Rozwój sieci szkół podstawowych w latach 1945-1955 na terenie powiatu ostródzkiego

Wiśniewski, Stanisław

Rozwój sieci szkół podstawowych w

latach 1945-1955 na terenie powiatu

ostródzkiego

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 558-580

N a p o d sta w ie teg o d ok u m en tu P isz zaliczon o do trzeciej k a teg o rii m ia st k sią żęcy ch . N a jw ię c e j starań nad u zysk an iem p ra w m iejsk ich dla P isza w ło ż y ł o b y w a tel p isk i, F ryd eryk A dam C zern iew sk i, który też na p o sie d z e n iu p ie r w ­ szej rady m ia sta został w y b ra n y p ierw szy m jego bu rm istrzem . P ie r w sz e p o sie ­ d zen ie rady m ie jsk ie j p o jego fu n d a cji o d b y ło się w 1646 r. i w te d y z o sta li w y: brani: burm istrzem — F ryd eryk A dam C zern iew sk i; sędzią — M arcin M öck; rad n ym i — Jan L an son i K rzy szto f W isch er. R odzina C zern iew sk ich poch od ziła z P o lsk i i położyła dla P isza w ie lk ie za słu g i. W śród rad n ych i b u rm istrzów n a ­ potyk a się często to sam o n azw isk o, z tym , że im iona są Jan, A d am , Jakub. M iasto otrzym ało sw ój herb i n azw ę od zam ku p isk ie g o w dniu 8 listop ad a 1645 r.

* =1= *

W p iw n ic y w ra tu szu p isk im , tam , gdzie d zisia j is tn ie je b a r -k a w ia r n ia , zn ajd u je się m a lo w id ło ścien n e, p rzed sta w ia ją ce ratusz z 1663 r. N a d ole tego m a lo w id ła po le w e j stro n ie jest u m ieszczon y herb, p rzed sta w ia ją cy sty lizo w a n ą w ilc z y c ę na tle d w óch św ierk ó w , z d rugiej stron y teg o m a lo w id ła u m ieszczo n o drugi herb m ia sta — g ło w ę św . Jana C h rzciciela na m isce.

Jest g od n e za sta n o w ien ia , d la czeg o na ty m m a lo w id le w id n ie ją dw a herby. C zyżby m ia sto P isz m ia ło w c z e śn ie jsz y herb, in n y od tego, ja k i otrzym ało w d n iu n ad an ia p ra w m iejsk ich ? J est to sp raw a otw arta i w a r to by się nią zająć.

ST A N IS Ł A W W IŚN IE W SK I

ROZWÓJ SIECI SZKÓŁ PODSTAW OW YCH W LATACH 1 9 4 5 -1 9 5 5

NA TERENIE POWIATU OSTRÓDZKIEGO *)

L eżący w p o łu d n io w o -za ch o d n iej części w o jew ó d ztw a o lszty ń sk ieg o , w b ez­ p ośred n im są sie d z tw ie gran ic p rzed w rześn io w ej P olsk i, p o w ia t ostródzki został w y z w o lo n y w dniu 21 sty czn ia 1945 roku. B y ł on drugim z k o le i osw obodzonym p o w ia tem (p ierw szy N idzica) w oj. olszty ń sk ieg o .

P o p rzejściu fron tu na teren ie p o w ia tu p ozostało dużo lu d n o śc i m iejsco w ej. Zaraz w p ierw szy ch tygod n iach na w y z w o lo n y teren zaczęła n a p ły w a ć lu d n ość z są sied n ich p o w ia tó w , a n ieco p óźn iej o sa d n icy z C en traln ej P o lsk i i rep a ­ tria n ci zza B ugu. W p aźd ziern ik u 1945 r. lu d n ość n a p ły w o w a sta n o w iła 43.6% ogółu m ieszk a ń có w p o w ia tu 2).

O gólnie jednak trzeba stw ierd zić, że rozb ite rodziny, d zieci bez rodziców , w y stra szo n a lu d n ość, to b ył obraz sta le sp otyk an y.

•) Ź ródła, na p o d sta w ie k tórych op racow an o artykuł: H a n d b u c h des o s t -

p r e u s s is c h e n E rziehers. L e h r e r - A d r e s s b u c h f ü r den G a u O s t p r e u s s e n . K ö n ig s­

berg Pr. 1935, s. 333 — 371. O kres 1945 — 1955 opracow ano na p o d sta w ie sp ra w o ­ zdań rocznych, sporządzanych przez in sp ek to ra ty o św ia ty dla G łó w n eg o U rzędu S ta ty sty c z n e g o oraz w sp o m n ień n a u czy cieli, którzy o rg a n izo w a li p ierw sze szk oły na teren ie p ow iatu . P om ocą w op racow an iu a rty k u łu słu ż y li m i przede w szy stk im in sp ek tor — p. Jan L e ś n i e w s k i oraz za stęp ca in sp ek tora — p. B o le sła w A d a m c z y k . P on ad to w sp o m n ien ia z p o c z ą tk o w e g o okresu orga­ nizow an ia szk ół w pow . ostródzkim n a d e sła li n au czyciele: H elen a K o r c z y ń ­ s k a , Ewa K u k l i ń s k a , J a d w iga T y m i ń s k a , F elik s H e r t z i g , W ła d y ­ sła w P e l c z a r s k i , H en ryk G ó r k a , A le k sy K r a s k o w s k i oraz D a n u ta G ł ą b . O sobom tym za okazaną m i pom oc sk ład am serd eczn e p od zięk ow an ie.

W rejestrze u zu p ełn ia ją cy m p ierw szeg o p o w szech n eg o su m aryczn ego sp isu lu d n o ści z dnia 14 lu teg o 1946 roku ro czn ik ó w 1927 — 1946 i o k reślon ych m ia ­ nem „ P o la cy ” na te r e n ie p o w ia tu ostród zk iego zap isan o liczby:

W y szczeg ó ln ien ie L u d n o ś ć

m iejsco w a n a p ły w o w a razem

N a za p isa n y c h ogółem : 3314 8553 11867

m a oboje rod ziców 1054 7049 8103

siero t 222 196 418

p ó łsiero t 960 '1092 2052

oboje ro d zice za g in ęli 105 33 138

jedno z ro d zicó w za g in ęło 973 183 1156

' J e ż e li p o jęcia „ siero ta ” i „oboje rodzice z a g in ę li” oraz „p ó łsiero ta ” i „jedno

z rod ziców z a g in ę ło ” u zn am y za ró w n ozn aczn e, to zapis p rzed sta w ia się n a stę ­ pująco:

L u d n 0 ś ć

m iejsco w a % n a p ły w o w a °/o R azem %

3314 100 8553 100 11867 100

1054 31,8 7049 82,4 8103 68,3

327 9,9 229 2,7 556 4,7

1933 58,3 1275 14,9 3208 27,—

że str a sz liw e sk u tk i w o jn y d o tk n ęły w szy stk ich (4,7% W y szczeg ó ln ien ie

N a za p isa n y ch ogółem m a ob oje rod ziców sierot

p ółsierot

sie r o t i 27% — p ółsierot), a lu d n o ść m iejsco w ą w szczególn ości, bo za led w ie 31,8% d zieci m ia ło rodziców , 9,9°/o b yło siero t i aż 58,3°/o — p ółsierot.

W raz z n a p ły w e m lu d n o ści na teren p o w ia tu za częli p rzy b y w a ć n a u czy ciele. Z d n iem 1 m a ja 1945 r. zorgan izow an o In sp ek to ra t O św ia ty w O stródzie. P ie r w ­ sza do p racy z g ło siła się n a u czy cielk a H elen a K o r c z y ń s k a . P rzyb yła z w oj. rzeszo w sk ieg o i zo sta ła zatru d n ion a w O stródzie z d n iem 8 czerw ca 1945 r. W d n iu 15 czerw ca 1945 r. o b o w ią zk i k iero w n ik a szk oły N r 1 w O stródzie p o­ w ierzo n o S te fa n o w i J ę d r z e j c z a k o w i , k tó ry p rzyb ył z C en traln ej P olsk i. N ow a szkoła z o sta ła u lo k o w a n a w o ca la ły m p o n iem ieck im b u d yn k u szk oln ym przy u l. P ie n ię ż n e g o 27. W b u d yn k u tym w roku 1935 m ie śc iły się d w ie szk oły p o d sta w o w e: L u th ersch u le o 10 n a u czy ciela ch i 443 u czn iach oraz J ah n sch u le o 11 n a u czy ciela ch i 462 u czn iach . W ty m sam ym b u d yn k u u lok ow an o zo rg a n i­ zow an e w 1945 rok u lic e u m ogń ln ok ształcące.

