a c t a U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA OECONOMICA 2Б, 1982________ _______ ____
M a rie n 3« K o s t e c k i*
WIELKOŚĆ O RGA NIZACJI I З Е Г EFEKTYWNOŚĆ
E fe k ty w n o ś ć o r g a n i z a c j i i j e j w ia r y
T r e ś ć p o j ę c i e "e fe k ty w n o ś ć " j e e t mocno n ie je d n o z n a c z n a , a co za t y * i d z i e m ia ry e fe k t y w n o ś c i n ie sę z b y t p r e c y z y jn e . K ło - > p o t y z u s t a l e n i e « j e j poziomu p ow o d uję, że badacze c h ę t n ie p o s łu g u ję s ię metodę “ sęd z ió w k o m p e te n tn y c h ", s t w ie r d z a j ę c y c h , k t ó r a z poddanych o c e n ie o r g a n i z a c j i J e s t le p s z a , a k t ó r a g o r s z a . Ta p ro c e d u ra pom iaru e fe k t y w n o ś c i n ie w y d a ła nam s i ę a n i p o c ię g a ję c a , a n i u ż y te c z n a 1 . P o s łu ż e n ie s i ę s ę d z ia m i p ozw ala, co praw da, u zysk ać w yraż o n y w sposób il o ś c i o w y w y n ik , a l e w d a l
szym c ię g u badacz n ie w ie , co z o s t a ło z m ie rz o n e .
P r z y j ę t a p ro c e d u ra o p e r a c j o n a l i z a c j i p o j ę c i a "e fe k ty w n o ś ć p o le g a ła na p r z y j ę c i u z a ło ż e n ia o Je g o w ie lo w y m ia ro w o ś c i i p o d ję c iu p ró b y o k r e ś le n ia podstaw ow ych w ym iarów , którym można
* Or I n s t y t u t F i l o z o f i i i S o c j o l o g i i PAN w W a rs z a w ie .
1 A r t y k u ł te n J e s t p r e z e n t a c ję frag m en tu w yników b a d a n ia po św ieco n eg o s tru k tu ro m o rg a n iz a c y jn y m o ra z ic h uwarunkowań om i konsekw encjom . B a d a n ie p rzeprow adzono w 1975 r - obJ « * ° " Í ® o r g a n i z a c j i r e s o r t u p rz e m y s łu chem icznego U ż y l i 60% je d n o s te k o r g a n iz a c y jn y c h teg o resc,rtu),w tym 85 p r z e d s ię b io r s t w Р го^ с у ; | - nych 8 p r z e d s ię b io r s t w budowlano-m ontażowych, 7 b iu r p r o je k tó w , 22 o r g a n iz a c je handlow e i 14 in s t y t u t ó w " e ^ ^ - ^ d e w c z y c h . Ba d a n ie z o s t a ło przep row ad zone p rz e z p racow ników Z a k *®du S o c jo - l o o i i O r g a n i z a c j i ( b y ł y I0 K PAN i MNSWiT, o b e c n ie I F i S PAN)* K i e r o w a l i n im i d o c. d r b ab. K a z im ie r z D o k tó r , d r K r z y s z t o f M re ła i d r W ło d z im ie rz Pańków , a w s k ła d z e s p o łu badawczego w ch o d zi l i ta k ż e d r S t a n i s ł a w K o w n a c k i, d r Ja d w ig a S t a n i s z k i s , mgr W o jc ie c h W id e ra ( I n s t y t u t S o c j o l o g i i UW) o ra z a u t o r n in ie js z e g o
b y ło b y w stosunkow o n a jp r o s t s z y sposób nadać sen s e m p iry c z n y , p r z y p is u j ą c o d p o w ie d n ie ob serw ow alne i k w a n ty fik o w a ln e zm ienne. W y r ó ż n iliś m y k i l k a wymiarów e f e k t y w n o ś c i:
I . R e l a c j e e f e k t y - n a k ła d y .
1. S to su n e k e fe k tó w do n ak ład ó w . Z d o ln o ść do ja k n a j l e p szego w y k o r z y s t a n ia nakładów może p o le g a ć na m aksym alizow aniu efjäktów p r z y danych n a k ła d a c h lu b na m in im a liz o w a n iu n akładów p r z y s t a ł y c h e f e k t a c h . K ło p o ty z o p e r a c jo n a l i z a c j ę m iar w yd ajn o ś c i znane sę bardzo dobrze ekonom istom .
