"Polskie formacje zbrojne we wschodniej Rosji oraz na Syberii i Dalekim Wschodzie w latach 1918-1920", Dariusz Radziwiłłowicz, Olsztyn 2009 : [recenzja]

Jakub Wojtkowiak, Dariusz

Radziwiłłowicz

"Polskie formacje zbrojne we

wschodniej Rosji oraz na Syberii i

Dalekim Wschodzie w latach

1918-1920", Dariusz Radziwiłłowicz,

Olsztyn 2009 : [recenzja]

Echa Przeszłości 11, 386-397

2010

R e a s u m u j ą c , k a ż d y z a j m u j ą c y s i ę w P o l s c e d z i e j a m i R o s j i , Z S R R i F e d e ­ r a c j i R o s y j s k i e j z a p r e z y d e n t u r y B o r y s a J e l c y n a i W ł a d i m i r a P u t i n a s y n t e z y t e j n i e m o ż e p o m i n ą ć w s w y c h o b o w i ą z k o w y c h l e k t u r a c h . O r y g i n a l n a , p r z y n o s z ą c a w i e l e z u p e ł n i e d o t ą d n i e z n a n y c h z d ję ć , j e s t s t r o n a i k o n o g r a f i c z ­ n a d z i e ł a z ł o ż o n a z t r z e c h b o d a j w k ł a d e k i l u s t r a c y j n y c h , n a w e t z e l e m e n t a m i n u m i z m a t y k i . A le n i e m a b e c z k i m i o d u b e z ł y ż k i d z i e g c i u . N a k ł a d t e j w s p a n i a ł e j k s i ą ż ­ k i , a ś c i ś l e j d w ó c h k s i ą ż e k , l i c z y z a l e d w i e 5 t y s . e g z e m p l a r z y , c o m o g ł o b y b y ć d u ż o u n a s w P o l s c e , a l e z p e w n o ś c i ą n i e j e s t n a w i e l k i m r y n k u c z y t e l n i c z y m R o s ji . D z i e ł o j e s t w i ę c e k s k l u z y w n e , w z a m y ś l e a u t o r ó w t r a k t o w a n e j e s t b y ć m o ż e n a w e t j a k o s o n d a ż o w e . A u t o r z y n i e s ą , j a k s i ę w y d a j e , p e w n i r e a k c j i n a n i e i s p o s o b u p r z y j ę c i a p r z e z c z y t e l n i k ó w z a p r e z e n t o w a n y c h t u b a r d z o n i e ­ k i e d y r a d y k a l n y c h o c e n . J a n S o b c z a k ( O l s z t y n ) D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z , P o l s k i e f o r m a c j e z b r o j n e w e w s c h o d n i e j R o ­ s j i o r a z n a S y b e r i i i D a l e k i m W s c h o d z i e w l a t a c h 1 9 1 8 - 1 9 2 0 , W y d a w ­ n i c t w o U n i w e r s y t e t u W a r m i ń s k o - M a z u r s k i e g o , O l s z t y n 2 0 0 9 , s s . 5 7 0 . H i s t o r i a o r ę ż a p o l s k i e g o n a p r z e s t r z e n i d z i e j ó w , a w s z c z e g ó l n o ś c i w p i e r w s z e j p o ło w i e X X w ., z a w s z e c i e s z y ł a s i ę i n a d a l c i e s z y s i ę z a i n t e r e s o ­ w a n i e m z a r ó w n o b a d a c z y , j a k i c z y te ln i k ó w . W t e j h i s t o r i i w o k r e s i e P R L - u b y w a ł y o b s z a r y p o m i j a n e , s w o i s t e „ b i a ł e p l a m y ” , k t ó r e h i s t o r i o g r a f i a t e g o o k r e s u a l b o z b y w a ł a d r o b n y m i w z m i a n k a m i , a l b o f a ł s z o w a ł a i c h o b r a z , a lb o p r z e m i l c z a ł a . T a k ą k a r t ą b y ł y w y d a r z e n i a z w i ą z a n e z o b e c n o ś c i ą p o l s k i c h f o r m a c j i w o j s k o w y c h w R o s ji , w c z a s i e w o j n y d o m o w e j w t y m k r a j u p o p r z e ­ w r o c i e b o l s z e w i c k i m , w t y m o d d z i a ł ó w u t w o r z o n y c h n a t e r e n i e w s c h o d n i e g o o b s z a r u o p o r u w o b e c c z e r w o n e j d y k t a t u r y . S y t u a c j a z m i e n i ł a s i ę p o 1 9 8 9 r., g d y z n i k ł y u w a r u n k o w a n e i d e o l o g i c z n i e o g r a n i c z e n i a i z a c z ę t o z a p e ł n i a ć l u k i w p o w o j e n n e j h i s t o r i o g r a f i i . P r o b l e m a t y k a z w i ą z a n a z d z i e j a m i p o l s k i c h f o r ­ m a c j i z b r o j n y c h n a t e r e n i e P o w o ł ż a , U r a l u , S y b e r i i i r o s y j s k i e g o D a l e k i e g o W s c h o d u p o j a w i ł a s i ę n a k a r t a c h s z e r s z y c h p r a c , p i ó r a c h o ć b y M i e c z y s ł a w a W r z o s k a , W o j c i e c h a M a t e r s k i e g o c z y T a d e u s z a D m o c h o w s k i e g o . O d r ę b n e a r ­ t y k u ł y p o ś w i ę c a l i j e j T a d e u s z R a d z i w o n o w i c z , J a r o s ł a w N e j a , a p r z e d e w s z y s t k i m J a n P a w e ł W i ś n i e w s k i i D a r i u s z R a d z i w ił ło w i c z . D ł u g o j e d n a k n i e p o w s t a w a ł a o d r ę b n a , s z c z e g ó ł o w a m o n o g r a f i a t e g o w a ż n e g o p r o b l e m u . S t a n t e n z m i e n i ł o u k a z a n i e s i ę r e c e n z o w a n e j p r a c y , n a p i s a n e j p r z e z o s t a t n i e g o z w y m i e n i o n y c h . A u t o r j e s t d o ś w i a d c z o n y m b a d a c z e m , b y ł y m w o j s k o w y m - p o d p u ł k o w n i ­ k i e m r e z e r w y , p r a c u j ą c y m d z i ś w I n s t y t u c i e H i s t o r i i i S t o s u n k ó w M i ę d z y n a ­ r o d o w y c h U n i w e r s y t e t u W a r m i ń s k o - M a z u r s k i e g o . P r a c a s t a n o w i z w i e ń c z e n i e

Polemiki, recenzje i omówienia 3 8 7 j e g o k i l k u l e t n i c h b a d a ń n a d p o r u s z a n ą p r o b l e m a t y k ą . N i e j e s t w i ę c n i c z y m z a s k a k u j ą c y m , ż e m o n o g r a f i a l i c z y p r a w i e 6 0 0 s t r o n . J a k s a m p o d a j e (s . 2 1 ), D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z p o s t a w i ł s o b i e z a c e l „ p r z e d s t a w i e n i e d z i e j ó w p o l ­ s k i c h o r g a n i z a c j i w o j s k o w y c h i f o r m a c j i z b r o j n y c h , k t ó r e p o w s t a ł y w e w s c h o d n i e j R o s j i , n a S y b e r i i i D a l e k i m W s c h o d z i e , o d l i k w i d a c j i p o l s k i c h k o r p u s ó w w R o s j i w m a j u 1 9 1 8 r. d o e w a k u a c j i i c h r e s z t e k ( t a k w t e k ś c i e - J . W . ) z p o r t ó w D a l e k i e g o W s c h o d u d o k r a j u w 1 9 2 0 r . ” N a l e ż y m i e ć z a ­ s t r z e ż e n i a d o b r a k u p r e c y z y j n e g o o k r e ś l e n i a , co k r y j e s i ę w r o z u m i e n i u A u t o ­ r a p o d p o j ę c i e m „ w s c h o d n i a R o s j a ” . J u ż m a ł a l i t e r a p r z y p r z y m i o t n i k u s u g e ­ r u j e , ż e n i e k r y j e s i ę z a n i m ż a d n a k r a i n a g e o g r a f i c z n a . I s ł u s z n i e , b o t a k i e j n i e m a . C ó ż z t e g o , ż e ł a t w o s i ę d o m y ś l i ć , i ż p o j ę c i e t o o b e j m u j e P o w o łż e i U r a l . N a l e ż a ł o t o j a s n o w y t ł u m a c z y ć w e w s t ę p i e , b o g d y w e ź m i e s i ę R o s ję j a k o k r a j , t o t e r m i n „ w s c h o d n i a R o s j a ” n a l e ż a ł o b y o d n i e ś ć d o S y b e r i i i D a l e ­ k i e g o W s c h o d u . A b y z r e a l i z o w a ć s w ó j c e l, D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z g r u n t o w n i e p r z e b a d a ł p o l s k i e a r c h i w a . W p r a c y w y k o r z y s t a n e z o s t a ł y d o k u m e n t y p r z e c h o w y w a n e w 11 z e s p o ł a c h C e n t r a l n e g o A r c h i w u m W o js k o w e g o i 11 z e s p o ł a c h A r c h i w u m A k t N o w y c h . W C A W A u t o r k o r z y s t a ł r ó w n i e ż z a k t p e r s o n a l n y c h s z e ś c i u w y s o k i e j r a n g i o f i c e r ó w W o j s k a P o l s k i e g o , n i e k w e s t i o n o w a n y c h b o h a t e r ó w r o z p r a w y . Z b i ó r w y k o r z y s t a n y c h w p r a c y p o l s k i c h , n i e p u b l i k o w a n y c h d o k u ­ m e n t ó w u z u p e ł n i a K o l e k c j a D o k u m e n t ó w P o l s k i c h N a r o d o w y c h K o m i t e t ó w , Z w i ą z k ó w i O r g a n i z a c j i o F o r m o w a n i u s i ę O d d z i a ł ó w P o l s k i c h w S y b e r i i , k t ó r e p r z e c h o w y w a n e s ą w C e n t r a l n y m P a ń s t w o w y m H i s t o r y c z n y m A r c h i ­ w u m U k r a i n y w e L w o w ie o r a z n i e p u b l i k o w a n a r e l a c j a W y s o k i e g o K o m i s a r z a R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j n a S y b e r i i J ó z e f a T a r g o w s k i e g o , p r z e c h o w y w a n a w A r c h i w u m P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k . P o n a d t o A u t o r , d o ś ć p o b i e ż n i e , p r z e ­ p r o w a d z i ł k w e r e n d y w W o js k o w y m A r c h i w u m H i s t o r y c z n y m ( V o j e n s k y h i s t o - r i c k y a r c h i v ) w P r a d z e i R o s y j s k i m P a ń s t w o w y m A r c h i w u m W o j s k o w y m ( R o s s i j s k i j g o s u d a r s t w i e n n y j w o j e n n y j a r c h i w - R G W A ) w M o s k w i e . C h o ć s p i s w y k o r z y s t a n y c h a r c h i w a l i ó w m o ż e b u d z i ć u z n a n i e , b a d a n i a w a r c h i w a c h n i e m o g ą z o s t a ć u z n a n e z a w y c z e r p u j ą c e . Z z a s o b ó w p o l s k i c h a r c h i w ó w m o ż n a j e d y n i e w s k a z a ć p r z e c h o w y w a n y w C A W z e s p ó ł T e k i T e s le - r a . D u ż o p o w a ż n i e j s z e s ą b r a k i w k w e r e n d a c h z a g r a n i c z n y c h , p r z e d e w s z y s t ­ k i m w R o s ji . A u t o r w c a l e n i e s p e n e t r o w a ł A r c h i w u m P a ń s t w o w e g o F e d e r a c j i R o s y j s k i e j ( G o s u d a r s t w i e n n y j a r c h i w R o s s i j s k o j F i e d i e r a c i i ) . T a m s ą p r z e c h o ­ w y w a n e d o k u m e n t y r z ą d u a d m i r a ł a A l e k s a n d r a K o ł c z a k a , t a k ż e t e , k t ó r e r e l a c j o n u j ą s t o s u n e k t e g o r z ą d u w o b e c i n n y c h p a ń s t w , w t y m P o l s k i , i s t o s u ­ n e k t e g o r z ą d u d o f o r m a c j i s o j u s z n i c z y c h , w t y m p o l s k i c h . W R G W A D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z n ie c o i n f o r m a c j i z a c z e r p n ą ł z z e s p o ł ó w b i a ł y c h a r m i i o r a z , j a k p o d a j e (s . 3 0 ) „ z a d a ł s o b i e t a k ż e t r u d ( d o d a j m y - b e z o w o c n y - J . W . ) p r z e p r o ­ w a d z e n i a k w e r e n d y z e s p o ł ó w d y w i z j i w c h o d z ą c y c h w s k ł a d s o w i e c k i e j 5 . A r m i i F r o n t u W s c h o d n i e g o ” . T e g o r o d z a j u p o s t ę p o w a n i e ś w i a d c z y o k i e p ­ s k i m p r z y g o t o w a n i u k w e r e n d y , k t ó r a z a p e w n e b y ł a k r ó t k a i c h o ć b y z te g o p o w o d u w i n n a b y ć m a k s y m a l n i e p r o d u k t y w n i e w y k o r z y s t a n a . Z e s p o ł y d y w i ­