W dniu 11 lip ca 1945 r. ob ow iązk i k iero w n ik a szk oły nr 2 w O stródzie p o ­ w ierzon o S ta n isła w o w i Z ab łock iem u . D ruga szkoła zo sta ła u lok ow an a w o c a la ­ ły m b u d yn k u p o n iem ieck iej H in d en b u rg -S ch u le przy u l. O lszty ń sk iej 7. W szk o le tej w roku 1935 p ra co w a ło 11 n a u czy cieli m ężczyzn z 520 u czniam i.

C zynna w 1935 roku L u isen sch u le o 13 n a u czy ciela ch i 575 u czn iach przy ul. T ea tra ln ej zo sta ła w c za sie d ziałań w o jen n y ch zn iszczon a. K atolick a M a rie n -S ch u le o 7 n a u czy ciela ch i 283 u czniach przy ul. O lszty ń sk iej 11 m ie ś­ ciła się w b u d yn k u n iety p o w y m , k tó ry p o 1945 r. przeznaczono na in tern at.

J e sie n ią 1945 rok u w O stródzie O siedlu p o w sta ła now a szkoła, u lok ow an a ty m cza so w o w barakach. P ierw szą n a u czy cielk ą w tej szk ole b yła Jad w iga S k u b iszew sk a .

W d n iu 12 lip ca 1945 ob ow iązk i k iero w n ik a szk oły p o d sta w o w ej w O lsztyn k u p o w ierzo n o W alen tem u M ajew sk iem u , który p rzy b y ł z C en traln ej P o lsk i. S zk o ­ ła zn a la zła p o m ieszczen ie w o ca la ły m bud yn k u szk oln ym , w którym w 1935 roku p ra co w a ło 10 n a u c z y c ie li z 492 u czn iam i. W O lsztyn k u o ca la ł ró w n ież n ie ty p o ­ w y p o n iem ieck i b u d y n ek szk oły k a to lick iej o trzech n a u czy ciela ch i 120 u c z ­ niach p rzy ul. C hopina 22. B u d yn ek ten zn ajd u je się pod ad m in istracją k o ś c ie l­ ną i słu ż y za m ieszk a n ia .

D o d n ia 1 grudnia 1945 roku w szkołach m iejsk ich p o w ia tu ostród zk iego za p isa n o zatru d n ien ia jak niżej:

N r 1 w O s t r ó d z i e : 1) H elen a K orczyńska — 8 VI; 2) S te fa n J ęd rzej­ czak — 15 VI; 3) Z ofia W ieszczyck a 25 VI; 4) A lek sa n d er C h w atów — 12 VII; 5) J a n in a M a tu szew sk a — 14 VII; 6) W anda B ęd k ow sk a — 1 VIII; 7) A le k sa n ­ dra C h w a tó w , 8) E w a K u k liń sk a i 9) Joanna S to k o w sk a — od 1 IX ; 10) B arbara S erk es i 11) A lek sa n d er S in ia k ie w ic z — od 1 X; 12) A lek san d a K am ińska —

15 X i 13) K orn elia R a ty ń sk a — 1 X I 1945 r. •

N r 2 w O s t r ó d z i e : 1) K azim ierz S z u le w sk i — 19 VI; 2) S ta n isła w

Z abłocki — 11 VII; 3) J a d w iga Z abłocka i 4) Ju liu sz M ęczy ń sk i — 1 IX ; 5) Z ofia T rzcińska i 6) C zesław a S o b o lew sk a — I X .

O l s z t y n e k : 1) W a len ty M a jew sk i — 12 VII; 2) Jad w iga T ym ińska —

5 IX; 3) S ta n isła w a M a jew sk a — 16 IX ; 4) L eon O śm iałow sk i — 17 IX , 5) A n to ­ ni M ich i 6) H elen a M ich od 10 X I oraz 7) W ojciech K a m iń sk i — 20 X I 1945 r. Z p ow od u zniszczeń w o jen n y ch , zorgan izow an a w roku 1947 szkoła p o d sta ­ w ow a n r 3 w O stródzie, została u lo k o w a n a w części o calałego bud yn k u szkoły za w o d o w ej przy ul. N o w o tk i 2. C zynna od 1950 roku szkoła ćw iczeń przy liceu m ped agog, zn alazła p o m ieszczen ie w częścio w o oca la ły m i w yrem o n to w a n y m b u d y n k u d a w n eg o g im n azju m przy ul. Ś w ierczew sk ieg o 1.

W m iarę d alszego n a p ły w u n a u czy cieli zaczęto u ru ch am iać szk oły na w si. P o n iżej p rzed staw ion o k o lejn o ść ich p o w sta w a n ia oraz d aty m ian ow ań i n a zw isk a p ierw szy ch n a u czy cieli.

I. Idzbark dnia 9 V I 1945 r. L eon S tań czyk

2. T yrow o ,. 20 V I „ N ap oleon D ereszk iew icz

3. D ąb rów n o ,. 26 VI „ F elik s H ertzig

4. G rabin ,. 5 V II „ T ad eu sz K ob yliń sk i

5. O rnow o ,. 10 V II „ W ła d y sła w P elcza rsk i

6. K ątn o „ 1 VIII ,. P e la g ia W alk ow iak

7. O krągłe „ 1 VIII S ta n isła w R zeczk ow sk i

8. K ajk ow o „ 3 V III „ S ergiu sz S ah ajd a

9. B rzyd ow o ,. 15 V III „ S ta n isła w F aszcza

10. W irw ajd y „ 15 V III „ A m elia G alick a

11. Sam borow o „ 20 V III B o le sła w A d am czyk

12. T ułodziad „ 20 V III ,. H en ryk Górka

7 3 , B iesa l 27 V III „ A le k sy K rask ow sk i

14. S zczep an k ow o .. 1 IX „ Z d zisław L ech

15. Z w ierzew o „ 1 IX „ W ła d y sła w L ip iń sk i

16. L ubajny „ 8 IX „ H alin a K ow alsk a

17. D urąg „ 15 IX „ M aria M ukosiej

18. M osznica 1 X „ W alen ty K ow n ack i

19. R u szk ow o „ 1 X „ Z ygm unt P io tro w sk i

20. E lgn ow o 1 X „ Józef G rad u szew sk i

21. P ietr zw a łd 26 X „ A n ton in a J a n u szk iew icz

23. Sarnin - 1 X I „ B ron isław a U la to w sk a

24. S zy ld a k 7 X I „ W in cen ty M an ejk ow sk i

25. Ł ęg u ty „ 8 X I „ K azim iera N a b y w a n iec

26. M iło m ły n „ 14 X I „ W anda G um ienna

27. W ig w a łd „ 25 X I „ W ła d y sła w a S ierzp u to w sk a

Trzeba zazn aczyć, że w m iarę n a p ły w u lu d n o śc i i w zro stu liczb y u czn ió w już w 1945 r. w n iek tó ry ch szkołach z w ięk szo n o liczb ę n a u czy cieli. W Idzbarku obok w y m ie n io n e g o L eon a S ta ń czy k a z d niem 4 IX zatrudniono R om ana N o ­ w ak a, a w T y r o w ie obok D ereszk iew icza z d n iem 4 V II zatrudniono S te fa n ię R u d n ick ą i z d n iem 1 X D a n u tę G łąb, rep a tria n tk ę zza B ugu.

