prace oryginalne
natalia Zatylna
1, a–F, Katarzyna rogowska
1, B, e, F, anna Kozanecka
2, a, D, ePorównanie wieku zębowego dziewcząt i chłopców
w wieku 6–12 lat z zastosowaniem metody Demirjiana
Comparison of 6–12 Year Old Girls’ and Boys’ Dental Age
Using Demirijan’s Method
1 Studenckie Koło naukowe przy Katedrze ortopedii Szczękowej i ortodoncji Uniwersytetu Medycznego
we Wrocławiu
2 Katedra i Zakład ortopedii Szczękowej i ortodoncji Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu
A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – opracowanie statystyczne; D – interpretacja danych; E – przygotowanie tekstu; F – zebranie piśmiennictwa
Streszczenie
Wprowadzenie. Wiek metrykalny nie odzwierciedla w pełni fizjologicznego rozwoju dziecka. chcąc dokładniej
określić proces dojrzewania, należy posłużyć się innymi wskaźnikami, tj. wiekiem zębowym, kostnym, czy rozwo-jem psychosomatycznym. Dla lekarzy ortodontów wiek zębowy i kostny jest niezbędny do zaplanowania korekty wad zgryzu, ponieważ określone nieprawidłowości zgryzowe należy leczyć w odpowiednim czasie rozwoju dziec-ka.
Cel pracy. porównanie wieku zębowego obliczonego wg metody Demirjiana z wiekiem chronologicznym u
dziew-cząt i chłopców leczonych ortodontycznie w ramach narodowego Funduszu Zdrowia.
Materiał i metody. analizowano zdjęcia pantomograficzne 100 dzieci (50 chłopców i 50 dziewcząt), leczonych
w Katedrze i Zakładzie ortopedii Szczękowej i ortodoncji akademii Medycznej we Wrocławiu. na rentgenogra-mach oceniono stadia rozwojowe 7 zębów (bądź ich zawiązków) lewej połowy żuchwy, następnie z tabel opraco-wanych przez Demirjiana et al. odczytano wiek zębowy.
Wyniki. Średni wiek kalendarzowy badanej grupy dziewcząt wynosił 9 lat i 1,5 miesiąca oraz 9 lat i 2,5 miesiąca
w przypadku chłopców (średnia całej grupy pacjentów to 9 lat i 2 miesiące). Wiek zębowy wynosił u dziewcząt średnio 9 lat i 10 miesięcy, u chłopców 9 lat i 6 miesięcy. (średnia wieku całej grupy – 9 lat i 8 miesięcy). różnica między wiekiem kalendarzowym a zębowym wynosiła 8,5 miesiąca w grupie dziewczynek oraz 3,5 miesiąca w gru-pie chłopców (średnio 6 miesięcy dla wszystkich pacjentów).
Wnioski. Wiek zębowy obliczony za pomocą metody Demirjiana różni się od wieku metrykalnego, co
wyraź-niej zaznaczyło się w grupie dziewcząt. Wśród dziewcząt stwierdzono akcelerację wieku zębowego w stosunku do chłopców (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 64–70).
Słowa kluczowe: wiek zębowy, wiek metrykalny, Demirjian, wskaźniki biologiczne.
Abstract
Background. Since chronological age does not fully reflect the physiological development of the child, other
indi-cators like dental age, skeletal age or psychosomatic development should be used to asses, maturation process. Due to the fact that certain occlusal abnormalities (malocclusions) should be treated at a certain time of children’s development, dental age is essential for orthodontists to plan correction of malocclusions.
Objectives. comparison of dental age assesed by Demirjian’s method to the chronological age in girls and boys. Material and Methods. one hundred dental panoramic radiographs of children (50 boys and 50 girls) aged
6–12 years treated by national Health Service in the Department of orthodontics and Dentofacial orthopaedics, Wroclaw Medical University were analyzed. Dental age was assessed on the basis of eight stages of root develop-ment of lower left permanent teeth, using X-rays and charts according to the method of Demirijan et al.