z y j n e s k ł a d a j ą s i ę d z i ś z p r z y p a d k o w y c h z b i o r ó w d o k u m e n t ó w , w i e l o k r o t n i e w p r z e s z ł o ś c i b r a k o w a n y c h . Z n a c z n i e w i ę k s z e p e r s p e k t y w y b a d a w c z e r o k o ­ w a ł y z e s p o ł y d o w ó d z t w F r o n t u W s c h o d n i e g o , 5 . A r m i i o r a z 1. A r m i i , z j e d ­ n o s t k a m i k t ó r e j p r z y s z ł o P o l a k o m w a l c z y ć n a U r a l u w k o ń c u 1 9 1 8 r. M o ż n a r ó w n i e ż b y ł o s p e n e t r o w a ć f o r m u l a r z e h i s t o r y c z n e r a d z i e c k i c h d y w i z j i s t r z e ­ l e c k i c h z a a n g a ż o w a n y c h w w a l k i z 5 D y w i z j ą S t r z e l c ó w P o l s k i c h , b o w w i e l u w y p a d k a c h j e s t w n i c h o b s z e r n i e i s z c z e g ó ł o w o p r z e d s t a w i o n y s z l a k b o jo w y t y c h j e d n o s t e k . N a d o d a t e k A u t o r n a j p r a w d o p o d o b n i e j w c a l e n i e z d a w a ł s o ­ b i e s p r a w y , ż e d o z b i o r ó w R G W A w łą c z o n o , co n a j m n i e j 1 0 l a t t e m u , z b i o r y t a k z w a n e g o „ a r c h i w u m t r o f i e j n e g o ” , z r a b o w a n e p r z e z A r m i ę C z e r w o n ą w l a t a c h 1 9 4 4 - 1 9 4 5 w p o ło w ie E u r o p y . S ą t a m r ó w n i e ż i n t e r e s u j ą c e z e s p o ł y p o l s k i e , k t ó r y c h k o p i i d o t ą d n i e z r o b i o n o , a k t ó r e m o g ł y w z b o g a c i ć b a z ę ź r ó d ł o w ą p r a c y o c a ł k o w i c i e n i e z n a n e , n i e f u n k c j o n u j ą c e w o b i e g u h i s t o r y c z ­ n y m , d o k u m e n t y . S ą t o , n a p r z y k ł a d , z e s p o ł y : P o l s k i e o r g a n i z a c j e b u r ż u a z y j - n o - n a c j o n a l i s t y c z n e i w o j s k o w o - d y w e r s y j n e , O r g a n i z a c j e p o l i t y c z n e P o l s k i o k r e s u I w o j n y ś w i a t o w e j z l a t 1 9 1 4 - 1 9 3 9 o r a z d o k u m e n t y p r z e d w o j e n n e g o I n s t y t u t u J ó z e f a P i ł s u d s k i e g o . N a k o n i e c a r c h i w u m , n a t e m a t k t ó r e g o D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z s i ę n i e w y p o w i e d z i a ł , w ię c t r u d n o o r z e c , c z y n i e b r a ł p o d u w a g ę w n i m k w e r e n d y ( n a p r z y k ł a d z e w z g l ę d ó w j ę z y k o w y c h ) , c z y t e ż n i e z d a w a ł s o b i e s p r a w y , ż e w a r t o s p e n e t r o w a ć j e g o z b i o r y p o d k ą t e m p r o w a d z o n y c h b a d a ń . T o f r a n c u s k i o d p o w i e d n i k n a s z e g o C A W - S e r v i c e h i s t o r i q u e d e l a D e f e n c e w V i n c e n n e s . F r a n c u z i o d g r y w a l i c z o ł o w ą r o l ę w i n t e r w e n c j i s p r z y m i e r z o n y c h n a S y b e r i i , t o o n i p r z e k a z y w a l i p i e n i ą d z e , d z i ę k i k t ó r y m p o l s k i e o d d z i a ł y m o g ł y p o w s t a ć i f u n k c j o n o w a ć , a f r a n c u s k i e m u g e n e r a ł o w i M a u r i c e ’o w i J a n i n o w i f a k t y c z n i e p o d l e g a ł y p o l s k i e f o r m a c j e w o js k o w e . W p r z y p i s a c h A u t o r k i l k a r a z y p o w o ł u ­ j e s i ę ( n p . s. 1 6 9 ) n a w s p o m n i e n i a t e g o o s t a t n i e g o , w y d a n e p o f r a n c u s k u , co s u g e r u j e , iż j ę z y k t e n n i e j e s t m u c a ł k i e m obcy. Z d r u g i e j s t r o n y , w s p o m n i a n e T e k i T e s l e r a z a w i e r a j ą w ł a ś n i e d o k u m e n t y w j ę z y k u f r a n c u s k i m i to , iż n i e z o s t a ł y s p e n e t r o w a n e m o ż e w y n i k a ć z k o m p e t e n c j i j ę z y k o w y c h D a r i u s z a R a - d z iw ił ło w ic z a . W y k o r z y s t a n i e c h o ć b y c z ę ś c i w y m i e n i o n y c h a r c h i w a l i ó w z p e w ­ n o ś c i ą w z b o g a c ił o b y p r a c ę , i c h b r a k z a ś b y w a m i e j s c a m i b a r d z o o d c z u w a ln y . B a z ę ź r ó d ł o w ą r o z p r a w y u z u p e ł n i a j ą d o k u m e n t y p u b l i k o w a n e o r a z m e - m u a r y s t y k a . A u t o r k o r z y s t a ł r ó w n i e ż z b a r d z o b o g a t e j l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u . T e s k ł a d n i k i b i b l i o g r a f i i n a l e ż y o p i s a ć ł ą c z n i e . I m p o n u j e l i c z b a w y m i e n i o n y c h p u b l i k a c j i . J e d n a k t r z e b a p o d k r e ś l i ć , ż e s ą t o p r a w i e w y ł ą c z n i e ( p o z a n p . w s p o m n i e n i a m i g e n . J a n i n a ) d o k u m e n t y , w s p o m n i e n i a , m o n o g r a f i e i a r t y k u ­ ł y w y d a n e p o p o l s k u , c z e s k u i r o s y j s k u . G d y c h o d z i o p o l s k ą b i b l i o g r a f i ę , w z a s a d z i e j e s t o n a k o m p l e t n a . A u t o r w y k o r z y s t a ł o g r o m n y d o r o b e k d o k u ­ m e n t a l n y , w s p o m n i e n i o w y i h i s t o r i o g r a f i c z n y z o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o , l i ­ t e r a t u r ę e m i g r a c y j n ą , p r a c e z o k r e s u P R L i n a j n o w s z e o s i ą g n i ę c i a p o l s k i e j h i s t o r i o g r a f i i . Z t y c h o s t a t n i c h b r a k u j e c h y b a j e d y n i e n i e k t ó r y c h p u b l i k a c j i J . P . W i ś n i e w s k i e g o 1, m o ż e j e s z c z e k i l k u p r z y c z y n k ó w . N i e j e s t e m w ł a d n y o c e n i a ć , j a k ą c z ę ś ć c z e s k i e j h i s t o r i o g r a f i i i n t e r w e n c j i s o j u s z n i c z e j w R o s ji ,