O w a ru n k a ch p ra cy p ierw szy ch n a u czy cieli opow iad ają n aoczn i św ia d k o w ie n a u czy ciele:

H e l e n a K o r c z y ń s k a , p rzyb yła z K rzem ieńca poprzez S an ok jako rep atrian tk a, p isze: „ B u d y n ek szk o ln y szk oły nr 1 w O stródzie n ie b y ł z n is z ­ czony. W jed n y m sk rzy d le szk o ły m ie śc ił się dom sta rcó w ”. P ie r w si u czn io w ie, to d zieci „ p ra co w n ik ó w k o lejo w y ch p rzesied lo n y ch tu z P ru szk ow a i z Ł ap w c e lu u ru ch o m ien ia w a r sz ta tó w k o lejo w y ch i ob słu gi sta cji P K P . N a stęp n ie p rzy b y w a ła lu d n o ść z ok olic W ilna, G rodna, N ow ogród k a i z W ołynia. C zęść lu d n ości — to p r z e sie d le ń c y z p ółn ocn ych p o w ia tó w w oj. w a rsza w sk ieg o . D zieci m ia ły r o z m a ite -p o d r ę c z n ik i, z e sz y ty ro b iły sob ie z m ak u latu ry. W p ierw szej k la s ie b yło dużo d z ie c i p rzerośn iętych . W arunki życia n a u czy ciela b y ły bardzo c iężk ie, brak ż y w n o ś c i i u b ra n ia ”.

E w a K u k l i ń s k a p rzyb yła do O stródy z pow . sok olsk iego, w oj. b ia ło ­ stock iego, bo tam zn iszczon o szk ołę, w k tórej pracow ała. O pow iada, że „ b u d y­ nek, w k tórym m ie ś c i się obecna szkoła (Nr 2), b y ł za ję ty przez szp ita l i d la teg o ocalał. W szk o le b y ły u ży w a n e sta re p rzed w ojen n e p odręczniki, ze sz y ty zaś b y ły rob ion e d o m o w y m sposobem z p ap ieru , jaki m ożna b yło w ó w cza s d ostać, n a w e t z p a p ieru p a k o w eg o . N a ta b lic y p isa n o k a w a łk a m i kredy, które p rzy n o ­ s iły d zieci, lu b g lin k ą u ży w a n ą do b ie le n ia ścian . W zeszytach zaś p isa n o o łó w k ie m ”.

J a d w i g a T y m i ń s k a p rzy b y ła do O lsztyn k a z w oj. b ia ło sto ck ieg o na a p el n a szeg o R ządu. O pow iada, że „m ieszk ań cam i m ia steczk a b y ła m iejsco w a lu d n ość oraz drob n i r o ln ic y z p o w ia tó w m ła w sk ieg o , ciec h a n o w sk ieg o i p r z a s­ n y sk ieg o . P ó źn iej za c z ę li n a p ły w a ć rep a tria n ci zza B ugu. M iasteczko p rzed sta ­ w ia ło p rzy k ry w id o k , g d y ż w 30°/o b y ło zn iszczon e i sp alon e. B u d yn ek szk o ln y n ie b y ł zn iszczo n y p rzez d zia ła n ia w o jen n e, z w y ją tk ie m cen tra ln eg o o g rzew a ­ nia. S zk o ła p o sia d a ła częścio w o sp rzęt szk oln y. P om ocy n au k ow ych n ie b yło żad n ych . D zieci p o sia d a ły stare k sią żk i i resztk i z e sz y tó w ”.

F e l i k s H e r t z i g p rzy b y ł do D ąbrów na z p o w ia tu d zia łd o w sk ieg o . C hciał p ra co w a ć w ch a ra k terze n a u czy ciela przede w sz y stk im w śród lu d n o ści m iejsco w ej. O p ow iad a, że „w D ąb rów n ie z a sta ł 12 rodzin m iejsco w eg o p o c h o ­ dzenia i 26 rodzin lu d n o śc i n a p ły w o w ej z p o w ia tó w m ak ow sk iego, m ła w sk ieg o , d zia łd o w sk ieg o i k ie le c k ie g o . D ąb rów n o b yło w 70°/o zn iszczon e i sp alon e. B u ­ d yn ek szk o ln y n ie m ia ł w oknach szyb, d rzw i rozbite, a su teren y w y p a lo n e. O ca la ła część sp rzętu szk oln ego, a pom ocy szk oln ych n ie b yło żadnych. N a jw ię ­ cej pom ocy przy u ru ch o m ien iu szk o ły u zy sk a ł od ó w czesn eg o burm istrza Jana Z aręb y i sp o łe c z e ń stw a , k tóre pom agało w o czy szcza n iu budynku szk oln ego i ob ejścia. K sią żek a n i z e sz y tó w d z ie c i n ie m ia ły . Z k o n ieczn o ści sporządzano z esz y ty ze sta ry ch p o n iem ieck ich d ruków , na k tórych n a w et sp isy w a ł reje str y d zieci. N a ta b lic y szk o ln ej p isan o k a w a łk a m i z rozb itych przed m iotów k red o ­ wych.' W arunki ży cia n a u c z y c ie la b y ły bardzo ciężkie. W y ży w ien ie o trzy m y w a ł od lu d n o śc i”.

W ł a d y s ł a w P e l c z a r s k i p rzy jech a ł do O rnow a z p ow . B rzozów w oj. rzeszow sk iego, gd yż na tych teren ach p rzeb y w a ł „jako jen iec w o je n n y i do p ew n ego stop n ia czu ł się u czu ciow o zw ią za n y z tą k r a in ą ”. W e w sp o m n ien ia ch pisze: „W c h w ili ob jęcia szk oły w O rnow ie w dniu 10 V II 1945 r. stw ierd ziłe m , że l u d n o ś ć w 9 9% s k ł a d a ł a s i ę z a u t o c h t o n ó w m ó w i ą c y c h ’ d o b r z e p o p o l s k u (podkreśl. — S t. W.). B y ło z a le d w ie trzy rod zin y, które nie zn a ły język a p o lsk ieg o . S ta n b u d yn k u szk o ln eg o i w io sk i b ył sto su n k o w o dobry. N a p o lecen ie ó w czesn eg o so łty sa (B iela w sk ieg o ) lu d n ość u p orząd k ow ała budynek szk o ln y i od 15 V II 1945 r. rozpoczęła się n auka. M i e j s c o w a

l u d n o ś ć p r z y n i o s ł a s t o ł y , ł a w k i i t a b l i c ę s z k o l n ą

(podkreśl. — St. W.). P om ocy n a u k o w y ch n ie było. D zieci m ia ły p o czą tk o w o zeszy ty i ołów k i. P ó źn iej p is a ły na pap ierze do p a k o w a n ia m a sła ”. N a ta b lic y szk oln ej p isan o p oczątk ow o kredą, a po w y czerp a n iu „zastąp ion o ją k a w a łk a m i w apna lu b próbow ano p isać k a w a łk a m i z rozbitych fig u r g ip so w y ch . P o c z ą t­ kow o b y łem na u trzym an iu so łty sa , który zob ow iązał się w In sp ek to ra cie S zk oln ym dać w y ż y w ie n ie n a u czy cielo w i. W e w rześn iu 1945 r. o trzy m a łem p ierw sze pobory. Od tego czasu p rzeszed łem na w ła sn e u trzym an ie. M iałem trudności w za o p a try w a n iu się w ch leb i tłu szcze. P ew n ą pom oc o trzy m y w a łem od d ow ód cy jed n ostk i ra d ziec k iej”.

H e n r y k G ó r k a p rzy b y ł do w si T u łod ziad razem z lu d n o ścią z p o w ia tu M aków M azow ieck i. W yp ęd ził ich stam tąd brak ch leb a i dachu nad g ło w ą , gd yż teren y p o w ia tu m a k o w sk ieg o z o sta ły bardzo zn iszczon e i za m in o w a n e w czasie d ziałań w o jen n y ch w 1944 r. W e w sp o m n ien ia ch p isze: „S tan b u d yn k u sz k o ln e ­ go b ył dobry, w io sk i rów n ież poza k ilk u sp a lo n y m i go sp o d a rstw a m i. W u ru ch o­ m ien iu szk oły p o m agała lu d n ość n a p ły w o w a (95% m ieszk a ń có w w si), d o sta r­ czając do szk o ły w ła sn y opał, p ełn ią c d yżury w ch arak terze sp rzątaczy p o jed ­ nym dniu od d ziecka. D zieci n ie m ia ły k sią żek i zeszytów . D o p isa n ia w y k o r z y ­ sty w a liśm y le w ą stronę różnych b lo k ó w k a so w y ch i k sięg o w y ch . P isa n o atra ­ m entem p rzy g o to w a n y m z ć w ik ło w eg o buraka. O sob iście p o jech a łem na ro w e­ rze do W arszaw y, gdzie od p rzygod n ego h andlarza w ó zk o w eg o k u p iłem k ilka p oszarpanych p od ręczników , na k tórych d zieci u czy ły się w g ru p ach po 10, a n a w e t i w ię c e j osób. N a ta b licy p isa n o szczą tk a m i rozb itych fig u r g ip so w y ch . D o k la sy p ierw szej zg ła sza ły się d zieci w w ie k u do 12 lat. W arunki życia b yły bardzo ciężk ie, gd yż jed y n y m w y ż y w ie n ie m b y ł ch leb i ziem n iak i, k tórych też nie było za w ie le . Z iem ia leżała odłogiem , lecz n ie b yło jej czym u p raw iać, gdyż w całej w s i b y ły ty lk o cztery k o n ie, a m lek iem od p ięciu k rów so łty s d zielił w szy stk ich m ieszk a ń có w w si. W szk ole p ra co w a łem bez zegarka. P race p iś­ m ien n e uczn iów p op raw iałem przy kagan k u , bo ch ociaż lam p y b y ły , to b rako­ w a ło do n ich sz k ie ł”.