Results. The mean calendar age of examined group of girls was 9 years and 1.5 months and 9 years 2.5 months
for boys (9 years and 2 months for the whole group of patients). The mean dental age for girls was 9 years and 10 months and 9 years and 6 months for boys (it was 9 years and 8 months for the whole group). The difference
Dent. Med. probl. 2013, 50, 1, 64–70
Wiek kalendarzowy jest tylko wskazówką do-tyczącą stanu rozwoju dziecka. Między dziećmi w tym samym wieku metrykalnym są widoczne różnice w dojrzewaniu fizjologicznym z powodu wpływu takich czynników, jak choroby układowe czy czynniki środowiskowe. chcąc w pełni okre-ślić stopień dojrzewania i wzrastania, lekarze orto-donci i pediatrzy często posługują się wiekiem bio-logicznym. Jego składowe to: wiek kostny, wiek zę-bowy oraz rozwój psychosomatyczny [1].
ocena wieku zębowego jest niezbędnym ele-mentem planowania leczenia ortodontycznego róż-nych wad zgryzowych u młodociaróż-nych pacjentów. pomaga ona w ustaleniu optymalnego czasu rozpo-częcia i sposobu leczenia u dzieci, dzięki możliwości prognozowania wystąpienia skoku wzrostowego, tj. czasu najintensywniejszego wzrostu. Wykorzystu-jąc maksymalnie potencjał wzrostowy kości szczęki i żuchwy (przez rozpoczęcie terapii wad zgryzu we właściwym czasie), można osiągnąć najlepsze re-zultaty terapeutyczne, minimalizując jednocześnie koszt i długość leczenia. najczęściej spotykanymi nieprawidłowościami w polsce są wady klasy ii [1, 2]. W ich przypadku jest wskazane rozpoczęcie ko-rekty w okresie skoku wzrostowego, w celu uzyska-nia dodatkowego wzrostu żuchwy [3]. Wady klasy iii, stanowiące ok. 9% wszystkich wad [1] należy le-czyć już w okresie uzębienia mlecznego [4]. W przy-padku szkieletowych zgryzów otwartych, podobnie jak w klasie ii, najkorzystniej jest rozpocząć lecze-nie w czasie najintensywlecze-niejszego wzrostu, czego dowiedli Baccetti et al. [5].
Wiek zębowy jest także pomocny w szacowa-niu chronologicznego wieku, kiedy data urodzenia jest wątpliwa bądź nieznana w środowiskach, do których przybywają uchodźcy/imigranci, a także powszechnie wykorzystywana w medycynie sądo-wej, do określenia wieku zmarłych dzieci [6, 7]. Jak podaje Karłowska [1], istnieje wiele metod pozwa-lających na ocenę wieku zębowego: Matiegi i lu-kasovej, Masztalerza i Bujwidowej, charzewskie-go i panka, gustafsona i Kocha oraz radiologiczne – Demirjiana et al. [1] czy nolli [8]. Każda z nich ma zarówno wady, jak i zalety, jednak najczęściej używaną jest metoda Demirjiana et al. [9]. polega ona na ocenie stadiów rozwojowych 7 zębów sta-łych (z wyłączeniem trzecich zębów trzonowych), bądź ich zawiązków lewej połowy żuchwy [9, 10]. W związku z pojawiającymi się w piśmiennictwie
poglądami o niedokładności i przestarzałości me-tody Demirjiana, przede wszystkim o jej zawyża-niu wieku zębowego w stosunku do metrykalnego [6, 11–13], wydaje się celowe sprawdzenie słuszno-ści tego stwierdzenia.
głównym celem pracy było porównanie wie-ku zębowego z wiekiem chronologicznym u dziew-cząt i chłopców leczonych ortodontycznie w ra-mach nFZ.
Materiał i metody
analizowano zdjęcia pantomograficzne 100 dzieci (50 dziewcząt i 50 chłopców), u których roz-poczęto leczenie ortodontyczno-ortopedyczne mię-dzy 6 a 12 rokiem życia. Badania przeprowadzo-no od lutego do marca 2012 r. na podstawie doku-mentacji medycznej Katedry i Zakładu ortopedii Szczękowej i ortodoncji akademii Medycznej we Wrocławiu. Wszyscy pacjenci byli rasy kaukaskiej, ogólnie zdrowi. Zdjęcia wykonano na etapie dia-gnostyki i planowania leczenia, przed oddaniem aparatów zdejmowanych do użytku. Każde z dzie-ci miało komplet zębów stałych w różnych stadiach rozwojowych (nie brano pod uwagę zębów mądro-ści). Zgodnie z wytycznymi Demirjiana et al. oce-niono stadia rozwojowe od a do H poszczególnych zawiązków, bądź wyrzniętych już zębów stałych le-wej połowy żuchwy (ilości zębiny, kształtu komór, długości korzenia itd.), a odpowiadającą im licz-bę punktów zsumowano (ryc. 1, tab. 1 i 2). następ-nie z opracowanych przez Demirjiana et al. tabel odczytano wiek zębowy [9, 10]. Wiek metrykalny określono jako różnicę między datą urodzenia a da-tą wykonania zdjęcia. otrzymany wiek zębowy po-równano z wiekiem chronologicznym.