Polemiki, recenzje i omówienia 3 8 9 p r z e d e w s z y s t k i m z a ś d z i e j ó w K o r p u s u C z e c h o s ł o w a c k i e g o , D a r i u s z R a d z i - w i ł ł o w i c z w y k o r z y s t a ł , a l e j u ż s a m f a k t s i ę g n i ę c i a p o ź r ó d ł a i l i t e r a t u r ę w j ę z y k u n a s z y c h p o ł u d n i o w y c h s ą s i a d ó w n a l e ż y u z n a ć z a w a ż n e o s i ą g n i ę c i e A u t o r a . N ie c o g o r z e j s p r a w a w y g l ą d a , g d y c h o d z i o p u b l i k a c j e r a d z i e c k i e i r o s y j s k i e . B r a k u j e z b i o r ó w d o k u m e n t ó w d o t y c z ą c y c h p o l i t y k i m o c a r s t w w o ­ b e c R o s j i R a d z i e c k i e j i i c h i n t e r w e n c j i n a t e r y t o r i u m n i e d a w n e g o s o j u s z n i k a , p r z e d e w s z y s t k i m n a D a l e k i m W s c h o d z i e i S y b e r i i . W y m i e n i ć t u n a l e ż y c h o ć ­ b y n i e d a w n o w y d a n e d o k u m e n t y o s t o s u n k a c h r a d z i e c k o - a m e r y k a ń s k i c h 2 . L i t e r a t u r a r o s y j s k o j ę z y c z n a w y m i e n i o n a w b i b l i o g r a f i i j e s t b a r d z o l i c z n a i r e p r e z e n t a t y w n a , j e d n a k o d p o w i e d ź n a p y t a n i e , c z y A u t o r r z e c z y w i ś c i e i n a i l e s t a r a n n i e z n i e j k o r z y s t a ł , c z y t e ż j e d y n i e w ie o j e j i s t n i e n i u , n i e j e s t o c z y w i s t a , o c z y m n i ż e j . B r a k u j e j e d n a k c a ł e g o , b a r d z o l i c z n e g o , z b i o r u p u b l i ­ k a c j i r o s y j s k i c h - D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z n i e z n a w y d a w a n y c h w R o s j i p e r i o ­ d y k ó w . N a p r ó ż n o w j e g o p r a c y s z u k a ć p r z y p i s ó w , w k t ó r y c h p r z y w o ł u j e a r t y k u ł y c z y d o k u m e n t y o p u b l i k o w a n e n a ł a m a c h t a k z n a n y c h c z a s o p i s m , j a k „ W o j e n n o - I s t o r i c z e s k i j Z u r n a ł ” , „ W o p r o s y I s t o r i i ” c z y „ O t i e c z e s t w i e n n a j a I s t o r i j a ” ( d z i ś t o „ R o s s i j s k a j a I s t o r i j a ”). B r a k r ó w n i e ż m n i e j z n a n y c h , a l e p o ś w i ę c a j ą c y c h w o j n i e d o m o w e j w R o s j i s z c z e g ó l n e m i e j s c e c z a s o p i s m , j a k „ N o w y j C z a s o w o j. R u s s k i j w o j e n n o - i s t o r i c z e s k i j ż u r n a ł ” u k a z u j ą c y s i ę w P e ­ t e r s b u r g u , „ B i e ł a j a a r m i j a . B i e ł o j e d ie ł o . I s t o r i c z e s k i j n a u c z n o - p o p u l a r n y j a l ­ m a n a c h ” z J e k a t i e r y n b u r g a c z y m o s k i e w s k i „ B i e ł a j a G w a r d i j a : A l m a n a c h ”3 . W b i b l i o g r a f i i n i e m a p r a c w y d a n y c h n a z a c h o d z i e E u r o p y i w S t a n a c h Z je d n o c z o n y c h . N i e j e s t t o m a n k a m e n t o d e c y d u j ą c y m z n a c z e n i u , a l e n i e s p o s ó b g o p o m i n ą ć . R o s y j s k a w o j n a d o m o w a n a S y b e r i i i D a l e k i m W s c h o d z i e t o c z y ł a s i ę w o b e c n o ś c i , a c z a s e m w r ę c z z u d z i a ł e m p r z e d s t a w i c i e l i i k o n t y n ­ g e n t ó w w o j s k o w y c h m o c a r s t w : F r a n c j i , J a p o n i i , S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h i W i e l k i e j B r y t a n i i . S y b e r i a b y ł a m i e j s c e m , g d z i e w t y m c z a s i e , o p r ó c z w o j s k p o l s k i c h i K o r p u s u C z e c h o s ł o w a c k i e g o , i s t n i a ł y f o r m a c j e ł o t e w s k i e , s e r b s k i e i r u m u ń s k i e , u z n a j ą c e z w i e r z c h n i c t w o m o c a r s t w , p r z e d e w s z y s t k i m F r a n c j i . W s z y s t k o t o z n a j d u j e o d b ic i e w h i s t o r i o g r a f i i f r a n c u s k i e j , b r y t y j s k i e j i a m e r y ­ k a ń s k i e j . I c h d o r o b e k , a t a k ż e p u b l i k o w a n e p o f r a n c u s k u i a n g i e l s k u d o k u ­ m e n t y i r e l a c j e n a t e n t e m a t , z o s t a ł y p r z e z D a r i u s z a R a d z i w i ł ł o w i c z a p o m i ­ n i ę t e i c a ł k o w i c i e z i g n o r o w a n e w e w s t ę p i e . Z a n i e w ą t p l i w e o s i ą g n i ę c i e A u t o r a n a l e ż y u z n a ć p r z e p r o w a d z o n ą p r z e z n i e g o k w e r e n d ę p r a s o w ą . W y k o r z y s t a ł p r a s ę u k a z u j ą c ą s i ę w k r a j u , t a k w i n t e r e s u j ą c y m g o o k r e s i e , j a k i w l a t a c h p ó ź n i e j s z y c h . Z n a c z n i e w a ż n i e j s z e

1 J.P. W iśniewski, A rty le ria Wojsk P olskich we W sch odniej R o sji i n a S yb erii, w: „Zeszyty Naukowe WSO im. J. Bem a w Toruniu”, z. 21, Toruń 2002, s. 304-315; tegoż, O drębn y B a ta lio n L ite w sk i im. W itolda W ielkiego p r z y 5 D y w izji S trzelcó w P olskich, w: N a d B a łtyk iem . W kręgu p o lity k i, gosp o d a rk i, pro b lem ó w n arodow ościow ych i społecznych w X IX i X X w ieku. K sięga ju b ile u s zo w a prof. M. W ojciechowskiego, Toruń 2005, s. 971-978.

2 S o w ietsk o -a m ierik a n sk ije otnoszen ija. G ody n iep rizn a n ija . 1 9 1 8 -1 9 2 6 , M ieżdunarodnyj fond „D iem okratija”, Moskwa 2002.

3 Tu zwłaszcza: B iełoje d w iie n ije n a w ostokie R o ssii 1 9 1 8 -1 9 2 0 , B ie ła ja G w a rd ija : A lm a ­ n a ch, n r 5, Moskwa 2001.