A l e k s y K r a s k o w s k i z o sta ł „w czasie ok u p acji w y w ie z io n y jako je ­ niec c y w iln y do E lb ląga”. P o w y z w o le n iu E lbląga n ie m ó g ł już w ró cić za Bug i d la teg o zatrzym ał się w B iesalu : „B yłem p ierw szy m o sa d n ik iem w B iesa lu . L u d n o ś ć m i e j s c o w e g o p o c h o d z e n i a s k ł a d a ł a s i ę z W a r ­ m i a k ó w i M a z u r ó w . S p o t y k a ł e m m a ł o o s ó b , z k t ó r y m i n i e m ó g ł b y m p o r o z u m i e ć s i ę w j ę z y k u p o l s k i m (podkreśl.— S t. W.). O sadnicy n a p ły w a li z p o w ia tó w m ła w sk ieg o , ciec h a n o w sk ieg o i tro ch ę rep a­ trian tów . W ioska stra ciła około 20% b u d yn k ów . B u d yn ek szk o ln y ocalał. W y ­ m a g a ł drobnych rem on tów i uporząd k ow an ia — u su n ięcia śla d ó w w o jn y . D zieci n ie m iały k sią żek i zeszytów . P isa ły na p ap ierze zd ob ytym przyp ad k ow o: p la ­ k atach , tapetach, na od w rocie p ism n iem ieck ich . A tra m en t ro b iły z fa rb ek do m a lo w a n ia m a teria łó w . R ozp iętość w ie k u d zieci zg ła sza ją cy ch się do k fasy I od 7 do 12 lat.

W p ierw szy ch la ta ch pracy pobory n a u c z y c ie lsk ie b y ły raczej sym b oliczn e. K ażdy rad ził sob ie, jak m ógł. P o d sta w o w e p ro d u k ty w y ż y w ie n ia otrzy m y w a łem od lu d n o ści (ziem n iak i) lu b z p ola (żyto). W c a łe j w io sc e b yła jedna para koni i k ilk a krów .

W arunki ży cia lu d n o ści b y ły bardzo c ię ż k ie . Brak sprzęża ju zm u szał do r ęcz­ nej p racy na roli. S zczeg ó ln ie cięż k ie b y ło p o ło ż e n ie k ob iet obarczonych liczn ym p otom stw em , a p o zo sta ją cy ch bez m ężów , b ra ci i ojców . C iężkie w a ru n k i zm u ­ szały do w sp ó ln e g o d ziałan ia i w za jem n ej p o m o cy . D o b ron ow an ia zap rzęgało się w brony k ilk a k ob iet, m lek o trzeba b y ło d z ie lić m ięd zy k ilk a rodzin. W nocy trzeba b yło czu w a ć, ab y w sp ó ln y m w y s iłk ie m bronić dobytku, a raczej resztek dob ytk u . W o k resie le tn im od g ło d u r a to w a ły la s i rzek a”.

D a n u t a G ł ą b p rzyb yła do T yrow a jak o rep atrian tk a zza B ugu. „W ioska była zniszczona do50°/o, p rzed sta w ia ła tr a g ic z n y obraz ruin i p ogorzelisk . O krop­ n ie zaśm iecon a słom ą i pap ieram i. P ło ty p o w y w r a c a n e przez czołgi i sam och o­ d y ”. W b u d yn k u szk o ln y m „brak b y ło szyb w oknach, brak k la m ek przy d rzw iach, p iece p orozb ijan e i śla d y p a le n ia w n ich m eb la m i szk oln ym i. Z p o ­ m ocy n a u k o w y ch p o zo sta ły jed yn ie u szk od zon e ta b lic e w ścia n a ch ”.

„W u ru ch om ien iu szk o ły p om agała lu d n o ść i w o jsk o rad zieckie. L udność w e w ła sn y m zak resie p rzy n o siła sto ły i k rzesła dla w ła sn y ch dzieci.

P o d ręczn ik ó w d zieci n ie m ia ły . U czon o na p od ręcznikach przed w ojen n ych zd ob ytych p rzez n a u czy cieli. Jed en eg zem p la rz p rzyp ad ał na klasę.

N a ta b licy p isa n o p rzep alon ym g ip sem z ram obrazów i o d lew ó w różnych postaci. D o k la s y p ierw szej zg ła sz a ły się d z ie c i w w iek u od 7 do 14 la t”.

Z tych k ilk u w sp o m n ień p ierw szy ch n a u c z y c ie li za rysow ała się w y ra źn ie sy tu a cja , jaka p a n o w a ła na teren ie p o w ia tu ostród zk iego w p ierw szy ch latach w o ln o ści. S zczeg ó ln ie c ię ż k i b ył los n a u c z y c ie li, k tórzy częstokroć p ra co w a li bez ob u w ia i odzieży, a n iera z o głod zie i bez u p o sa żen ia . Ś w ia d czy o tym w y ra źn ie p on iższe pism o:

S zk oła P o d sta w o w a Idzbark, dnia 30 X I 1945 r.

w Idzbarku

Do

Ob. Insp ek tora S zk oln ego w O stródzie

P o n iew a ż O trzym ałem za w ia d o m ien ie Ob. In sp ek tora, bym osob iście zg ło ­ sił się do In sp ek to ra tu S zk oln ego w sp ra w ie n ieo b ecn o ści m ojej na lek cjach w d n iu 23 bm., k om u n ik u ję, iż je s t to o b ecn ie dla m n ie n iem o żliw o ścią ze w z g lę ­ du na brak b u tów , k tó re od d ałem do rep era cji. O w y k u p ie n iu zaś ich nie m a na razie m o w y ze w zg lęd u na brak g o tó w k i.

(—) N ow ak M im o różnych brak ów i k ło p o tó w m a teria ln y c h , w sz y sc y jednak n au czyciele p ra co w a li z głęb ok ą w ia rą , że ich trud n ie p ó jd zie na m arne, a p rzyszłość będzie lep sza . N a leży ró w n ież p o d k reślić fa k t z n a jo m o ści język a p o lsk ieg o przez lu d ­ ność m iejsco w ą oraz d o cen ia n ie r o li sz k o ły zarów n o p rzez lu d n ość m azurską

jak i n a p ły w o w ą . B ez p om ocy sła b eg o jeszcze w te d y p a ń stw a lu d n ość czyn n ie w sp ó łd zia ła ła w u ru ch a m ia n iu szkół. U p orząd k ow an ie ob ejść szk oln ych , drobne rem o n ty budyn k ów , g rom ad zen ie rozrzu con ych m eb li, to b y ły sp ra w y zw y k le sa m o rzu tn ie z a ła tw ia n e p rzez now o tw o rzą cą się sp ołeczność.