analizę statystyczną przeprowadzono w pro-gramie Statistica 10.0 (StatSoft inc., USa). Z uwa-gi na brak zgodności zmiennych z rozkładem nor-malnym (testu Shapiro-Wilka) do porównania wykorzystano test kolejności par Wilcoxona. Za-łożono poziom istotności α = 0,05.
Wyniki
Średni wiek kalendarzowy badanej gru-py dziewcząt wynosił 9,12, co w przeliczeniu da-je 9 lat i 1,5 miesiąca oraz 9,2, tj. 9 lat i 2,5 mie-siąca w przypadku chłopców (średnia całej grupy
between calendar and dental age was 8.5 and 3.5 months for girls and boys respectively (mean 6 months for all of the patients).
Conclusions. Dental age assesed by Demirijan’s method differs from the chronological age, which is more
signifi-cant in the group of girls. acceleration of the dental age was observed among the girls when compared to the boys (Dent. Med. Probl. 2013, 50, 1, 64–70).
pacjentów to 9,16, czyli 9 lat i 2 miesiące) (tab. 3). Wiek zębowy wynosił u dziewcząt średnio 9,77, tj. 9 lat i 10 miesięcy, u chłopców – 9,47, czyli 9 lat i 6 miesięcy (średnia całej grupy 9,62 – 9 lat i 8 mie-sięcy) (tab. 3). różnica między wiekiem kalenda-rzowym a zębowym wynosiła 0,65, tj. 8,5 ca w grupie dziewczynek oraz 0,27, tj. 3,5 miesią-ca w grupie chłopców (średnio 0,46, tj. 6 miesięcy dla wszystkich pacjentów) (tab. 3). Wiek zębowy oceniany wg metody Demirjiana był wyższy w sto-sunku do wieku chronologicznego, co wyraźniej zaznaczyło się w grupie dziewcząt. Wiek kalen-darzowy w całej badanej grupie różnił się istot-nie statystyczistot-nie od wieku zębowego (p < 0,001). podobnie wiek kalendarzowy badanych dziewcząt istotnie statystycznie różnił się od stwierdzone-go wieku zębowestwierdzone-go (p < 0,001). Wśród badanych chłopców nie stwierdzono natomiast istotnej sta-tystycznie różnicy między wiekiem metrykalnym a zębowym (p = 0,07).
Omówienie
chronologiczny wiek pacjentów nie zawsze odzwierciedla ich dojrzałość biologiczną, dlatego lekarze ortodonci posługują się innymi wskaźni-kami rozwoju, w szczególności wiekiem zębowym i szkieletowym. Wskaźniki te są niezwykle waż-ne w rozpoznaniu i planowaniu terapii, ale także wykorzystywane w innych dziedzinach medycyny do oszacowania wieku dziecka [6, 14–16]. W przy-padku ogólnomedycznego zastosowania sugeruje się wyższość oceny rozwoju uzębienia stałego nad rozwojem szkieletu, ze względu na jego mniejszą podatność na wpływ czynników, takich jak odży-wianie czy gospodarka hormonalna [16]. Sugeruje się korzystanie z większej liczby wskaźników doj-rzałości biologicznej [13]. Ze względu na związek między dojrzewaniem układu kostnego a formo-waniem się uzębienia stałego drugim najczęściej używanym wskaźnikiem rozwoju jest wiek
szkie-Tabela 1. punkty odpowiadające stadiom rozwoju zębów stałych wg Demirjiana – dziewczęta (cyt. red.: Karłowska i.: Zarys
współczesnej ortodoncji. pZWl, Warszawa 2011)
Table 1. Scores for dental developmental stages according to Demirjian – girls (red.: Karłowska i.: Zarys współczesnej
orto-doncji. pZWl, Warszawa 2011) Dziewczęta (girls)
Ząb
(Tooth) Stadium rozwojowe (Stage of development)o a B c D e F g H