j e d n a k j e s t , iż w p r o w a d z a o n d o o b i e g u n a u k o w e g o p u b l i k a c j e z p r a s y p o l ­ s k i e j u k a z u j ą c e j s i ę w l a t a c h 1 9 1 8 - 1 9 2 0 w R o s ji , g ł ó w n i e n a S y b e r i i , o r a z w M a n d ż u r i i , k t ó r a b y ł a w ó w c z a s z a m i e s z k i w a n a p r z e z b a r d z o l i c z n ą P o l o ­ n i ę , ż y w o i n t e r e s u j ą c ą s i ę w y d a r z e n i a m i w R o s ji. R e c e n z o w a n a p r a c a z o s t a ł a s k o n s t r u o w a n a w u k ł a d z i e p r o b l e m o w o - c h r o - n o l o g i c z n y m . S k ł a d a s i ę z e w s t ę p u , s z e ś c i u r o z d z i a ł ó w i z a k o ń c z e n i a . W y b ó r t e m a t y k i i j e j r a m y c h r o n o l o g i c z n e s ą w p e ł n i u z a s a d n i o n e . P r z y w i e l o w ą t k o - w o ś c i p r o b l e m u b a d a w c z e g o , j e g o p o d z i a ł n a p o s z c z e g ó l n e , ł ą c z ą c e s i ę z e s o b ą w l o g i c z n ą c a ł o ś ć p a r t i e n i e b y ł p r o s t y m z a d a n i e m . N a l e ż y p r z y z n a ć , ż e A u t o r p o r a d z i ł s o b i e z n i m d o b r z e - s a m p o d z i a ł n i e b u d z i w i ę k s z y c h z a s t r z e ­ ż e ń , j e s t lo g ic z n y , c h o ć p o w o d u j e n i e u n i k n i o n e p o w t ó r z e n i a . M o ż n a s i ę z a s t a ­ n a w i a ć , c z y s t r u k t u r a p r a c y n i e b y ł a b y b a r d z i e j s p ó j n a , g d y b y s p r a w y p r z e d ­ s t a w i o n e w n a j k r ó t s z y m r o z d z i a l e I V z o s t a ł y r o z s ą d n i e w p l e c i o n e w n a r r a c j ę r o z d z i a ł ó w I I , I I I i V I . N i e d o p a t r z e n i e m , i t o p o w a ż n y m , j e s t z a t o b r a k s z c z e g ó ł o w e g o o m ó w i e n i a k r y t e r i ó w , k t ó r e u z a s a d n i a ł y t a k i p o d z i a ł p r a c y . W o b s z e r n y m W s t ę p i e ( s . 7 - 3 2 ) D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z , p o p r z e d s t a w i e ­ n i u s t a n u b a d a ń , a p r z e d o m ó w i e n i e m p o d s t a w ź r ó d ł o w y c h s w e j p r a c y , p o s t a ­ w ił s o b i e d z i e w i ę ć p y t a ń b a d a w c z y c h ( s . 2 2 ) , d o t y c z ą c y c h o k o l i c z n o ś c i p o ­ w s t a n i a , f u n k c j o n o w a n i a o r a z z e j ś c i a z e s c e n y d z ie j o w e j p o l s k i c h f o r m a c j i z b r o j n y c h n a P o w o łż u , U r a l u , S y b e r i i i D a l e k i m W s c h o d z i e w l a t a c h 1 9 1 8 - 1 9 2 0 . O d p o w i e d ź n a n i e s t a ł a s ię z a s a d n i c z ą c z ę ś c i ą k s i ą ż k i . J e d n o z n i c h b u d z i w ą t p l i w o ś c i . T o p y t a n i e „ C z y e k s p e d y c j e k a r n e p r z e c i w b o l s z e w i c k i e j p a r t y ­ z a n t c e ( . . . ) b y ł y n i e u n i k n i o n ą k o n s e k w e n c j ą z a a n g a ż o w a n i a 5 . D y w i z j i S t r z e l c ó w P o l s k i c h w o b r o n ę K o l e i T r a n s s y b e r y j s k i e j ? ” J e s t o n o w t ó r n e - z n a c z n i e w a ż n i e j s z y m , p i e r w o t n y m w s t o s u n k u d o p o s t a w i o n e g o , p y t a n i e m w i n n o b y ć p y t a n i e o z a s a d n o ś ć z a a n g a ż o w a n i a w o b r o n ę k o l e i i m o ż l i w o ś ć z a c h o w a n i a n e u t r a l n o ś c i w t o c z ą c y m s i ę w o k ó ł P o l a k ó w k o n f l i k c i e z b r o j n y m . A z t y m p y t a n i e m p r z y s z ł o s i ę p r z e c i e ż A u t o r o w i z m i e r z y ć w p r a c y . R o z d z i a ł I ( s . 3 3 - 9 6 ) m a c h a r a k t e r w p r o w a d z a j ą c y , s ą w n i m z a w a r t e s y n t e t y c z n e i n f o r m a c j e n a t e m a t s y t u a c j i p o l i t y c z n o - m i l i t a r n e j w c a ł e j R o s ji , a p r z e d e w s z y s t k i m n a S y b e r i i , w l a t a c h 1 9 1 8 - 1 9 2 0 . T a k i e w p r o w a d z e n i e w y d a j e s i ę n i e z b ę d n e , j e d n a k c z y t a j ą c t e n r o z d z i a ł m a s i ę w r a ż e n i e , ż e z a s t a ł o n n a p i s a n y b a r d z o p o ś p i e s z n i e , z m u s u , j e g o t e m a t y k a j e s t , p r z y n a j m n i e j c z ę ś c i o w o , A u t o r o w i o b c a , a l i t e r a t u r a , n a p o d s t a w i e , k t ó r e j p o w s t a ł m a m i e j ­ s c a m i z d e c y d o w a n i e p r z y p a d k o w y c h a r a k t e r . S t ą d t a k i e w p a d k i , j a k p o j a w i a ­ j ą c e s i ę n a s a m y m p o c z ą t k u (s . 3 4 ) s t w i e r d z e n i e , ż e „ w l i s t o p a d z i e 1 9 1 7 r ., n a p o ł u d n i u R o s j i d a w n i c a r s c y g e n e r a ł o w i e M i c h a i ł A l e k s i e j e w , A n t o n D e n i k i n i Ł a w r K o r n i ł o w s f o r m o w a l i o d d z i a ł y z w a n e A r m i ą O c h o t n i c z ą . ” T y m c z a s e m b a r d z o ł a t w o , c h o ć b y w r o s y j s k i c h w y d a w n i c t w a c h e n c y k l o p e d y c z n y c h , m o ż ­ n a z n a l e ź ć i n f o r m a c j ę , ż e d w a j o s t a t n i d o ł ą c z y l i d o g e n e r a ł a A l e k s i e j e w a d o p i e r o w g r u d n i u , a n a z w a „ A r m i a O c h o t n i c z a ” p o j a w i ł a s i ę s t y c z n i u 1 9 1 8 r. S t ą d r ó w n i e ż n a j p r a w d o p o d o b n i e j k o m p l e t n y b a ł a g a n z i m i o n a m i R o s j a n , k t ó r e r a z s ą p o d a w a n e w b r z m i e n i u r o s y j s k i m , a i n n y m r a z e m w w e r s j i s p o l s z c z o n e j . D l a t e g o n a t e j s a m e j s t r o n i e (s . 5 8 ) m o ż e m y p r z e c z y t a ć , ż e

Polemiki, recenzje i omówienia 3 9 1 F r u n z e m i a ł n a i m i ę M i c h a ł , a T u c h a c z e w s k i M i c h a i ł , S z o r i n b y ł W a s y l e m , c h o ć n a s t r o n i e k o l e j n e j j e s t j u ż W a s i l i j e m , a t a m a n S i e m i o n o w m i a ł n a i m i ę G r z e g o r z (s . 7 5 ) , c h o ć w d a l s z y c h c z ę ś c i a c h p r a c y i i n d e k s i e o s o b o w y m f i g u ­ r u j e j a k o G r i g o r i j i t d . i t p . N i e w i a d o m o d l a c z e g o s ło w o „ s u b b o t n i k ” D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z o p a t r u j e s k o m p l i k o w a n ą d e f i n i c j ą (s . 5 9 , p r z y p . 8 1 ) , c h o ć je g o s y n o n i m e m w j ę z y k u p o l s k i m j e s t p o p r o s t u „ c z y n s p o ł e c z n y ” . O l i c z b i e o f i a r d y k t a t u r y K o ł c z a k a d o w i a d u j e m y s i ę z p r z e t ł u m a c z o n e j n a j ę z y k p o l s k i r a ­ d z i e c k i e j p r o p a g a n d ó w k i , w y d a n e j n a 5 0 - l e c i e A r m i i C z e r w o n e j (s . 7 3 , p r z y p . 1 2 1 ) , c h o ć w b i b l i o g r a f i i i w e w s t ę p i e w y m i e n i o n y c h z o s t a ł o w i e l e p r a c p o ­ w s t a ł y c h i w y d a n y c h j u ż p o r o z p a d z i e Z S R R . S ł a b a o r i e n t a c j a w l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u j e s t w i d o c z n a s z c z e g ó l n i e w p o d r o z d z i a l e o p o l i t y c e m o c a r s t w n a S y b e r i i i D a l e k i m W s c h o d z i e . N i e w i a d o m o , d l a c z e g o o w a ż n y c h a s p e k t a c h i n t e r w e n c j i j a p o ń s k i e j A u t o r p i s z e n a p o d s t a w i e p r a c y n a t e m a t s t o s u n k ó w p o l s k o - j a p o ń s k i c h (s . 8 5 , p r z y p . 1 6 3 ) a l b o p r a s y p o l s k i e j z 1 9 1 9 r. (s . 9 0 , p r z y p . 1 8 8 ) , a o i n t e r w e n c j i a m e r y k a ń s k i e j , n a p o d s t a w i e d o k u m e n t ó w z C A W - u (s . 8 8 - 8 9 ) . W c a ł y m r o z d z i a l e o d w o ł a n i a d o l i t e r a t u r y o b c e j p o j a w i a ­ j ą s i ę n i e z b y t o b f ic ie . I b y ć m o ż e d l a t e g o n i e k t ó r z y z r o s y j s k i c h g e n e r a ł ó w z a r m i i K o ł c z a k a w y s t ę p u j ą j e d y n i e z i n i c j a ł a m i i m i o n i o t c z e s t w , c h o ć p e ł n e i n f o r m a c j e n a t e n t e m a t m o ż n a z n a l e ź ć w s ł o w n i k u b i o g r a f i c z n y m , n a k t ó r y w k i l k u i n n y c h m i e j s c a c h p r a c y D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z s i ę p o w o ł u j e 4 . W R o z d z i a l e I I (s . 9 7 - 2 0 9 ) p r z e d s t a w i o n e z o s t a ł y p o w s t a n i e i d z i a ł a l n o ś ć p o l s k i c h o r g a n i z a c j i p o l i t y c z n y c h i w o j s k o w y c h n a P o w o ł ż u , U r a l u , S y b e r i i i D a l e k i m W s c h o d z i e w l a t a c h 1 9 1 7 - 1 9 2 0 . A u t o r s z c z e g ó ł o w o p r z e d s t a w i ł i z a n a l i z o w a ł p r o c e s s a m o o r g a n i z a c j i P o l a k ó w z a m i e s z k u j ą c y c h t e c z ę ś c i R o ­ s j i ( o r a z p ó ł n o c n ą M a n d ż u r i ę , k t ó r a s t a n o w i ł a r o s y j s k ą s t r e f ę w p ł y w ó w ) c z y t e ż z r z ą d z e n i e m l o s u t a m p r z e b y w a j ą c y c h . S w ą u w a g ę s k u p i ł n a n a j w a ż n i e j ­ s z y c h , c z ę s t o r y w a l i z u j ą c y c h z e s o b ą o r g a n i z a c j a c h : P o l s k i e j R a d z i e P o l i t y c z ­ n e j D a l e k i e g o W s c h o d u i S y b e r i i , P o l s k i m K o m i t e c i e N a r o d o w y m n a S y b e r i ę i R o s j ę o r a z P o l s k i m K o m i t e c i e W o j e n n y m . P r z e d s t a w i ł s p o r y w p o l s k i m ś r o d o w i s k u n a t e m a t z a s a d n o ś c i f o r m o w a n i a p o l s k i c h o d d z i a ł ó w p o z a z i e m i a ­ m i p o l s k i m i , z a s ł u g i p o s z c z e g ó l n y c h o r g a n i z a c j i d l a p o c z ą t k ó w f o r m o w a n i a w o j s k p o l s k i c h , d l a j e ń c ó w p o l s k i c h z a r m i i a u s t r o - w ę g i e r s k i e j i n i e m i e c k i e j , d l a m i e j s c o w y c h P o l a k ó w . N i e z a p o m n i a ł o n e g a t y w a c h , o k o n f l i k c i e , w k t ó ­ r y m d w i e o s t a t n i e o r g a n i z a c j e s i ę p o g r ą ż y ł y i n i e b y ł y g o w s t a n i e p r z e z w y ­ c ię ż y ć , c o o s ł a b i a ł o p o z y c ję P o l a k ó w w r e l a c j a c h z m i e j s c o w y m i w ł a d z a m i r o s y j s k i m i i s o j u s z n i k a m i , p r z e d e w s z y s t k i m K o r p u s e m C z e c h o s ł o w a c k i m , c z e s k i m i o r g a n a m i p o l i t y c z n y m i o r a z F r a n c u s k ą M i s j ą W o j s k o w ą . D o b r z e r y s u j e o b r a z , z n a n e g o p r z e c i e ż i d z i ś , p o l s k i e g o „ p i e k i e ł k a ” , ś w i a t a o s o b i s t y c h a n i m o z j i , w z a j e m n y c h p o m ó w i e ń , p y s k ó w e k z a s t ę p u j ą c y c h r z e c z o w ą w y m i a ­ n ę a r g u m e n t ó w . P o n a d t o z n a j d u j e m y t u o p i s p r ó b n a w i ą z a n i a p r z e z o r g a n i ­ 4 Je.W . Wołkow, N.D. Jegorow, I.W. Kupcow, B iełyje g ien iera ły W ostocznogo fro n ta g r a i- d a n sk o j wojny. B io graficzeskij sp r a w ocznik, R usskij P u t’, Moskwa 2003. W tej pracy biogram y generałów M ichaiła Zankiew icza (s. 93) i W iktora S u rin a (s. 200). K ilku innych rosyjskich generałów m a pełne im iona i otczestw a podane jedynie w indeksie.