2. R ó ż n ic a m iędzy e fe k ta m i i n a k ła d a m i. Mówimy w ted y n ie o w y d a jn o ś c i, a o z y s k u . P r z y u żyw aniu t e j g ru p y m iar p ro b lem y z o p e r a c j o n a l i z a c j i sę podobne, choć u żyw anie m ie rn ik ó w w a rto ś cio w yc h (z ło t ó w e k , z ło tó w e k dew izow ych i t p . ) z m ie n ia ic h za k r e s .
I I . W ynik ja k o t a k i .
1. P r o d u k c ja g lo b a ln a i tow arow a, c z y s t a i końcowa - to t y l k o n ie k t ó r e p o m ysły k o n k re tn y c h m ia r. Bez w zględu je d n a k nü sposób m ie rz e n ia w i e l k o ś c i p r o d u k c j i, celem k t ó r y ma o s ię g n ę ć p r z e d s ię b io r s t w o J e s t n a j c z ę ś c i e j j e j m a k s y m a liz a c ja .
P rz e d każdę o r g a n iz a c ję s t o i - obok ce ló w ekonom icznych - w i e l e zadań o społecznym c h a r a k t e r z e . C Je ż e li celem Ja k ie g o ś p r z e d s ię b io r s t w a J e s t n ie t y l k o p r o d u k c ja , a le i zag o sp o d aro w a n ie nadwyżek s i ł y . r o b o c z e j, to ta k ż e w ie lk o ś ć z a t r u d n i e n ia może być tra k to w a n e Ja k o je d n a z m ia r j e j sukcesów . C elem , j a k i s t a w ia s o b ie k a d ra k ie r o w n ic z a i z a ł o g i k a ż d e j n ie m a l o rg a n i z a c j i , J e s t z a p e w n ie n ie j e j w y s o k ie j p o z y c j i , ta k w ię c np. s to p ie ń a u to n o m ii monopolizmu może być tak ż e m iarę e fe k t y w n o ś c i d z i a ł a ń o r g a n i z a c j i .
2 . E f e k t y ekonom iczne o d n o s i s i ę c z ę s to do w z o rc a , ja k im J e s t p la n . 3ego w yko n a n ie j e s t w naszym k r a ju w d alszym c ię g u Je d n ę z podstaw ow ych m ia r o r g a n iz a c y jn y c h o e ię g n i ę ć . Z pewne go p u n ktu w id z e n ia n a j b a r d z i e j e fe k ty w n ę o r g a n iz a c ję J e s t ta k a a r t y k u ł u . D o ty c h c z a s o p u b lik o w a n e z o s t a ł y w y n ik i d o ty c z ę c e s t r u k t u r , o r g a n iz a c y jn y c h o ra z ic h uwarunkowań. Zob. s K, M r e- ł a , Z a ło ż e n ia t e o r e t y c z n e i w y n ik i pom iaru s t r u k t u r o r g a n i z a c j i , Warszawa 1977; W. P a ń k ó w , ^U w arunkow ania s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h , W arszawa 1977. k . ' M r e ł a , " 3 . S t a- n i s z к i s , Dagreo o f C oh erence and Mechanism s o f T ra n s fo rm a tio n o f O r g a n iz a t io n a l S t r u c t u r e s , “ The P o l i s h S o c i o l o g i c a l B u l l e t i n “ 1977, nr 2. •
o r g a n i z a c ja , k t ó r a w ykonuje go w s tu p r o c e n ta c h . Pon iew aż je d nak c e n io n e j e s t p r z e k r a c z a n ie p la n u , w ła ś c iw e b ę d z ie m ówieniu 0 s to p n iu w ykonania lu b p r z e k r o c z e n ia p la n u .