M 2 0,0 2,7 3,9 6,9 11,1 13,5 14,2 14,5 15,6 M 1 0,0 4,5 6,2 9,0 14,0 16,2 pM 2 0,0 1,8 3,4 6,5 10,6 12,7 13,5 13,8 14,6 pM 1 0,0 3,7 7,5 11,8 13,1 13,4 14,1 c 0,0 3,8 7,3 10,3 11,6 12,4 i 2 0,0 3,2 5,6 8,0 12,2 14,2 i 1 0,0 2,4 5,1 9,3 12,9
Tabela 2. punkty odpowiadające stadiom rozwoju zębów stałych wg Demirjiana – chłopcy (cyt. red.: Karłowska i.: Zarys
współczesnej ortodoncji. pZWl, Warszawa 2011)
Table 2. Scores for dental developmental stages according to Demirjian – boys (red.: Karłowska i.: Zarys współczesnej
ort-odoncji. pZWl, Warszawa 2011) chłopcy (Boys)
Ząb
(Tooth) Stadium rozwojowe (Stage of development)o a B c D e F g H
M 2 0,0 2,1 3,5 5,9 10,1 12,5 13,2 13,6 15,4 M 1 0,0 8,0 9,6 12,3 17,0 19,3 pM 2 0,0 1,7 3,1 5,4 9,7 12,0 12,8 13,2 14,4 pM 1 0,0 3,4 7,0 11,0 12,3 12,7 13,5 c 0,0 3,5 7,9 10,0 11,0 11,9 i 2 0,0 3,2 5,2 7,8 11,7 13,7 i 1 0,0 1,9 4,1 8,2 11,8
letowy [17]. Flores-Mir et al. [18] wykazali związek między mineralizacją kła oraz stadium Mp3 w roz-woju kości nadgarstka. obecnie coraz większą po-pularnością cieszy się metoda określania dojrza-łości szkieletowej zaproponowana przez Baccet-tiego et al. [5], oceniająca kształt kręgów szyjnych (stadia cMV 1–6). Jej zaletą jest przede wszystkim brak konieczności dodatkowego naświetlania pro-mieniami rTg, jak to miało miejsce w przypadku oceny rozwoju kośćca nadgarstka, ponieważ
krę-gi szyjne ocenia się na zdjęciu cefalometrycznym, które w większości przypadków jest elementem dokumentacji medycznej pacjenta leczonego or-todontycznie. różyło-Kalinowska et al. [13] badali związek między wiekiem zębowym i dojrzałością kręgów szyjnych u polskich dzieci, stwierdzając największy związek klasyfikacji cMV z rozwojem kła i drugiego zęba przedtrzonowego. Wyniki te potwierdzają, że w praktyce klinicznej należy oce-niać zarówno wiek zębowy, jak i szkieletowy [13].
Wykorzystana przez autorów metoda Demir-jiana jest szeroko rozpowszechniona, ze wzglę-du na jej łatwość oraz dostępność zdjęć pantomo-graficznych [11], stanowiących niezbędny element diagnostyki pacjenta. Uwzględnia także różnice między płciami. Wg większości badaczy wiek zę-bowy uzyskiwany za pomocą tej metody jest za-awansowany w stosunku do wieku kalendarzowe-go [6, 14, 15, 19], co pozostaje w zkalendarzowe-godzie z wyni-kami badań własnych: wiek zębowy był bardziej zaawansowany w zbadanej grupie dzieci średnio o 6 miesięcy. Marber et al. [7] w swoich obserwa-cjach stwierdzili przyspieszenie wieku zębowego średnio o 0,24 roku, tj. o 3 miesiące. Według Wi-tes et al. [17] średnia różnica wynosi nieco ponad 2 miesiące (0,19 roku). przyczyną tego mogą być różnice etniczne [6, 14, 20], ale także obserwowana współcześnie tendencja do szybszego dojrzewania dzieci [14, 19–21]. należy pamiętać, że wspomnia-na metoda powstała w latach 70. ubiegłego wieku i została opracowana dla populacji francusko-ka-nadyjskiej, szczególnej ze względu na połączenie narodowości amerykańskiej z imigrantami euro-pejskimi [14] i dlatego może być nieodpowiednia dla innych populacji [22–24]. Wydaje się koniecz-ne utworzenie stosownych tabel dla poszczegól-nych narodowości. pierwsze próby ich opracowa-nia dla polskiej populacji podjęli różyło-Kalinow-ska et al. [19]. analizując zdjęcia pantomograficze 994 dzieci, stwierdzili