z a c j e p o l s k i e n a S y b e r i i k o n t a k t ó w z K o m i t e t e m N a r o d o w y m P o l s k i m w P a r y ż u i r z ą d e m w W a r s z a w i e . W r o z d z i a l e t y m d a j e s i ę p o r a z p i e r w s z y o d c z u ć g ł ó d ź r ó d e ł z e w n ę t r z n y c h d o d z i e j ó w o m a w i a n y c h z a g a d n i e ń . C h o ć A u t o r w y k o r z y s t a ł k i l k a d o k u m e n t ó w c z e s k i c h , b r a k u j e r e l a c j i , k t ó r e b y p r z e d s t a w i a ł y s t o s u n e k C z e c h ó w , F r a n c u z ó w i R o s j a n d o s p o r ó w w y s t ę p u j ą ­ c y c h w p o l s k i m ś r o d o w i s k u , j a k o n i j e w i d z i e l i i j a k s t a r a l i s i ę j e w y k o r z y s t a ć d l a w ł a s n y c h c e ló w . B r a k u j e r ó w n i e ż s t r i c t e f r a n c u s k i e g o s p o j r z e n i a n a w y ­ d a r z e n i a r o z g r y w a j ą c e s i ę n a o g r o m n y c h p r z e s t r z e n i a c h m i ę d z y W o ł g ą o r a z w y b r z e ż a m i m ó r z J a p o ń s k i e g o i O c h o c k i e g o , a t o p r z e c i e ż F r a n c u z i o d e g r a l i w i o d ą c ą r o l ę w i n t e r w e n c j i m o c a r s t w n a S y b e r i i . W r o z d z i a l e t y m z o s t a ł o p i s a n y p i e r w s z y , s p o n t a n i c z n y o k r e s t w o r z e n i a p o l s k i c h f o r m a c j i w o j s k o w y c h o d U r a l u p o M a n d ż u r i ę , p o j a w i e n i e s i ę i c h z i n i c j a t y w y c z ę s t o p o j e d y n c z y c h , e n e r g i c z n y c h j e d n o s t e k w t a k i c h m i a s t a c h j a k U f a , C z e l a b i ń s k , I r k u c k , H a r b i n c z y W ł a d y w o s t o k . W s z y s t k i e t e le g io n y , b a t a l i o n y , s z w a d r o n y i t p . n i e b y ł y o r g a n i z a c j a m i le c z o d d z i a ł a m i w o j s k o w y ­ m i , z c z a s e m z o s t a ł y p o d p o r z ą d k o w a n e D o w ó d z t w u W o j s k P o l s k i c h w e W s c h o d n i e j R o s ji i w e s z ł y w s k ł a d p o l s k i e j d y w iz ji . Z t e g o p o w o d u i c h d z i e j e w i n n y z o s t a ć w t y m r o z d z i a l e j e d y n i e z a s y g n a l i z o w a n e , a d o k ł a d n i e o p i s a n e w k o l e j n e j c z ę ś c i p r a c y . W n a j o b s z e r n i e j s z y m w c a ł e j p r a c y R o z d z i a l e I I I (s . 2 1 0 - 3 2 6 ) z n a j d u j e m y b o w i e m o p i s p o w s t a n i a , o r g a n i z a c j i i p l a n ó w m o b i l i z a c y j n y c h w o j s k p o l s k i c h n a P o w o ł ż u , U r a l u i S y b e r i i . A u t o r w p r o w a d z a n a s w t ę t e m a t y k ę , o p i s u j ą c p o l s k ą a k t y w n o ś ć m i l i t a r n ą n a t e r e n i e c a ł e j R o s j i p o l i k w i d a c j i p o l s k i c h k o r ­ p u s ó w , k t ó r e s f o r m o w a n o p o r e w o l u c j i l u t o w e j . N a s t ę p n i e p r z e c h o d z i d o z a ­ s a d n i c z y c h k w e s t i i , c z y l i p o c z ą t k ó w z o r g a n i z o w a n e g o f o r m o w a n i a p o l s k i c h f o r m a c j i n a P o w o ł ż u , U r a l u i S y b e r i i o r a z u t w o r z e n i a D o w ó d z t w a W o js k P o l s k i c h w e W s c h o d n i e j R o s j i , w a l k s t o c z o n y c h p r z e z p o l s k i e o d d z i a ł y n a U r a l u , a p o t e m f o r m o w a n i a c a ł e j p o l s k i e j d y w i z j i i p l a n ó w r o z b u d o w y p o l ­ s k i c h j e d n o s t e k d o s z c z e b l a k o r p u s u . O s o b n e p o d r o z d z i a ł y D a r i u s z R a d z i w i ł - ło w ic z p o ś w i ę c i ł k w e s t i o m z a o p a t r z e n i a w o j s k , c h a r a k t e r y s t y c e k o r p u s u o f i­ c e r s k i e g o o r a z s z e r o k o r o z u m i a n y m k w e s t i o m d y s c y p l i n a r n o - w y c h o w a w - c z y m . R o z w a ż a n i a t e g o r o z d z i a ł u w i e ń c z ą k w e s t i e s t o s u n k ó w D o w ó d z t w a W o js k P o l s k i c h n a S y b e r i i z p o l s k i m i o r g a n i z a c j a m i w R o s ji o r a z p o l s k i m i c z y n n i k a m i d e c y z y j n y m i w e F r a n c j i i w k r a j u . W o p i s i e w a l k w i ę k s z o ś c i 1. p u ł k u s t r z e l c ó w A u t o r b a r d z o o b s z e r n i e p r z e d s t a w i ł w a l k i w r e j o n i e U fy . N i e o p i s a ł n a t o m i a s t , p o z a d r o b n ą w z m i a n ­ k ą (s . 2 3 8 ) , w a l k t o c z o n y c h p r z e z j e g o 1. k o m p a n i ę p o d J e k a t e r y n b u r g i e m . C z y t e l n i k o w i n a l e ż y s i ę w t y m w y p a d k u w y j a ś n i e n i e , c z y t e n k r o k w y n i k a z b r a k u ź r ó d e ł , c z y t e ż z i n n y c h p o w o d ó w . W a ż n ą , t a k ż e d l a d a l s z y c h c z ę ś c i p r a c y , s p r a w ą p o r u s z o n ą w r o z d z i a l e j e s t p r z e d s t a w i e n i e o s t r y c h p o d z i a ł ó w w ś r ó d k a d r y o f i c e r s k i e j p o l s k i c h w o js k , p r z e d e w s z y s t k i m 5 D S P . P o d z i a ł ó w w y n i k a j ą c y c h z r ó ż n y c h d o ś w i a d c z e ń , w y k s z t a ł c e n i a , p o z i o m u k u l t u r y , s t o ­ s u n k u d o d y s c y p l i n y w ł a s n e j i p o d w ł a d n y c h , w y n i e s i o n y c h z e s ł u ż b y w a r ­ m i a c h r ó ż n y c h z a b o r c ó w . T e n p o d z i a ł w y r a ż a ł s i ę t a k ż e w s t o s u n k u d o w o j n y

Polem iki, recenzje i omówienia 3 9 3

dom owej w R osji. D la oficerów w yw od zących się z arm ii carskiej, m ających rod zin y żyjące w R osji oraz kolegów , a n ierzad k o i przyjaciół w w ojsk ach a d m ira ła K ołczaka, k w e stia , kto ze z m a g a ń b ia ły ch i czerw on ych w yjdzie zw ycięsk o n ie b y ła sp ra w ą obojętną. P o zo sta li, p rzede w sz y stk im ci, którzy w y w o d zili się z L egionów , ch cieli za ch o w a n ia n eu tr a ln o śc i w bratobójczym kon flik cie i ja k n ajszy b szeg o w yjazd u do P olsk i.

