.):Praktykibadawcze.
Warszawa 2013, Instytut StosowanychNaukSpołecznychUniwersytetu
Wars zawskiego.
Ouakn in M.-A.: Cha sydzi. Przekład K.i K.Pruscy,Warszawa 2002, Wy
-dawnictwo Cykl ady.
Van der Maren J.-M.: La recherche appliqućeen pedagogie.Des modeles
pourl'enseignement. Paris - Bruxelles 1999,De BoeckUniversitć,
Va n der MarenJ.-M .:Mćthodesderecherchepourlćducation. Montreal
1996, Les Presses de l'Universitede Montreal,De Boeck Univers ite.
Wagner L:Konstruowanietożsamości "międzynarodowego"badacza.W:
K.T.Konecki,A. Kacperczyk(red.):Procesy tożsamościowe.Sym
bolicz-no-interakcyjny wym iar konstruowaniaładuinieładuspołecznego.Łódź
2010,WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego.
Wyka A.:Badaczspołecznywobec doświadczenia. Warszawa 199 3,Wy
-dawnictwo IFiSPAN.
Odtożsamo ściosobowejpozawodową.Etyczne dylematy badaczy
zróżnicowaniakulturowego
Streszczen ie
Autorprzedstawia okoliczno ściwystęp owaniau badaczyzróżnicowani aku
ltu-rowegodylematówzwiązanychz ich funkcjonowaniemnakulturowych po
grani-czachi wzwiązkuz tym zkoniecznościądokonywania wyborówwarunkowanych
przezichtożsamośćosob owąizawo dową.Pretekstemdopodj ęciategotematu
są dlaniegodoświadczeniazespotkańzosobamibiorącymiudziałwprojektach
140 DYLEMATYMETODOLOGICZNE,SPO ŁECZNEIETYCZNE
wróżnychkontekstach.Badacze zjawiskiprocesówzachodzącychnakulturowych pograniczachzmagająsięz dylematam itożsamości,identyfikacji, opinii, postaw i ocen,wynikającymiz zakorzenieniawokreślonymwzorze kultury.Uczestnicząc
w dyskursie publi cznym na tem at prz yczy niprzej awówzróż nicowania kulturo-wego,zar ów no jak o osobyprywatne, jak i przedstawicieleinstytucji,ryzykują
uwikłaniewnapięcia, spory,konflikty i ich następ stwa, zarów n owpłaszczyż nie
indywidualne j, grupowej, jak ispołecz nej. Uwikłanieto dokonujesię zarówno za sprawąpublicznych wypowiedzi (n p . podc za s kon fer enc ji naukowy ch,jak i wśrodkachmasowego komunikowania),jaki publikacji- zarów no naukowy ch , jak i publicystyc znych. Prowadzi todopytańorzetelność naukowąbada cza,jego dystans wobe csko nfliktowanyc h st ro n(a w związkuztymo możliwość
przepro-wad zenia badańnaukowych zgod nie zzasad am ipoprawno ścimet od olo gicznej
i etyki zawodowej),o granicemiędzy tożsamością osobowąazawodowąbadacza, ouświadamianiesobie tych graniciuwzględnianieich konsekwencjinaróżnych etapach bad ania nauk owego.
Słowakluczowe:tożsamość,metodologia,badanianaukowe, etyka, zróżnicowa
nie kulturowe,wielokulturowość,międzykulturowo ść
Fro m persona! to professional identity. Ethicaldilemmas ofthe researchers of cultura!diversificatio n
Sum m ary
What is presented in this study arethe circum stances in which the research er s of cultura!diver sityare faced withsom e dilemmasassociated wit h their func t io n-ing in cultural bord erl an d s and,asa result,with the necessity of making choices determine d bytheresearc he rs' personał and professionalidentity.Undertaki ng this issue result sfrom theauthor'sexperiences of meetingswith parti cip an t s in
researchprojectsofnon -go vernmentalorganizationsdealing with integration in
different contexts. The researc he rs who explorethe phenomena and pro cessesin
cultural borderl ands st rugglewith the dilemmasof identity, ide ntifica tio n,opi n-ions, attitudes andevalua tio n s which derivefrom being rootedin apart icul ar culturalpattern. Byparticipati nginthe publicdiscourse on thereasons and ma n-ifestationsof cultural dive rsificationboth as privatepeopleand representatives of
institutions , theresearchers areat risk of involvementinsom etensions,dispu te s,
conflictsan d their effects - in theind ivid ual, group, and socialdim ension. This invo lve m enttakesplace bypublic utterances (e.g., atscientificconfere ncesand in mass media)and bypublicati ons- both scientific an djo um alisticones.This
triggers somequestio nsconcerning researchers' scientificreliability, theirdistance
to the conflicted sid es (and as aresult - the feasibility ofcond uc tingscientific researchin com pliancewit h theprinciples of methodological correctnessand
P.P.Grzybowski.Odtożsamościosobowej pozawodową 141
professiona! ethics),the borderline sbetw een theresearch er'spersonałand pro
-fessiona l identity, theawarenessofthese borders and taking into account their
conseque nces at variousstagesof scienti ficstudies.
Keywords:identity,methodology.scientificresear ch,ethics,eulturaldi versifica-tion ,multicul turalisrn,interculturalism