zawyżenie wieku zębowe-go, obliczonego z użyciem metody Demirjiana w stosunku do metrykalnego, co pozostaje w zgo-dzie z pracami innych autorów [7, 11, 15, 25]. Do-datkowo wykazano, że im starsze grupy wiekowe, tym mniejsza różnica między wiekiem zębowym a metrykalnym; największą różnicę zaobserwo-wano w grupie 6-latków [19]. podjęto także próby opracowania standardów zaawansowania wieku zębowego dla dzieci o nieznanym bądź niejasnym pochodzeniu [14]. chaillet et al. [14] wykorzysta-li zdjęcia rTg dzieci 8 narodowości (austrawykorzysta-lijskiej, belgijskiej, angielskiej, fińskiej, francuskiej, fran-cusko-kanadyjskiej, południowoamerykańskiej i szwedzkiej) i na podstawie ich oceny opracowali siatki centylowe i tabele, które mogą być stosowa-ne w sytuacji niedostępności tabel i siatek dla od-powiednich grup etnicznych. Wykazali także
bar-Tabela 3. Wiek metrykalny a zębowy – wyniki Table 3. chronological and dental age – results
Wiek me-trykalny (chronolo-gical age) liczba dzieci (no of chil-dren) Wiek zębo-wy (Dental age) różnica (Difference) Dziewczęta (girls) 6 1 7,8 1,8 7 9 8,3 1,3 8 12 8,6 0,6 9 7 9,5 0,5 10 8 10,6 0,6 11 8 11,6 0,6 12 5 11,96 –0,04
Wartość średnia – dziewczęta (Mean value – girls)
9,12 9,77 0,65 chłopcy (Boys) 6 2 7,7 1,7 7 4 8,1 1,1 8 12 8,6 0,6 9 11 9,6 0,6 10 10 9,75 –0,25 11 7 10,5 –0,5 12 4 11,25 –0,75
Wartość średnia – chłopcy (Mean value – boys)
9,2 9,47 0,27
cała grupa (Whole group)
6 3 7,7 1,7 7 13 8,2 1,2 8 24 8,6 0,6 9 18 9,6 0,6 10 18 10,1 0,1 11 15 11,1 0,1 12 9 11,6 –0,4
Wartość średnia – cała grupa (Mean value – whole group)
dziej zaawansowany wiek zębowy w grupie dziew-cząt w porównaniu do chłopców.
Wiadomo, że dojrzewanie dzieci płci żeńskiej rozpoczyna się szybciej niż u płci męskiej [1, 21]. Fakt ten dotyczy także rozwoju uzębienia, tzn. szybszej mineralizacji i wyrzynania zębów [26]. czas najintensywniejszego wzrostu (skok wzro-stowy) trwa jednak u dziewcząt krócej, dlatego też z punktu widzenia ortodontów tak ważne jest określenie u nich wieku zębowego [1]. Wg badań chaillet et al. [27], przeprowadzonych na popula-cji belgijskiej dzieci w wieku 2–18 lat wiek zębo-wy we wszystkich grupach wiekozębo-wych płci żeń-skiej wykazuje większe zaawansowanie w sto-sunku do metrykalnego. różnice między płciami narastają powoli aż do 10. r.ż., kiedy to rozpo-czyna się okres pokwitania dziewcząt, co wią-że się z przyspieszeniem wzrostu trwającym do 12. r.ż. W przypadku chłopców pokwitanie rozpo-czyna się w 12.–13. r.ż., narasta powoli do 14. r.ż.,
następnie mocno przyspiesza aż do 18. r.ż. [27]. Szybsze dojrzewanie dziewcząt potwierdzają za-prezentowane wyniki własne, wg których wiek zę-bowy był bardziej zaawansowany w stosunku do kalendarzowego w grupie płci żeńskiej średnio aż o 8,5 miesiąca, w grupie płci przeciwnej natomiast o 3,5 miesiąca. Jeszcze większe różnice podają Fudalej et al. [12]. W badaniach na grupie dzieci w wieku 9,5–11,5 stwierdzili zaawansowanie wie-ku zębowego dziewcząt w zakresie 1,49–1,83, tj. od 1 roku i 6 miesięcy do 1 roku i 10 miesięcy. Dla porównania wśród chłopców różnica ta wynosiła 1,06–1,37, tj. w przybliżeniu od 1 roku i 1 miesiąca do 1 roku i 4 miesięcy.