K róciutki n a tle p o zo sta ły ch R ozd ział IV (s. 3 2 7 -3 5 0 ), ja k ju ż w sp o m n ia ­ łem , nieco b u rzy dość sp ójn ą str u k tu rę pracy. A u tor p o d zielił go n a dw a za led w ie podrozdziały, w k tórych o p isa ł p o d sta w y p ra w n e fu n k cjon ow an ia w ojsk p o lsk ich n a S y b erii oraz proces p o w o ła n ia W ysokiego K om isarza RP i P olsk iej M isji W ojskowej n a S yb erii. P rzed sta w ia ją c p ie r w sz ą k w e stię D a ­ riu sz R a d ziw iłłow icz m u sia ł się cofnąć do p orozu m ień K N P z F ran cu zam i, z k oń ca 1918 i p oczą tk u 1919 r. W arto ch yb a było w łą czy ć o w ą te m a ty k ę do ro zd zia łu drugiego, w zg lęd n ie trzeciego. P odobnie rzecz się m a z p ow ołan iem P olsk iej M isji W ojskowej, w sz a k n a zw isk o jej szefa , m ajora J a r o sła w a Oku- licz-K ozaryn a, p rzew ija się n a k a rta ch p op rzed n ich rozd ziałów bardzo często. S p ra w a m ia n o w a n ia W ysokiego K om isa rza RP, ze w z g lęd u n a to, że dotarł on n a S yb erię dopiero w 1920 r., gdy 5 D S P p r z e sta ła ju ż istn ie ć , m o g ła być p r z e d sta w io n a w o sta tn im ro zd ziale pracy. W w y ja śn ie n iu tej k w e stii m ożn a odczuw ać n ied o sy t. A utor w ielo k ro tn ie n a k a rta ch k sią ż k i p od k reśla, że brak oficjalnego, p o lityczn ego, obdarzonego szero k im i p ełn o m o cn ictw a m i, p rzed ­ sta w ic ie la R zeczypospolitej n a S yb erii źle w p ły w a ł n a sytu ację ta k w ojsk polsk ich , ja k i po p ro stu P olak ów w ty m rejonie. M ożem y p rzeczytać (s. 334), że „Trudno w d ostęp n y ch m a te ria ła ch , relacjach i w sp o m n ien ia ch zn a leźć dla tej o p ie sz a ło ści [w sp ra w ie p o w o ła n ia W ysokiego K o m isa rza - J.W .] ja k ie k o l­ w iek u sp r a w ie d liw ie n ie ”. P od ob n ie w gru n cie rzeczy j e s t z szerszy m , w ręcz za sa d n ic zy m prob lem em - dlaczego w ła d ze R P ta k b eztrosk o i długo ign oro­ w a ły k ilk a n a śc ie ty się c y p rzeszk olon ych w ojskow o m ężczy zn i n ie dołożyły w sz e lk ic h m o żliw y ch sta r a ń , by z n a le ź li się oni w ojczyźnie w sy tu a cji w a lk i o jej gran ice. W p ołow ie roku w kraju b y ły ju ż p rzecież i B łę k itn a A rm ia z F rancji, i 4 D S P e w a k u o w a n a z B esa ra b ii. A u tor za ś n ie podaje n a m , czy k w e stie te b y ły p rzed m io tem ro zw a ża ń n a jw y ższy ch grem iów decyzyjnych - czy b ad ał pod tym k ą tem d okum enty R ady M inistrów i N a czeln ik a P ań stw a.

R ozd ział V, rów n ież n ie w ie lk ic h rozm iarów (s. 3 5 1 -3 8 1 ), j e s t n ie k w e stio ­ n o w a n y m o sią g n ięc iem D a r iu sz a R ad ziw iłłow icza. S ta n o w i on najbardziej szczegółow y i n a jp ełn ie jsz y w n ajn ow szej h isto rio g ra fii p roblem u op is w alk , ja k ie oficerow ie i żołn ierze 5 D S P toczyli w obronie K olei T ranssyberyjskiej w drugiej połow ie 1919 r. N a p o d sta w ie p o lsk ich d ok u m en tó w i relacji, A utor p ieczołow icie zrek o n stru o w a ł w yp raw y w ojsk p o lsk ich przeciw ko b o lsz e w ic ­ kiej p a rty za n tce, zagrażającej n a jw a żn ie jszy m lin io m k o m u n ik acyjn ym S y b e ­ rii. Ze w z g lę d u n a g łó w n ie p a rty za n ck i ch a ra k ter w ojsk p rzeciw n ik a , trudno było liczyć n a isto tn e w zb ogacen ie inform acji n a te m a t w a lk w arch iw ach rosyjskich. A u tor p otrafił b e zstro n n ie op isać zm a g a n ia , które obie stro n y toczyły z o k ru cień stw em , n ie biorąc p ra k ty czn ie jeńców . N ie próbow ał w y b ie ­

lać p o sta w p o lsk ich żo łn ierzy i oficerów, n ie b ał się u żyć te r m in u ek sp ed ycje k a rn e n a o k r e śle n ie części operacji, n ie p o m in ą ł inform acji o g w a łta c h i grab ieżach . K reśląc te n obraz n ie o m ie sz k a ł w sp o m n ieć o fa ta ln y m w rażen iu , ja k ie n a m iejscow ej lu d n o ści w y w ie ra ły te ekscesy. W sk azu je ta k ż e n a fakt, iż późne za k o ń czen ie operacji a n ty p a rty za n ck ich opóźniło rozpoczęcie e w a k u ­ acji p o lsk ich form acji n a w schód.

R ozd ział V I (s. 3 8 1 -4 8 2 ) za w ie r a op is o sta tn ie g o e ta p u dziejów w ojsk p o lsk ich w e w sch o d n ich częścia c h R osji w c z a sie w ojny dom owej w ty m kraju. Z najdujem y tu inform acje o p rzy g o to w a n ia ch do ew ak u acji, błędów p op ełn ion ych n a ty m eta p ie. Z a sa d n iczą c z ę śc ią ro zd zia łu j e s t jed n a k opis p ow olnego, prow adzonego w sy tu a cji k o n ieczn o ści p ro w a d zen ia cią g ły ch w a lk odw rotow ych, p r z e su w a n ia się esz e lo n ó w p o lsk ich z N o w o n ik o ła jew sk a (d ziś N ow osyb irsk ) do stacji K lu k w ien n a ja n a w sch ód od K rasn ojarsk a, gd zie do­ szło do k a p itu la cji w ię k sz o śc i 5 D S P przed od d zia ła m i A rm ii C zerw onej. O sta tn ie p od rozd ziały A u tor p o św ięcił a n a liz ie przyczyn k a p itu la cji, op isow i ew ak u acji oca la ły ch z pogrom u do kraju oraz p r z e d sta w ie n iu lo só w p olsk ich jeń có w w radzieckiej n iew o li, aż do ich rep atriacji n a m ocy tr a k ta tu ryskiego.

W rozd ziale tym , w sto p n iu n a jw ięk szy m w sto su n k u do całej pracy, od czu w a ln y j e s t b rak ze w n ętr zn y ch źródeł do p r z e d sta w ie n ia o p isy w a n y ch w yd arzeń . P o lsk ie d ok u m en ty i relacje s ą sk a żo n e syn d rom em o d żeg n y w a n ia się od ojcostw a k lęsk i. W szy scy b oh aterow ie tra g iczn eg o fin a łu , w sposób zgodny z lu d z k ą n a tu rą , s ta r a li się zm n iejszyć o d p o w ied zia ln o ść w ła sn ą , a w yolb rzym ić b łęd y adw ersarzy. D a riu sz R a d ziw iłłow icz sta r a ł się p r z e d sta ­ w ić racje w sz y stk ic h stron . N ie był je d n a k w sta n ie w y p o w ied zieć się o s ta ­ te cz n ie i je d n o zn a czn ie zająć sta n o w isk a w tej sp raw ie. N a le ż a ło z a ś n a sk łócon e p o lsk ie środow isko spojrzeć oczam i F ran cu zów i, przed e w szy stk im , Czechów. P rzy k ła d - negocjacje z C zech am i w K rasn ojarsk u oraz n a stacji K lu k w ien n a ja , które o sta te c z n ie p r zesą d ziły o tra g iczn y m lo sie dyw izji, zo­ sta ły p rzez A u to ra p rzed sta w io n e je d y n ie n a p o d sta w ie p olsk ich , sp rzeczn ych ze sob ą źródeł (s. 4 2 0 - 4 2 2 , 4 2 8 i n.). B rak n a to m ia st choćby w zm ia n k i, czy A utor próbow ał zn a leź ć d ok u m en ty czesk ie, które za w iera ły b y relacje z tych rozm ów. N a jn o w sza lite r a tu r a p rzed m iotu p o zw a la stw ierd zić, że ta k ie m a te ­ r ia ły w arch iw ach cz esk ich się znajdują5. B rak u je ta k ż e konfrontacji p olsk ich źródeł z ra d zieck im i, brakuje ocen w y sta w io n y c h P olak om p rzez czerw onych dowódców, od p ow ied zi n a p y ta n ie , czy w ie d z ie li oni o k on flik cie w śród p ol­ sk ich dow ódców oraz m alejącym z a u fa n iu żo łn ierzy do w y ższy ch oficerów. N a ty m , k oń co w y m e ta p ie sw eg o is tn ie n ia , 5 D S P to c z y ła w a lk i n ie tylk o z od d zia ła m i p a rty za n ck im i, przech od zącym i n a stron ę b o lszew ik ó w form a­ cjam i arm ii K ołczaka, ale rów n ież z reg u la rn y m i d yw izjam i A rm ii C zerw o­ nej. P rzed n im i sk a p itu lo w a ła w ię k sz o ść p o lsk ich żo łn ierzy i oficerów. W yko­ r z y sta n ie arch iw a lió w rosyjsk ich p ozw oliłob y ta k ż e rozw iać p ew n e w ą tp liw o ­ 5 J a . W iśniewskij, Wojsko Polskoje w S ib ir i wo w rem ia riew olu cii i g ra z d a n s k o j w ojny w R o ssii, w: R ew olu cion n aja R o ssija 19 1 7 g o d a i p o ls k ij w opros: now yje istoczn iki, now yje w zg la d y , red. M. Wołos, A. Oriechow, M oskwa 2009, s. 247 i n.