Cechę ty c h m iar o r g a n iz a c y jn y c h o s ig g n ię ć j e e t to , że n ie u w z g lę d n ia ję one kosztów o s ią g n ię c ia c e lu lu b u w z g lę d n ia ją j e w bardzo ograniczonym z a k r e s ie ,
I I I . 0 i l e dwa p ie rw s z e ro z u m ie n ia e fe k t y w n o ś c i stosow ane aę c h ę t n ie p rz e z ekonom istów , o t y l e t r z e c i e j e j ro z u m ie n ie c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t r a c z e j d la s o c jo lo g ó w i p r z e d s t a w i c i e l i p o d e jś c ia systemowego. E k o n o m iś c i t r a k t u j ę u trz y m a n ia , in t e g r a c j ę
1 rozw ój ja k o m n iej lu b b a r d z ie j n iezb ęd ne c z y n n ik i (w a r u n k i) u z y s k iw a n ia w yso kieg o poziomu p r o d u k c ji i z y s k u , s o c jo lo g o w ie i "sya te m o w cy" - ja k o m ia ry m ajęce w a rto ś ć sam^ w s o b ie . Akcen t u j e s i ę tu r a c z e j sp o łe c z n e n iż ekonom iczne a s p e k ty o r g a n iz a c y j n e j e fe k t y w n o ś c i. Ta grupa m ia r j e s t n a jm n ie j je d n o ro d n a . 1. T rw a n ie o r g a n i z a c j i . Samo i s t n i e n i e o r g a n i z a c j i może być uznawano za J e j s u k c e s , O la p r z y k ła d u , państwowe gosp od arstw a r o ln e m ia ły w początkowym o k r e s ie 's w e j d z i a ł a l n o ś c i p o l i t y c z n ie m a n ifesto w a ć m ożliw ość i s t n i e n i a nowej form y o r g a n i z a c y j n e j . IV naszym b ad an iu n ie u w z g lę d n iliś m y t e j c h a r a k t e r y s t y k i , p o n iśw aż w s z y s tk ie o r g a n iz a c je i s t n i a ł y w c z a s ie je g o t r w a n ia .
2. I n t e g r a c j a podsystem u s p o łe c z n e g o o r g a n i z a c j i . Zad ow ole n ie z p r a c y , b rak lu b n ie w ie lk a l i c z b a k o n f lik t ó w , n is k a a b s e n c ja i f l u k t u a c j a p raco w n ikó w , p o c z u c ie dumy z p r z y n a le ż n o ś c i do o r g a n i z a c j i , z a u fa n ie p racow ników do k ie r o w n ic tw a i l o j a ln o ś ć wobec j iie g o , dobre w a ru n k i s o c j a l n e , w y s o k ie p ła c e - to n ie k t ó r e c z y n n ik i będęce b e z p o śre d n im i w skaźn ikam i i n t e g r a c j i lu b te ż w skaźn ik am i ty c h cech o r g a n i z a c j i , k t ó r e i n t e g r a c j i s p r z y j a j ę .
3. Rozwój o r g a n i z a c j i . Wgsko rozum iany rozw ój o r g a n i z a c j i o b ejm uje m. I n . w z ro s t samej o r g a n i z a c j i , p r z y s w a ja n ie p rz e z n lę nowych ro z w ią z a ń te c h n ic z n y c h 1 o r g a n iz a c y jn y c h , d z i a ł a l ność in n o w a c y jn y pracow ników i o r g a n i z a c j i ja k o c a ł o ś c i , m o ż li wość p od w yż sz an ia p rz e z p racow ników k w a l i f i k a c j i a ta k ż e gwa r a n c je awansu i rozw oju zawodowego. S z e ro k o rozum iany rozwój o b ejm uje dodatkowo dynam ikę w s z y s tk ic h w skaźników e fe k t y w n o ś c i o r g a n i z a c y jn e j, a w ię c zarówno t y c h , k t ó r e wchodzę do j e j rozu m ie n ia ja k o w yników , ja k o r e l a c j i e f e k t y - n a k ła d y , ja k te ż trw
a-n i a , i a-n t e g r a c j i 1 ro zw o ju o r g a a-n i z a c j i ' w wąskim z a-n a c z e a-n iu . P r z y j miemy tu w ą s k ie ro z u m ie n ie ro z w o ju , ab y w y ra ź n ie o d d z i e l i ć od s i e b i e s ta t y c z n e i dynam iczne w s k a ź n ik i e f e k t y w n o ś c i.