innym aspektem jest obecna tendencja do szybszego dojrzewania dzieci. Tłumaczy się ją po-prawą jakości i ilości pożywienia, popo-prawą zdrowia w związku z wprowadzeniem szczepień ochron-nych oraz łatwiejszym dostępem do służby zdro-wia, a także poprawą warunków
socjoekonomicz-Ryc. 1. Stadia rozwojowe uzębienia stałego (źródło: Demirjian a., goldstein H., Tanner J. M.: a new system of dental
age assessment. Hum. Biol. 1973, 45, 211–227)
Fig. 1. Developmental stages of permanent dentition (source: Demirjian a., goldstein H., Tanner J. M.: a new system
of dental age assessment. Hum. Biol. 1973, 45, 211–227)
zęby trzonowe zęby kły zęby sieczne
nych [28]. nadler [21], porównując rozwój stałe-go prawestałe-go kła dolnestałe-go (ząb 43) pacjentów z lat 70. i 90. XX wieku wykazał przyspieszenie wieku zębowego: u chłopców o 1,21, u dziewcząt o 1,52 roku. podobne obserwacje prowadzili cardoso et al. [28]. oceniali jak zmieniał się czas formowa-nia korzeni zębów stałych na przykładzie popu-lacji dzieci portugalskich w ciągu półwiecza. Wy-korzystali metodę Demirijana, stwierdzając przy-spieszenie dojrzewania o 1,22 roku u chłopców i 1,47 roku u płci żeńskiej. Dodatkowo szybsze-mu czasowi formowania się korzeni nie towarzy-szyło skrócenie tego procesu, co sugeruje, że zębi-na zaczyzębi-nała odkładać się wcześniej. Holtgrave et al. [26], po przeanalizowaniu zdjęć rTg 1038 eu-ropejskich dzieci i ocenieniu wieku zębowego
me-todą nolli [8] (ocena radiologiczna 7 zębów lewej połowy żuchwy i szczęki wyróżnia 11 stadiów roz-woju: od 0 – brak oznak mineralizacji do 10 – za-mknięcie otworu wierzchołkowego) stwierdzili je-dynie przyspieszenie rozwoju uzębienia u płci mę-skiej, nie wykryto natomiast zmian w dojrzewaniu zębów stałych dziewczynek [26].
W podsumowaniu można stwierdzić, że wiek zębowy obliczony za pomocą metody Demirjia-na rzeczywiście różni się od wieku metrykalnego. Zarówno wśród dziewcząt, jak i chłopców uzyska-no bardziej zaawansowany wiek zębowy. porów-nując obie grupy zaobserwowano, że dla żeńskiej części badanych pacjentów różnica ta była większa i wynosiła 8,5 miesiąca.
Piśmiennictwo
[1] Karłowska i. (red.:): Zarys współczesnej ortodoncji. pZWl, Warszawa 2011, 42–58.
[2] Kawala B., Szumielewicz M., Kozanecka a.: are orthodontists still needed? epidemiology of malocclusion among polish children and teenagers in last 15 years. Dent. Med. probl. 2009, 46, 273–278 [in polish].
[3] cozza p., Baccetti T., Franchi l., De Toffol l., Mcnamara J. a. Jr: Mandibular changes produced by func-tional appliances in class ii malocclusion: a systematic review. am. J. orthod. Dentofac. orthop. 2006, 129, 599. e1–12.
[4] Toffolo l.D., pavoni c., Baccetti T., Franchi l., cozza p.: orthopedic treatment outcomes in class iii mal-occlusion. a systematic review. angle orthod. 2008, 78, 561–573.
[5] Baccetti T., Franchi l., Schulz S. o., Mcnamara J. a. Jr.: Treatment timing for an orthopedic approach to patients with increased vertical dimension. am. J. orthod. Dentofac. orthop. 2008, 133, 58–64.
[6] cruz-landelra a., linares-agrote J., Martinez-rodriguez M., Sol rodriguez-calvo M., otero X. l., conchelo l.: Dental age estimation in Spanish and Venezuelan children. comparison of Demirjian and chail-let’s scores. int. J. legal Med. 2010, 124, 105–112.