Polem iki, recenzje i omówienia 3 9 5 ś c i d o t y c z ą c e d z i a ł a ń f o r m a c j i b o l s z e w i c k i c h , c h o ć b y p o j a w i a j ą c ą s i ę k i l k a r a z y k w e s t i ę , c z y p r z e c i w k o P o l a k o m w a l c z y ł a 3 5 D y w i z j a S t r z e l e c k a . B a r d z o l a k o n i c z n e n a t l e c a łe j p r a c y Z a k o ń c z e n i e (s . 3 8 3 - 3 9 0 ) w z a s a d z i e s t r e s z c z a g ł ó w n e w ą t k i r o z p r a w y . W y j ą t e k D a r i u s z R a d z i w i ł ł o w i c z u c z y n i ! d l a p r o b l e m u o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a k l ę s k ę w o j s k p o l s k i c h n a S y b e r i i . P r z y w o ­ ł a ł t u n a w e t r e l a c j e , k t ó r e n i e z o s t a ł y w y k o r z y s t a n e w o s t a t n i m r o z d z i a l e . Z t e g o p o w o d u l e k t u r a Z a k o ń c z e n i a p o z o s t a w i a n i e d o s y t , b o c z y t e l n i k s p o ­ d z i e w a ł s i ę r a c z e j j a s n y c h , s y n t e t y c z n y c h o d p o w i e d z i n a p y t a n i a b a d a w c z e p o s t a w i o n e w e W s t ę p i e . N a l e ż y p o d k r e ś l i ć , ż e t e k s t u z u p e ł n i a j ą l i c z n e t a b e l e , p o d a j ą c e p r z e d e w s z y s t k i m d a n e li c z b o w e , s c h e m a t y l i n i i k o l e j o w y c h o r a z s t r u k t u r y w o j s k p o l s k i c h n a S y b e r i i , a t a k ż e s z k i c e , i l u s t r u j ą c e p r z e b i e g w a l k p o l s k i c h f o r m a ­ c ji, t a k n a U r a l u , j a k i S y b e r i i . M o ż n a n i e c o u b o l e w a ć , ż e d o k s i ą ż k i n i e d o ł ą c z o n o m a p y R o s j i o d W o łg i p o W ł a d y w o s t o k , b o a b y w p e ł n i o g a r n ą ć g e o g r a f i c z n i e a r e n ę o p i s y w a n y c h w y d a r z e ń , t r z e b a c z a s e m z a j r z e ć d o a t l a s u . P r a c ę z a m y k a j ą b i b l i o g r a f i a , w y k a z s k r ó t ó w , k r ó t k i e s t r e s z c z e n i a w j ę z y ­ k a c h a n g i e l s k i m i r o s y j s k i m , s p i s t a b e l i s c h e m a t ó w , b a r d z o i s t o t n e i n d e k s y - o s o b o w y i m i e j s c o w o ś c i , o r a z c e n n y a n e k s , s k ł a d a j ą c y s i ę z c z ę ś c i d o k u m e n ­ t a l n e j i i k o n o g r a f i c z n e j . A u t o r z a w a r ł w n i c h w y b r a n e r o z k a z y , u m o w y , t e k s t y a p e l i , o d e z w i d e k l a r a c j i z w i ą z a n y c h z d z i e j a m i p o l s k i c h f o r m a c j i w e w s c h o d ­ n i e j c z ę ś c i R o s ji , a p o c h o d z ą c e z a r c h i w ó w p o l s k i c h i c z e s k i c h o r a z 2 5 , w z d e c y d o w a n e j w i ę k s z o ś c i d o t ą d n i e p u b l i k o w a n y c h , f o t o g r a f i i . N a k o n i e c , n i e s p o s ó b p o m i n ą ć k i l k u u w a g o g ó l n i e j s z e j n a t u r y , d o t y c z ą ­ c y c h k w e s t i i w a r s z t a t o w y c h , j ę z y k o w y c h i r e d a k c y j n y c h . P o d a j ą c s y g n a t u r y d o k u m e n t ó w a r c h i w a l n y c h , A u t o r w w i e l u w y p a d k a c h p o m i j a p a g i n a c j ę . D z i e j e s i ę t a k w p r z y p a d k u p r a w i e w s z y s t k i c h d o k u m e n t ó w z C A W ( c h o ć s ą w y j ą t k i ) , m i k r o f i l m ó w z d o k u m e n t a m i I n s t y t u t u J ó z e f a P i ł s u d s k i e g o z e z b i o ­ r ó w A A N i n i e k t ó r y c h i n n y c h z e s p o ł ó w t e g o a r c h i w u m ( n p . A m b a s a d y R P w W a s z y n g t o n i e i c z ę ś c i t e c z e k K o m i t e t u N a r o d o w e g o P o l s k i e g o ) . C z y t e l n i ­ k o m n a l e ż y s i ę w p o d o b n y c h w y p a d k a c h w y j a ś n i e n i e , j a k i e s ą p r z y c z y n y t a k i e g o p o s t ę p o w a n i a , t y m b a r d z i e j ż e n i e o d n o s i s i ę o n o d o w s z y s t k i c h a r c h i w a l i ó w . N i e w i e m y b o w i e m , c z y u ź r ó d e ł z a b i e g u z a s t o s o w a n e g o p r z e z D a r i u s z a R a d z i w i ł ł o w i c z a l e ż y n i e c h ę ć d o u ł a t w i a n i a p r a c y p l a g i a t o r o m , k w e s t i e t e c h n i c z n e ( n a p r z y k ł a d p r o b l e m w i e l o k r o t n e j z m i a n y p a g i n a c j i n a k a r t a c h ) , c z y t e ż i n n e p r z y c z y n y . W e W s t ę p i e n a l e ż a ł o n a t e n t e m a t n a p i s a ć c h o ć b y k i l k a s łó w . R a z i z a s t o s o w a n y w k i l k u w y p a d k a c h , w p r z y p i s a c h , z a ­ b i e g p o z w a l a j ą c y u n i k n ą ć p o d a w a n i a p o r a z k o l e j n y t e g o s a m e g o t y t u ł u d z i ę ­ k i o d w o ł a n i u d o c y t o w a n e j r o z p r a w y (o p . c i t . ) , j e ś l i w b i b l i o g r a f i i z n a j d u j e m y p o k i l k a p r a c t e g o s a m e g o a u t o r a . Z d a j ę s o b i e s p r a w ę , ż e D a r i u s z R a d z i w i ł ł o - w ic z o d w o ł u j e s i ę d o p o p r z e d n i o c y t o w a n e j p r a c y n p . S t e f a n a W o j s t o m s k i e g o c z y Z y g m u n t a Ł u k a w s k i e g o , a l e b y m i e ć t ę p e w n o ś ć c z y t e l n i k n i e p o w i n i e n e m w e r t o w a ć k i l k u l u b k i l k u n a s t u k a r t e k w s t e c z , le c z s p o j r z e ć d o b ib l i o g r a f i i . N a j s z e r z e j s p o ś r ó d o b c y c h ź r ó d e ł i p u b l i k a c j i p r z y w o ł y w a n e w p r a c y s ą t e r o s y j s k i e . Z d u ż y m z d z i w i e n i e m , b i o r ą c p o d u w a g ę w c z e ś n i e j s z ą s ł u ż b ę