A oto w y n ik i:

T abi. 1. R ozw ój sie c i szk ół pod Lp M iescoiuość naucz R O К uczn ÎI935 1945! 1946] 1947| 1948 1949,1950 1951 1952 1953 1954 1955 1 O stróda Nr 1 naucz. uczn. i 11 : 462 13 417 16 643 13 461 9 312 7 323 8 356 8 400 7 405 9 376 7 341 9 362

2 O stróda Nr 2 naucz.uczn.

11 520 7 277 12 531 13 436 13 507 14 518 12 512 r 487 13 461 16 481 15 476 13 531

3 O stróda-O s. naucz.uczn

— 1 47 1 102 2 122 2 108 2 106 2 93 2 108 2 99 2 113 3 131 3 151

4 Ostróda Nr 3 naucz._uczn. 1 —

_

— ₃₇₂11 ₄₃₃10 ₄₉₃13 ₃₁₁9 ₃₀₁9 ₃₂₅8 ₄₃₄15 ₅₅₈16 ₆₄₁14

5 Ostr.-Szk. 0ш. nauczuczn. , — — — — — —

8 205 13 196 9 198 9 201 7 210 8 222

6 Ostróda naucz.uczn.

i 7

i 283

7 Ostróda nauczuczn

: 13

575

8 Ostróda nai cz uczn.

! 10

443

9 O lsztynek naucz_uczn. i ₄₉₂10 ₃₄₂7 ₄₅₄10 ₅₃₄14 ₆₀₀15 ₅₈₈15 ₆₇₀16 ₆₆₁16 ₅₅₈16 ₅₆₅18 ₆₂₁17 ₆₄₀15

10 Olsztynek naucz.uczn. i 1203

11 Idzbark naucz. uczn. i 4 192 2 98 2 102 3 117 3 129 4 146 4 131 4 136 4 127 4 131 4 129 4 132 12 Тугошо naucz. uczn. 1 2 i 125 1443 3 117 3 104 3 109 3 105 3 117 3 114 4 77 4 83 4 94 4 99 13 Dąbrówno naucz. uczn. 7 268 1 40 2 65 3 83 я 117 3 125 3 151 5 131 4 118 5 112 4 124 4 129 14 Grabin naucz. uczn. 2 . 87 1 40 __ 1 48 1 54 15 Ornoino naucz. uczn. 2 79 1 35 1 52 1 53 1 49 1 51 2 69 2 65 2 54 2 53 2 45 2 48 16 Kątno naucz. u iz n. 2 76 1 36 1 51 1 33 1 29 1 18 ■— — —

_

90F 3 65 17 Okrągłe naucz. uczn. 1 38 1 21 1 33 1 27 -1 25 1 20 1 17 1 23 1 26 1 30 1 26 18 Kajkoino naucz. uczn. 4 223 1 60 2 97 3; 3 84 114 3 109 3 102 2 104 3 89 3 98 4 126 4 142 19 Brzydowo naucz. uczn. 3 116 2 85 2 144 3 149 . 4 4 128 4 100 4 114 4 131 4 116 5 132 4 112 20 W irwajdy naucz. uczn. 1 37 1 42 2 85 802 85 2 96 2 77 3 74 1 39 2 39 F 21 1 40 21 Samborowo naucz. uczn. 3 157 1 45 2 92 3 105 2 95 2 95 2 105 4 105 4 100 4 94 5 131 4 128 22 T ulodziad naucz. uczn. 2 82 1 43 1 46 1 26 1 28 23 Biesal naucz.1 uczn. , 1 2 67 2 89 2 103 3 126 2 136 4 146 4 167 4 140 4 135 4 137 4 146 5 6 4

sta w o w y ch w la ta ch 1945 — 1955 Lp 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 M iejscow ość Szczepankow o Z wierzewo Z w ierzew o Lubajny Durąg Mosznica Ruszkowo Elgnowo Pietrzwałd O strow ite Sarnin Szyldak Łęguty M iłomłyn W igw ałd Liwa Łukta Ględy Elgnćwko Dqß P aw łow o Lipowo . Drwęck naucz. i uczn. naucz. uczn. naucz uczn. naucz. uczn. naucz. uczn, naucz. uczn. naucz. uczn. naucz. uczn. naucz. uczn. naucz uczn. naucz. u c z n . n aucz uczn. naucz uczn. naucz uczn. naucz uczn. naucz. uc*n. naucz. uczn-naucz. uczn. naucz uczn. naucz. uczn. naucz. uczn. naucz. uczn. naucz. uczn. naucz uczn. R O K 2 104 2 63 1 29 1 52 2 101 1 37 3 170 3 132 3 129; i: 55j| i 2 89 2. 96 j 1 ; 44 8 318,

1

70l

3

149 3 124|j 2j 58

2

95 l j 46 2 97 2 123

1

73 945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952j195311954|1955 1 1 1 1 1 2 3 3 4 4 4 41 48 45 58 104 101 118 112 120 117 109 1 1 2 2 3 3 3 3 4 4 4 58 55 72 88 103 117 96 91 103 88 93 1 1 2 2 1 1 2 2 2 2 2 62 65 85 76 52 49 60 72 65 74 80 1 1 2 1 2 2 3 3 3 2 2 27 44 83 104 64 83 73 64 60 50 58 1 1 59 76 1 2 3 3 3 3 4 4 4 4 4 80 110 141 167 155 154 152 119 110 128 139 1 1 2 2 3 2 2 2 2 4 3 40 69 70 66 81 70 59 53 67 83 57 1 1 2 1 3 3 3 4 4 4 4 61 76 79 104 113 110 117 110 110 107 97 1 1 . _{1 1 1 1} 1 1 1 1 43 55 • 27 30 33 28 26 25 33 41 1 1 1 1 1 1 2 4 3 3 4 43 56 44 48 61 62 71 91 82 102 90 1 1 1 1 2 2 3 4 4 4 4 31 29 54 45 122 104 99 96 77 90 87 1 2 3 2 3 3 3 3 3 3 3 38 81 105 103 102 81 62 76 72 70 66 1 2 3 3 4 5 6 5 6 7 5 60 85 139 173 189 184 175 166 185 210 228 1 1 1 1 1 23 34 56 39 38 1 1 2 2 3 i 3 4 5 5 4 42 42 78 111 135 133 126 108 112 123 129 1 3 5 3 5 5 6 5 6 6 4 92 147 179 196 200 158 161 137 157 190 155 1 . _{1 1 1 2 2 2 2 2 2} 43 60 55 62 67 63 45 46 40 45 1 2 2 3 3 3 3 j 4 4 60 66 80 96 100 90 101 100 111 92 1 2 1 56 70 47 1 1 1 2 2 3 3 3 3 41 44 57 63 72 74 68 76 64 71 1 2 1 2 2 3 2 3 3 2 69 87 97 91 84 91 88 80 63 54 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 41 38 40 32 20 19 16 17 23 37 5 6 5

T abi. 1. R ozw ój s ie c i szk ół pod

naucz. R O К

Lp j M iejscoiuosc i

uczn. 1935 1945 194б| 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953;1954 1955

47 Glaznoty naucz.uczn.

2 95 1 47 1 47 1 63 1 57 1 44 2 59 2 59 2 51 2 64 4 73

48 Mostkoujo naucz._{uczn. 115}2t

1 62 2 70 2 86 2 105 2 89 2 80 3 98 3 86 5 110 4 112

49 Mierki naucz._{uczn. 83}2 ₅₅1 ₅₈1 ₅₂1 ₅₈1 ₆₄2 ₄₈2 ₃₆2 ₃₈2

r

9 1 29

50 W aplew o naucz_{uczn. 111}2 461

1 40 1 36 1 70 2 78 3 91 3 76 4 89 102 4 105

51 Reszki naucz._{uczn. 87}2 481

1 53 1 46 1 44 1 35 2 43 4 74 4 67 3 71 4 79

52 Bynowo naucz_{uczn. 67}2 ₄₃1 ₅₆1 ₆₁1 682

2 64 2 57 2 50 2 49 2 44 2 54

53 Marwałd naucz,_{uczn. 163}3 ₄₂1 ₅₉2 ₇₈2 ₁₃₉3 ₁₄₁3 ₁₄₀4 ₁₂₂4 1124

4 103

4 100

54 Marcinkowo naucz,_{uczn. 48}1 411

1 34 1 32 1 33 21 1 20 1 18 1 18 F 75 1 23

55 Grunwald naucz_{uczn. 42}1 ₃₁1 • ₃₄1 ₂₅1 _{18 20}1 ₁₅1 ₁₈1 201

1 24

56 Łutynowo naucz._{uczn 43}1 ₅₂1 ₃₅1 ₄₀1 ₄₄1 _{37 27}1 ₂₇1 ₃₆1 ₄₂1 ₅₀2

57 Stębark naucz.uczn,

2 115 1 85 2 71 2 88 2 82 87 2 87 3 85 3 89 4 97 4 110

58 Królikowo nauczUCZIl.

2 110 1 45 1 51 1 45 1 46 41 1 33 1 '29 1 33 1 34 1 33

59 Tomaryny naucz u< zn.

I 46 1 34 1 26 1 21

—

— — — .— —

60 Gierzwałd nauc z.j _{uczn. j 188}5 391

1 53 1 71 2 93 2 76 2 85 3 70 4 96 4 130 4 108

61 Guzowy Piec naucz.

uczn. 2 63 1 25 1 19

62 Jankow ice naucz._{UCZIl 56'}2l ₃₁1 ₂₆1 211

1 31 1 29 1 19 1 16 1 15 1 13 1 14

63 Jem iołow o na> cz. _uczn.

Â

1 47 1 41 1 42 1 45 1 35 1 30 1 20 1 18 1 22 1 26 64 Kunki naucz.; uczn. ; 2, 72^ 1 45 1 46 1 44 1 42 1 31 1 27 1 26 1 26 1 23 I 22 65 Lewałd W. na uc z/ _{u c z n . 1 113;}