[7] Maber M., liversidge H.M., Hector M.p.: accuracy of age estimation of radiographic methods using develop-ing teeth. Forensic Sci. int. 2006, 159, 68–73.
[8] nolla c.: The development of the permanent teeth. J. Dent. child 1960, 27, 254–266.
[9] Demirjian a., goldstein H., Tanner J.M.: a new system of dental age assessment. Hum. Biol.1973, 45, 211–227. [10] Demirjian a., goldstein H.: new systems for dental maturity based on seven and four teeth. ann. Hum. Biol.
1976, 3, 411–421.
[11] Feijo g., Barberı´a e., De nova J., prieto J.l.: permanent teeth development in a Spanish sample. application to dental age estimation. Forensic Sci. int. 2012, 214, 213.e1–213.e6.
[12] Fudalej p., chrostowska e., Maciejewska a.: Validity of nolla’s and Demirjian’s method of dental age assess-ment in children with a normal craniofacial structure. czas. Stomatol. 2007, 11, 744–751 [in polish].
[13] różyło-Kalinowska i., Kolasa-rączka a., Kalinowski p.: relationship between dental age according to Demirjian and cervical vertebrae maturity in polish children. eur. J. orthod. 2011, 33, 75–83.
[14] chaillet n., nyström M., Demirjian a.: comparison of dental maturity in children of different ethnic origins: international maturity curves for clinicians. J. Forensic Sci. 2005, 50, 1164–1174.
[15] al-Tuwirqi a., Holcombe T., Seow W.K.: a study of dental development in caucasian population compared with a non-caucasian population. eur. arch. paediatr. Dent. 2011, 12, 26–30.
[16] Willems g.: a review of the most commonly used dental age estimation techniques. J. Forensic odontostomatol. 2001, 19, 9–17.
[17] Wites M., Kalukin J., niżankowska-Jędrzejczyk a., loster B.W.: prediction of the growth spurt based on panoramic radiograhps. J. Stomatol. 2011, 64, 875–886.
[18] Flores-Mir c., Mauricio F. r., orellana M.F., Major p.W.: association between growth stunting with dental age development and skeletal maturation stage. angle orthod. 2005, 75, 935–940.
[19] różyło-Kalinowska i., Kiworkowa-rączkowska e., Kalinowski p.: Dental age in central poland. Forensic Sci. int. 2008, 174, 207–216.
[20] liversidge H.M., chaillet n., Mörnstad H., nyström M., rowlings K., Taylor J., Willems g.: Timing of Demirjian’s tooth formation stages. ann. Hum. Biol. 2005, 33, 454–470.
[21] nadler g.l.: earlier dental maturation: fact or fiction? angle orthod. 1998, 68, 535–538.
[22] liversidge H.M.: interpreting group differences using Demirjian’s dental maturity method. Forensic Sci. int. 2010, 201, 95–101.
[23] poyry M., nyström M., ranta r.F.: comparison of two tooth formation rating methods. proc. Finn. Dent. Soc. 1986, 82, 127–133.
[24] Hägg U.,Mattson l.: Dental maturity as an indicator of chronological age, the accuracy and precision of three methods. eur. J. orthod. 1986, 7, 25–34.
[25] Staaf V., Mörnstad H., Welander U.: age estimation based on tooth development, a test of reliability and va-lidity. Scand. J. Dent. res. 1991, 99, 281–286.
[26] Holtgrave e.a., Kretschmer r., Müller r.: acceleration in dental development: fact or fiction. eur. J. orthod. 1997, 19, 703–710.
[27] chaillet n., nystrom M., Demirjian a.: Dental maturity in Belgian children using Demirjian’s method and polynomial functions: new standard curves for forensic and clinical use. J. Forensic odontostomatol. 2004, 22, 18–27.
[28] cardoso H.F.V., Heuze y., Julio p.: Secular change in the timing root maturation in portugese boys and girls. am. J. Hum. Biol. 2010, 22, 791–800.
Adres do korespondencji:
natalia Zatylna ul. Żelazna 33/13 53-427 Wrocław
natalia.zatylna@gmail.com
praca wpłynęła do redakcji: 8.10.2012 r. po recenzji: 21.01.2013 r.
Zaakceptowano do druku: 14.02.2013 r. received: 8.10.2012
revised: 21.01.2013 accepted: 14.02.2013