w o j s k o w ą A u t o r a , z a u w a ż y ć m o ż n a , ż e m a o n p e w n e k ł o p o t y z t e r m i n a m i w o j s k o w y m i w j ę z y k u r o s y j s k i m . N i e w i a d o m o d la c z e g o s ło w o u c z i l i s z c z e , u ż y ­ t e w s t o s u n k u d o u c z e l n i w o js k o w y c h t e g o s a m e g o s z c z e b l a , w j e d n y m p r z y ­ p a d k u o z n a c z a s z k o ł ę ( N i k o ł a j e w s k a S z k o ł a I n ż y n i e r y j n a , s. 1 1 0 , p r z y p . 5 3 ), a w i n n y m u c z e l n i ę ( A l e k s i e j e w s k a W o j e n n a U c z e l n i a , s. 1 5 1 , p r z y p . 2 0 9 ) . N ie d a s i ę u k r y ć , ż e r o s y j s k i e s ło w o n a c z a l n i k , u ż y w a n e w t e r m i n o l o g i i w o js k o w e j, m a k i l k a z n a c z e ń . M o ż n a j e p r z e t ł u m a c z y ć j a k o „ s z e f ”, „ k o m e n d a n t ” , „ n a c z e l ­ n i k ” , a w p e w n y c h w y p a d k a c h n a w e t „ d o w ó d c a ” . B y ły o fic e r, d o te g o s ł u ż ą c y w c e n t r a l n y c h i n s t y t u c j a c h M i n i s t e r s t w a O b r o n y N a r o d o w e j p o w i n i e n w ię c w ie d z ie ć , ż e n a c z e le s z t a b u r a d z i e c k i e j d y w iz ji s t a ł „ s z e f ” , a n i e „ n a c z e l n i k ” (s . 2 3 3 ) , z a ś n a c z e l e z m i l i t a r y z o w a n e j k o le i ( p o d o b n i e z r e s z t ą j a k s z p i t a l a , s z k o ł y i t d . ) s t a ł „ k o m e n d a n t ” ( n a s. 1 1 0 , p r z y p . 5 3 r ó w n i e ż „ n a c z e l n i k ”). T e g o r o d z a j u b ł ę d ó w m o ż n a b y ł o u n i k n ą ć d z i ę k i o d p o w i e d n i e j k o r e k c i e i r e d a k c j i . T y m c z a s e m n a l e ż y p o d k r e ś l i ć , ż e p o d c z a s p r z y g o t o w y w a n i a p r a c y d o d r u k u z a b r a k ł o s t a r a n n o ś c i w t y c h d w ó c h w a ż n y c h c z y n n o ś c i a c h . N i e w y c h w y c o n o w i e l u o c z y w i s t y c h b ł ę d ó w i i r y t u j ą c y c h p o w t ó r z e ń . N i e s p o s ó b i c h w s z y s t k i c h w y m i e n i ć , d l a t e g o j e d y n i e k i l k a p r z y k ł a d ó w . N a s. 6 7 n a z w i ­ s k o g e n e r a ł a c a r s k i e g o m o ż e m y p r z e c z y t a ć z a r ó w n o w w e r s j i C h o r w a t , j a k i H o r w a t . W k r ó t k i m b i o g r a m i e t e g o ż (s . 1 1 0 ) c z y t a m y , ż e „ w 1 9 0 6 r. a w a n s o ­ w a n y n a s t o p i e ń g e n e r a ł a l e j t n a n t a , a w 1 9 1 2 r. n a g e n e r a ł a p o r u c z n i k a ” . N a s. 4 1 6 m o ż e m y w p o l s k i m t e k ś c i e p r z e c z y t a ć o a r m i i „ s o w i e t s k i e j ” . N a s. 4 0 6 c z y t a m y z d a n i e : „ E s z e l o n y r o s y j s k i e , z n a j d u j ą c e s i ę m i ę d z y s t a c j a m i T u l s k a j a i T a j g a , n i e t y l k o n i e w s p ó ł d z i a ł a ł y z o d d z i a ł a m i p o l s k i m i , le c z p r a g n ą c z d o ­ b y ć s o b i e p r z y c h y l n o ś ć b o l s z e w i k ó w , u s z k a d z a ł y m . i n . to r y , z w r o t n i c e i i n n e u r z ą d z e n i a k o l e j o w e ” a n a s ą s i e d n i e j s t r o n i e m o ż e m y z n a l e ź ć p r a w i e d o k ł a d ­ n i e t o s a m o z d a n i e , w k t ó r y m s ł o w o „ u s z k a d z a ł y ” z a s t ę p u j e „ n i s z c z y ł y ” . D o s p r a w r e d a k c y j n y c h t r z e b a r ó w n i e ż z a li c z y ć p r z y p i s y b i o g r a f i c z n e . A u t o r w s t o s u n k u d o n i e k t ó r y c h p o s t a c i , P o l a k ó w , R o s j a n i C z e c h ó w , z d e c y ­ d o w a ł s i ę p r z y b l i ż y ć j e c z y t e l n i k o w i , p r z y t a c z a j ą c w p r z y p i s i e p o d s t a w o w e d a n e b i o g r a f i c z n e . I n i c j a t y w a c e n n a , t y m b a r d z i e j ż e n i e s ą t o z w y k l e p o ­ w s z e c h n i e z n a n e o s o b y . J e d n a k t y m , g d z i e p o j a w i s i ę p r z y p i s , s z e r z e j p r z e d ­ s t a w i a j ą c y d a n e g o b o h a t e r a r o z p r a w y , r z ą d z i ł c h y b a c z y s t y p r z y p a d e k . R a z z n a j d z i e m y g o w m o m e n c i e p i e r w s z e g o p o j a w i e n i a s i ę d a n e j p o s t a c i n a k a r ­ t a c h p r a c y ( n p . M i c h a i ł D i t e r i c h s , R u d o l f G a j d a ) , a i n n y m r a z e m ( j a k w p r z y p a d k a c h W ł a d i m i r a K a p p e l a , T a d e u s z a R o m e r a c z y J ó z e f a T a r g o w ­ s k i e g o ) - n i e w i a d o m o g d z i e . N a w e t , j e ś l i s i ę t a k a s y t u a c j a z d a r z y ł a , b o n a p r z y k ł a d A u t o r c h c i a ł u n i k n ą ć n a s y c e n i a p o d o b n y m i p r z y p i s a m i p o c z ą t k o ­ w y c h p a r t i i s w e j p r a c y , w a r t o b y ł o o d n o t o w a ć o b e c n o ś ć o w y c h „ k a p s u ł e k ” w i n d e k s i e o s o b o w y m , c h o ć b y p o p r z e z w y t ł u s z c z e n i e n u m e r u s t r o n y . O g ó l n a o c e n a r e c e n z o w a n e j p r a c y n i e j e s t ł a t w a . Z j e d n e j s t r o n y , n i e m o ż n a p r z e j ś ć d o p o r z ą d k u n a d l i c z n y m i b ł ę d a m i , p o t k n i ę c i a m i o r a z - co n a j w a ż n i e j s z e - l u k a m i w w y k o r z y s t a n y m m a t e r i a l e ź r ó d ł o w y m . O b n i ż a j ą o n e r a n g ę r o z p r a w y , p o w o d u j ą , ż e k o ń c z ą c l e k t u r ę , o d c z u w a m y p o w a ż n y n i e d o s y t , u c z u c i e n i e w y k o r z y s t a n i a w p e ł n i s z a n s y , j a k ą p r z e d A u t o r e m

Polem iki, recenzje i omówienia 3 9 7

otw orzył atrak cyjn y badaw czo tem a t. Z drugiej strony, n ie m o żn a n ie docenić w y siłk u D a r iu sz a R ad ziw iłłow icza. J ego praca, choć n ied o sk o n a ła , j e s t p ierw ­ s z ą w h isto rio g ra fii próbą całościow ego u jęcia d ziejów p o lsk ich form acji w oj­ sk ow ych w e w sch o d n ich rejonach R osji w c z a sie toczącej się ta m w ojny do­ m ow ej. W n iek tó ry ch częściach , choćby w o p isie w a lk w obronie K olei T ran s­ syb eryjsk iej, n ie z w y k le tru d n o b ęd zie in n y m h isto ry k o m dodać coś now ego. N a le ż y w yrazić u z n a n ie d la pracy w łożonej przez A u to ra w zgrom ad zen ie i w y k o rzy sta n ie p o lsk ich m a teria łó w arch iw aln ych , p ra sy z ep ok i i licznej lite r a tu r y p rz ed m io tu . D la te g o te ż k s ią ż k a P o l s k i e f o r m a c j e z b r o j n e w e w s c h o d n i e j R o s j i o r a z n a S y b e r i i i D a l e k i m W s c h o d z i e w l a t a c h 1 9 1 8 - 1 9 2 0 ,

m im o w sz y stk ic h jej m a n k am en tów , j e s t in te r e su ją c a i p o ży teczn a d la k a ż d e ­ go c z y teln ik a , zarów no p rofesjon aln ego h isto ry k a , ja k i zw yk łego zjadacza ch leb a, który in tere su je się d ziejam i o ręża p olsk iego, szczeg ó ln ie w pierw szej p ołow ie m in ion ego w iek u .

J a k u b W o j t k o w i a k

(P oznań)

W o d p o w i e d z i J a k u b o w i W o j t k o w i a k o w i

W yrażając sło w a u z n a n ia P a n u P rofesorow i J a k u b o w i W ojtkow iakow i za tru d z a p o zn a n ia się z opracow an iem m ojego a u to r stw a1, ch ylę czoło ta k że przed słu sz n y m i sło w a m i jego k rytyk i. W ezm ę je z c a łą p e w n o ścią do serca. J ed n a k ż e n ie m ogę p ozostać obojętnym w obec - ja k to u jął je d e n z zn ajo­ m ych profesorów - „ w szy tk o isty czn y m o czek iw a n io m ” tu d z ież p ew n y m z ło śli­ w ościom sk iero w a n y m pod a d resem au tora, a w yrażon ym w recen zji J a k u b a W ojtkow iaka.

P od ejm u jąc te m a t p o lsk ich form acji w ojsk ow ych w e w schodniej R osji oraz n a S yb erii zd a w a łem sob ie sp raw ę z w ie lu ogran iczeń . N a le ż a ły do n ich m .in . ogrom m a te ria łó w znajdujących się w kraju (ta k że ty ch je sz c z e n ie z b a ­ danych) i za gran icą, w arch iw ach rozrzuconych n a ogrom nym ob szarze oraz sk ą p e środki fin a n so w e, ja k ie m ia łem do dyspozycji.

N iepokojąco m u s ia ła b rzm ieć ta k ż e odpow iedź n a p ytan ie: dlaczego p o l­ scy h isto ry cy n ie zm ier zy li się z p ow yższym te m a te m , m im o że n iek tó rzy z n ich - ja k się ok azu je - s ą zn ak om icie zo rien to w a n i w krajow ych i za g ra ­ n iczn y ch zasob ach arch iw aln ych . D laczego do tej pory b rak j e s t naukow ej m o n o g ra fii A rm ii P o lsk iej w e Francji? D la czeg o n ie u k a z a ła się je sz c z e w P o lsce m on ografia d otycząca K orpusu C zech osłow ack iego?2 D la teg o w e

1 D. Radziwiłłowicz, P olskie form acje zbrojn e we w sch odn iej R osji oraz n a S yb erii i D a le­ k im W schodzie w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 2 0 , O lsztyn 2009.

2 W 2008 r. n a U niw ersytecie M ikołaja K opernika w Toruniu J a n Paw eł W iśniewski obronił pracę doktorską pod kierunkiem naukow ym prof. Zbigniewa K arpusa K orpu s Czechosłowacki w R osji (1918-1920). Należy mieć nadzieję, że praca ta wkrótce zostanie w ydana drukiem .