3

₃₃1 ₄₀1 ₃₂1 ₃₇1 ₂₉1 ₂₉I ₄₅2 ₄₆2 351 2 46 66 Mańki naucz., _{u c z n . 1 100}2 ₇₀1 ₄₅1 ₇₂1 ₁₀₂2 ₁₁₉2 ₈₉3 ₆₆3 ₅₅3 513 3 45

67 Na prom naucz_{UC71I. 63}2; ₂₆1 ₂₅1 ₃₃I ₃₃1 ₃₀1 ₃₂1 ₂₅1 ₂₅1 ₂₄1 ₂₅I

68 Ostrouiin naucz._{uczn. 78}2 ₃₂1 ₃₇1 ₆₁1 ₅₂1 ₄₀1 522

2 44 2 61 2 58 3 61

69 Pelnik naucz._{uczn. 97;}2, ₃₆1 ₄₂1 ₄₁1 ₄₅1 ₃₆1 ₃₀1 331

2 38 1 21

1

21 5 6 6

sta w o w y ch w latach 1945 — 1955

Lp M iejscotuość naucz.i R O К

uczn. 1935 1945^1946_{- i} 1947 1948jl949 1950 1951 1952 1953 1954 1955

70 Rapaty naucz_{nc?n 21}6! ₃₄1 ₄₁1 ₃₂1 ₂₂1 ₁₈1 ₁₄1 ₁₇1 ₁₅1 ₁₆1 ₁₂1

71 Rychnoiuo naucz_{uczn 73,}2 ₉₆2 ₇₄2 ₈₂2 ₁₀₁3 ₁₁₀4 ₉₇4 ₈₁4 ₇₇4 ₇₅3 ₆₇4

72 Ryn n aur z_{uczn. 102}2, ₁₂1 ₃₃1 ₄₂1 ₄₂1 ₃₂1 ₂₅1 ₁₇1 ₁₂1 ₁₂1 ₁₀1

73 Sródka naucz_{uczn 40 i}1 ₃₃1 ₃₁1 ₃₈1 ₃₈1 ₂₇1 ₂₅1 ₂₃1 ₁₈1 ₁₆1 ₁₅1

74 Boguszeuio naucz_{uczn. 53}1

j I 34 1 42 1 44 1 56 1 45 2 49 2 60 2 62 2 47 2 51

75 Frygnoico naucz_{uczn 129}3 2

98 2 99 2 112 2 112 3 112 4 101 4 101 5 128 4 104

76 Smykoiuo naucz_{uczn. 130 i}2 2

86 2 92 2 94 2 106 3 102 3 90 4 81 3 56 3 61 77 Brzeźno Ł. naucz. uczn. 1

26

17 1 18 1 26 1 21 1 19 I 19 1 16 1 17 1 14

77 Domkoujo naucz_{uczn. 37}1

37 1 38 1 30 79 Dyletno naucz Il C2II. 3; 148 45 1 52 1 52 1 60 2 59 2 53 2 44 442 2 46 80 Grzybiny naucz uczn 2 88 54 1 45 1 39 1 33 1 26 2 43 2 47 2 48 2 47 81 Jagodziny naucz uczn 2.1 i 88; 28 1 29 1 29 1 33 1 28 1 28 1 28 1 27 1 32 82 Leszcz naucz uczn 34 1 21 1 23 1 21 1 18 1 13 1 19 1 18 1 22 83 Łoduiigoiuo naucz. uczn. 2 62 55 1 54 1 28 1 26 1 20 1 18

_

— 84 Majdajny W. neu' z uczn. ! 3 ! 119 57 1 72 2 90 3 88 3 84 2 52 2 57 2 52 2 57 85 Mycyny nau< z uczn. j 1 34 21 — — — __ — —

—

_

86 Mielno riaucz. uczn. 2 98 51 1 63 1 39 1 33 1 29 1 27 1 33 1 32 1 43 87 Platyny naucz. uczn 2 77; 32 1 24 2 56 2 55 2 51 2 38 2 36 1 25 1 15 8 8 Rudno naucz. uczn. 1 55 25 1 34 1 26 1 22 1 20 1 20 1 18 1 18 1 9

89 Rych. W ola naucz

uczn. 11 28; 31 1 32 1 23 1 17 1 10 1 15 1 17 1 14 141

90 Stare Jabł. naucz.

uczn. _{- ,} 42 1 52 1 40 2 69 3 79 3 74 3 70 4 96 1 43

91 Stare Miasto naucz.

uczn. 1 52 35 I 36 F 31 1 12 92 Tomaszyn naucz. uczn. I 25 18 1 30 — — — 1 11 1 10 1 12 567

Tabi. 1. R ozw ój sie c i szk ół pod

Lp M iejscoinośe naucz. R

O К

1

uczn 1935 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 195211953| 1954 1955

93 Turómko naucz.uczn.

1 43 1 22 1 25 1 18 1 14 1 16 . 1 12 1 11 1 10

94 WitramouJO nauczuczn.

2 96 1 33 1 29

95 W ysoka W ieś naucz._uczn. 852

1 37 1 38 1 34 I 24 1 23 1 23 1 16 1 12 1 9 96 Zezuty naucz, _{uc z n . 76}2 ₄₅1 391 1 36 I 42 1 30 1 37 1 19 1 22 1 12

97 Zybułtoiuo naucz._{uczn. 71}2 ₅₃1 ₅₁1 ₆₉2 852

2 91 3 90 3 83 3 92 3 77

98. Żelazno naubz-uczn.

2 96 1 52 1 48 1 50 1 59 2 71 3 58 2 54 3 68 3 85

99 Faltyjanki naucz.uczn.

1 15 1 22 1 16 1 12 1 14 1 12 1 13 —

_

100 Lichtajny naucz.uczn.

1 58 1 23 1 32 1 30 1 20 1 21 1 20 1 21 1 27 101 Molza naucz_{u c z n ’ 93}2 251 1 29 2 59 2 37 2 38 2 35 1 28 1 32

102 Gąsiorouto D. naucz._{uczn. 65}2 231

1 25 1 13 —

_

— —

103 Krapleiuo naucz._{uczn. 82}2 ₆₂1 261

1 19 1 14 1 14 F 19 1 19

104 Ruś Mała nauczuczn.

1 25; 1 28 1 26 1 20 1 9 —

—

—

105 Słainkoiuo naucz._{uczn. 66}1 ₃₆1 391

1 43 1 45 2 47 2 57 2 54

106 Sinaderki naucz._{uczn. 25}1 ₂₁1 221

1 15 131 1 13 1 8 1 13 107 Тушаша nauce_{uczn. 35}1 ₂₄1 181 1 17 91 1 13 1 17 1 22

108 Kiersztanoujo naucz._{uczn. 85}2 401

1 17 1 18 1 18 1 13 1 15 1 14

109 W ynki naucz._{uczn. 21}1 131

1 22 1 16 1 10 1 12 1 8 1 18

110 G ierłoź naucz._{uczn. 34}1 181

1 17 1 16 1 22 1 29 1 38

111 Grabinek naucz.uczn.

— 1 62 1 54 2 48 2 48 2 49 2 45

112 Kojdy naucz.uczn.

-- 1 18 1 16 1 14 1 14 F 48 1 17

113 Tabórz naucz._uczn — 301

1 25 1 16 1 15 1 26 1 31

114 Parinółki naucz._{uczn. 29}1

1 10 1 11 — —

_

115 Ulnoujo naucz_{uczn. 47}1

1 23 1 20 116 Pacółtou' 0 naucz uczn. 1 59 F 60 1 28

117 Tarda nauuz.uczn

1 28 F 37 1 9

118 W orliny naucz.uczn.

1 49 F 40 1 22 568

sta w o w y ch w la ta ch 1945 — 1955 Lp Miejscotność I1QUCZ.i R O K u c z n . 1935 1945 19461947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 119 Zajączki n a u c zu c z n . 1 49 F 32 1 23 120 Cierzpięiy n a u c z .u c z n . 1 58 121 Dąb n a u c zu c z n . 1 24 122 Gil Mały n a u c zu c z n 1 23 123 Januszkomo n a u c zu c z n 2 80 124 Kom orow o n a u c zu c z n . 1 29 125 Kurki n a u c z .u c z n . 1 32 126 Lipomo K. n a u c z ._{u c z n . 50}1 127 Lipóiuka n a u c z .u c z n . 1 47 128 Maróz n a u c z ._{u c z n . 20}1 129 Marózek n a u c zu c z n . 1 37 130 Nadroujo noUC7.u c z n . 1 49 131 N. W ieś Ostr n a u c z ._{u c z n . 50}1 i 132 Podlejki n a u c z_{u c z n . 27}1 i 1 133 Sitno n a u c z ._{u c z n 54}1 _i 134 Suiolonek n a u c z .u c z n . 1 34 135 Staszkoiuo n a u c z .u c z n . 2 80 i 136 Śinierkocin n a u c z ._{u c z n . 26}1 137 Turznica n a u c z *u c z n . 2 75 138 Turznica n a u c z .u c / n . 1 32 i 139 W ygoda n a u c zu c z n . : i 1 54 140 Zajączkoino n a u c z ._{u r z n 28}1 141 Zaleujo n a u c z ._{u c z n .} 1 ₄₁1 Razem n a u c z . 291 62 115 176 167 190 210 243 245 271 262 269 u c z n . 12612 2682 5266 6735 7270 7605 7669 7470 6910 70307352 7881 569

W tab licach 1 i 2 p rzed sta w io n o rozw ój szk ół p o d sta w o w y c h w la ta c h 1945 — 1955 na teren ie p o w ia tu ostród zk iego w p orów n an iu z rokiem 1935 na ty m s a ­ m ym obszarze. D la te g o też w ie ś T u rów k o ze szkołą o 1 n a u c z y c ie lu i w ie ś J a - n u szk ow o ze szk ołą o dw óch n a u czy ciela ch , p rzy łą czo n e w 1955 ro k u a d m in i­ stra cy jn ie do p o w ia tu n id zick iego, zatrzym an o do o b liczeń w p o w iecie o stród z- kim . N a to m ia st w ie ś Z ąb ie ze szkołą o 1 n a u czy cielu , w s ie L u b sty n ek i C zerlin ze szk o ła m i o 1 n a u czy cielu oraz w ie ś W ądzyn ze szk ołą o 3 n a u czy ciela ch , p rzyłączone w 1955 roku a d m in istra cy jn ie do p o w ia tu ostród zk iego, w o b licze­ niach n ie b y ły bran e pod u w agę. W ten sposób u zy sk a n o obszar p o ró w n y w a ln y w tych sam ych gran icach .

T abl. 2. S zk o ły i u czn io w ie w g liczb y n a u czy cieli w la ta ch 1945 — 1955

1 a t a W yszczególnienie i u c z n . 1935 1945] 1946; 1947 1948 1949 1950 1951(1952| 1953 1954 1955 sz* ó ł 58 28 49 57 63 52 49 42 38 35 35 45 o 1 nauczycielu u c z n . 2343 1319 2328 2273 2784 2012 1504 957 780 658 745 1009 s z k ó ł 52 2 11 18 15 18 24 22 18 21 13 15 o 2 nauczycielach u c z n . ₄₅₃₆ 183 1046 1453 1337 1644 1988 1473 977 1096 672 772 sz k ó ł 13 1 2 9 9 12 10 17 16 11 U 10 o 3 nauczycielach _{UCZI1 1769 144 264 1027 1297 1364 1161 1617 1308 851 843 739} s z k ó ł 11 1 3 5 4 8 12 15 22 27 29 31 o 4 i rnięcej naucz _{u c ? n 3964 1036 1628 1982 1852 2585 3016 3423 3845 4425 5092 5361} Razem s z k ó ł 134 34 65 89 91 90 95 96 94 94 88 101 UCZ11. _{12612 2682} ii 5266’6735,7270 7605j7669:7470,691017030 7352 7881 miasto sz k ó ł i 7: 4 4 5 5 5 6 6 6 6 6 6 u c z n . _{2895 1083 1730 1925 1960 2028 2147 2153 2046 2170 2337 2547}

.

sz k ó ł _{127 30 61 84 86 85 89 90 88 88 82 95} u c z n . _{9717:159913536} 1 4810 5310 5577 5522 1 1 5317 4864 4860 5015 5334

T ab lica 1 w sk a zu je, jak sie ć szk oln a n a ra sta ła i ro zw ija ła się. W skazuje rów n ież, jak ie zm ian y o rgan izacyjn e zach od ziły w p o szczeg ó ln y ch szkołach n a p rzestrzen i jed en a stu la t w p orów n an iu z rokiem 1935. W idać rów n ież, że n ie ­ które szk o ły p o w sta ły w m iejsco w o ścia ch , w k tórych w 1935 roku szk ół n ie było, a le są i tak ie, w k tórych do 1955 roku szk ół nie uru ch om ion o, m im o, że w 1935 roku b y ły czyn n e.

P rzy czy n ta k ieg o stan u rzeczy należy, szu k ać w zn iszczen ia ch w ojen n ych , w n ow ej stru k tu rze d em ograficzn ej i w zm ien ion ych stosu n k ach sp ołeczn ych p ow iatu .

Trzeba zaznaczyć, że w g danych z rok u 1935 p o w ia t p o d zielo n y b y ł na dw a rejon y w iz y ta c y jn e . P ierw szy m , w y ra źn ie p rzygran icznym , a d m in istro w a ł in sp ek to r L an gh agel, a drugim — in sp ek to r R iem an n . O stróda w ch od ziła w sk ład rejon u p ierw szeg o , k tóry p o sia d a ł m n iej szkół, a le z p rzew a g ą w y ż e j zorgan izow an ych .

W c za sie d ziałań w o jen n y ch w 1945 roku w ię c e j u c ie r p ia ł rejon p ierw szy , g d y ż z o góln ej liczb y 63 szk ół zniszczono 17, w d ru gim z 71 szk ół zn iszczon o 13. 5 7 0

O m a w ia n e fa k ty obrazuje p o n iższe zesta w ien ie:

S zk o ły R ejon I Z niszczono R ejon II Z niszczono

o 1 naucz. 22 5 36 7

0 2 „ 21 5 31 6

0 3 . . 1 1 _____ 4 ____ . _ . 2 —

o 4 i w ię c e j 9 3 2 —

R a z . e m . — 63 .17. . 71 . 13______

W o b liczen ia ch z 1935 roku n ie brano pod u w a g ę szk oły w y zn a n io w ej o 1 n a u czy cielu 1 80 u czn iach w E lgn ów k u . U czn io w ie rek ru to w a li się z terenu ca łe g o p o w ia tu . B y ł to zatem rodzaj szk oły sp ecja ln ej.

W o b liczen ia ch s ie c i p o w o jen n ej n ie brano pod u w a g ę szk oły p o d sta w o w ej czy n n ej przy san atoriu m w O lsztyn k u . S zk oła ta w rok u 1952 m iała 4 n a u ­ c z y c ie li i 103 u czniów . Z e w zg lęd u n a sp e c y fik ę p rzesu n ięto ją do d ziału szkół sp ecja ln y ch .

W rejo n ie p ierw szy m zn iszczen iu u le g ły szk oły o 1 n a u czy cielu w m ie jsc o ­ w o śc ia c h B ogu szew o, C ierzp ięty, L ip ów k a, W ygoda i Z ajączki; szk oły o 2 n a u ­ cz y c ie la c h w m iejsco w o ścia ch G ąsiorow o D ą b ro w ień sk ie, G lazn oty, Ł o d w igow o, S tęb a rk i T urznica w ieś; szk oły o 3 n a u czy ciela ch w m iejsco w o ścia ch D y lew o , F ry g n o w o , P ietr zw a łd i S am b orow o oraz o 5 n a u czy ciela ch w G ierzw ałdzie, 0 8 n a u czy ciela ch w M iło m ły n ie i 13 n a u czy ciela ch w O stródzie (L u isen sch u le) przy u l. T ea tra ln ej.

W rejon ie drugim zn iszczen iu u le g ły szk o ły o 1 n a u czy cielu w m ie jsc o w o ś­ ciach D ąg, D rw ęck , K urki, L ip ow o K u rk ow sk ie, N ow a W ieś O stródzka, U ln o w o 1 W o rlin y oraz szk oły o 2 n a u czy ciela ch w m iejsco w o ścia ch G rabin, J a n u szk o - w o, M ieln o, S taszk ow o, W ig w a łd i Z yb u łtow o.

P o d zia ł p o w ia tu na rejo n y i rozm ieszczen ie zn iszczon ych b u d yn k ów szk o l­

n ych zazn aczon o na m ap ce sie c i szk ół z 1935 roku. ,

P o za b u d yn k am i c a łk o w ic ie zn iszczon ym i p ra w ie w sz y stk ie p o zo sta łe zo sta ły m n iej lu b w ię c e j uszk od zon e i zd em olow an e. D la teg o też z zasad y każd em u u ru ch om ien iu szk o ły to w a r z y sz y ły jak ieś drobne n a p ra w y b u d yn k u szk oln ego lu b szu k a n iu za stęp czeg o w m iejscu d aw n ej sied zib y szk oły bądź też poza nią i stąd zm ia n y m ie jsc o w o śc i w sto su n k u do roku 1935.

W w ie lu w yp ad k ach uru ch om ion e szk oły p rzery w a ły sw oją d zia ła ln o ść. W y­ n ik a ło to z w y k le z m a łej liczb y d zieci, k tóre p rzy sy ła n o do są sied n iej m ie jsc o ­ w o śc i. G dy za istn ia ły w a ru n k i szk o ły p on ow n ie w z n a w ia ły sw oją d ziałaln ość. Z w a żn iejszy ch in w e sty c ji n a leży w y m ie n ić od b u d ow ę szk ół w M iłom łyn ie (1953) i S a m b o ro w ie (1955). K a p ita ln e rem on ty w roku 1954 szk ół w O rnow ie, Ł u k cie, W a p lew ie i zn a czn iejsze rem on ty w roku 1955 szk ół w G ierzw a łd zie

(bu d yn k u ad a p to w a n eg o b o w ła ś c iw y zn iszczony), Z w ierzew ie, Idzbarku

i O lszty n k u . ’

D a lsz e la ta p rzy n io sły w a żn iejsze in w e sty c je na w si, jak i w m ieście , ale w ych od zą już poza g ra n ice tem atu .

T ab lica druga je s t p o d su m o w a n ie m ta b lic y p ierw szej. W idać z n iej, że do rek u 1955 na teren ie p o w ia tu ostród zk iego n ie o sią g n ięto w p ra w d zie liczb y szkół z 1935 roku, lecz w sie c i szk o ln ej za sz ły p o w a żn e zm ian y. Z m n iejszy ła się liczba szk ó ł o jed n y m n a u c z y c ie lu z 58 do 45, szk ół o 2 n a u czy ciela ch z 52 do 15 i szkół, o 3 n a u czy ciela ch z 13 do 10. Z w ięk szy ła s ię n a to m ia st liczb a szk ół o 4 i w ię c e j

n au czy ciela ch z 11 do 31. .

K orzystn e zm ia n y obrazują p on iższe z e sta w ie n ia procen tow e:

R ok W y szczeg ó ln ien ie O gółem 1 naucz. 2 naucz. 3 naucz. 4 i w ię c e j

1935 S zk ół °/o 134 100 58 43,3 52 38,8 13 9,7 11 8,2 U czn iów 12 612 2 343 4 536 1 769 3 964 •/o 100 18,6 36,— 1 4 , - 31,4 Szkół 101 45 15 10 31 e/o 100 44,5 14,9 9,9 30,7 1955 U czn iów 7 881 1 009 772 739 5 361 e/o 100 12,8 9,8 9,4 68,—

Z z e sta w ie n ia w id a ć w y ra źn ie, że p od staw ą sieci szk o ln ej w roku 1935 na teren ie p o w ia tu ostród zk iego v ï jego n ie zm ien io n y ch g ra n ica ch b y ły szk oły o 1 i 2 n a u czy ciela ch , g d y ż o b ejm o w a ły 82,l n/o szk ół i 54,6«/o u czn iów . L iczb y te

S IEĆ SZKÓŁ PODSTAWOWYCH 58 szkół 234 3 uczniów 52 szkoły 4 536 uczniów 13 szkół 1769 uczniów 11 szkół 3964 uczniów “QjljlXtl/ny Hit/Hi

~7A

C43immtiMkmbts j Мнит? r ' 57 2

w roku 1955 sp a d ły do 59,4% szk ół i 22,6% u czn iów . L iczby 8,2% szkół 0 4 i w ię c e j n a u czy ciela ch ob ejm u jące 31,4% u czn iów w zro sły do 30,7% szkół 1 68% u czn ió w .

T rzeba dodać, że k o rzy stn e zm ia n y d otyczą przede w szy stk im w si, g d y ż na o m a w ia n y m obszarze w roku 1935 na w s i zn a jd o w a ło się za le d w ie 5 szk ół o 4 i w ię c e j n a u czy ciela ch z 1 189 u czn iam i, a w roku 1955 b yło ich 26 z 2 965 u czn iam i. W idać stąd , że m im o przeróżnych tru d n ości w k ła d P o lsk i L u d o w ej w d zied zin ę o św ia ty jest ogrom ny. U trzy m a n ie szk ół z liczb ą u czn iów n ieraz p o n iżej 10 (patrz ta b lica 1) w in n ym u stroju też n ie b y ło sto so w a n e.

W ta b lica ch 3, 4 i 5 oraz m apkach sie c i szk o ln ej z la t 1935, 1946 i 1955 p r z e d ­

sta w io n o rozw ój sieci szk o ln ej w latach 1945— 1955 w p orów n an iu z rok iem 1935 4

w g ran icach p o w ia tu jako jed n o stk i a d m in istra cy jn ej.

T ab lica 3 p rzed sta w ia w liczb ach b ezw zg lęd n y ch liczb ę szkół w g stop n ia o rg a n iza cy jn eg o i liczb y u czn ió w w tych szk ołach oraz ich o d p o w ied n ik i pro­ cen to w e. W p orów n an iu z rokiem 1935 zaznacza się d u ży sp ad ek p rocen tow y lic z b y szk ół o 2 n a u czy ciela ch oraz u czn ió w w szk ołach o 1, 2, a n a w e t 3 n a u ­ czy ciela ch . W idoczny je s t d u ży w zro st p ro cen to w y szk ó ł o 4 i w ię c e j n a u czy cie-573

lach szczególnie na w si z 3,7% do 25% i uczniów w tych szkołach z 9,4% do 37,1%. W ynikało to z założeń, że tylko szkoły o 4 i w ięcej nauczycielach gw a­ rantują realizację programu pełnych siedm iu klas.

W roku 1953 zanotowano 94 szkoły, a w roku następnym tylko 88. Spadek ten w ynikł z poszukiwania nowych form organizacyjnych. Oto przy szkołach w iększych zaczęto tworzyć filie. Pozornie zlikw idow ane szkoły istniały jako punkty filialne szkół m acierzystych. W ykaz ich znajduje się w tablicy pierw ­ szej. Zam iast nauczycieli podano literę F, a zam iast uczniów w stawiono numer bieżący szkoły m acierzystej. Oczywiście liczby nauczycieli i uczniów szkół m acierzystych zostały odpowiednio powiększone.

Z tablicy widać również, że po w zroście liczby uczniów w latach 1945 — 1950 następuje zaham owanie, a nawet spadek w latach 1951 — 1952, Zjawisko to znajduje swoje uzasadnienie w słabych ilościow o rocznikach powojennych.

S IE Ć SZKÓŁ PODSTAWOWVCH Stan w dmu 20 IX 1955 r. 1061 uczniów 17Z IKiniÓW 806 uczniów 5361 uczniów