W ięk sz o ść m iar s t a t y c z n ie tra k to w a n e j e fe k t y w n o ś c i m ia ła w b ad aniu sw oje dynam iczne o d p o w ie d n ik i, o d d a ją c e sto su n e k m iędzy stanem w momencie b a d a n ia a rokiem pop rzed n im . W e f e k c i e d y s pon ow aliśm y 26 m iaram i e fe k t y w n o ś c i tra k to w a n e j s t a t y c z n ie i 17 tniaram i j e j d y n a m ik i.
Z r ó ż n ic o w a n ie mi a r e fa k ty w n o ś c i
Zarówno z a k r e s y z m ie n n o ś c i zm iennych e fe k ty w n o ś c io w y c h Ja k 1 w a r t o ś c i o d c h y le ń stan d ard o w ych są d u że. S k ł a n i a to пае do p r z y j ę c i a w n io sku mówiącego o poważnym z ró ż n ic o w a n iu e fe k tó w badanych o r g a n i z a c j i . W yso k i poziom z r ó ż n ic o w a n ia o g ó łu zm ien nych e fe k ty w n o ś c io w y c h może o z n a c z a ć , ż e t
- p o s z c z e g ó ln e o r g a n iz a c je u z y s k u ją podobne e fa k 't y w ramach j a k i e j ś ic h k l a s y , np. p ro d u k c y jn e r ó ż n ią e ię co prawda od in s t y t u t ó w naukowo-badawczych, a l e poziom e fe k t y w n o ś c i o r g a n i z a c j i p ro d u k c y jn y c h J e s t podobny do s i e b i e 1 p o z lo * e fe k ty w n o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h o r g a n i z a c j i naukowych j e s t ta k ż e do s i e b i e z b liż o n y : lu b że
- n ie ma żadnych zw iązków m iędzy c h a ra k te re m o r g a n i z a c j i a w a r t o ś c ia m i zm iennych o p is u ją c y c h ic h e fe k ty w n o ś ć . w tym p rzyp ad k u zarówno r ó ż n ic e m iędzy p o sz cz e g ó ln y m i k la s a m i o r g a n i z a c j i , ja k i m iędzy o r g a n iz a c ja m i w ramach k a ż d e j k l a s y są d uże.
W y n ik i b a d a n ia w y k a z u ją , że każde z zasto so w a n ych k r y t e r ió w p o d z ia łu o r g a n i z a c j i ró ż n ic o w a ło n ie c o ponad 1/3 o g ó łu zm iennych e fe k ty w n o ś c io w y c h . Z n a c z y t o , że e f e k t y są w zd ecyd o w anie m niejszym s to p n iu n iż c e c h y s t r u k t u r y z w ią z a n e z ch a ra k te re m o r g a n i z a c j i .
W a r t o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h m ia r e fe k t y w n o ś c i są z ró ż n ico w a n e zarówno na p o z io m ie c a ł e j b ad an e j z b io r o w o ś c i, ja k i w ew pętrz ró żn ych k l a s i ro d z a jó w ę r g a n l z a c j i . Ten w y s o k i s to p ie ń z r ó ż n ic o w a n ia e fe k t y w n o ś c i c z y n i bezzasadnym d okonyw anie a n a l i z y n a t ę ż e n ia p o s z c z e g ó ln y c h w skaźników e f e k t y w n o ś c i w z a le ż n o ś c i Od c h a r a k t e r u o r g a n i z a c j i .
S p ó jnoéc m iar e f e k ty w n o á c i
Zarówno z ró ż n ic o w a n ie e fe k tó w j'ak i brak związków m iędzy ic h w a r t o ś c ia m i a c h a ra k te re m o r g a n i z a c j i n ie p rz e są d z a o
ł
i s t n i e n i u lu b braku związków pom iędzy p o sz cz e g ó ln y m i m iaram i e fe k t y w n o ś c i. S t a w ia j ą c p y t a n ie o s p ó jn o ść m iar e fe k t y w n o ś c i z b liż a m y s ię do r o z s t r z y g n ię c ia podstaw ow ej k w e s t i i : J a k i e sę w y z n a c z n ik i o r g a n iz a c y jn e j e fe k t y w n o ś c i. D e ż e li bowiem okaza ło b y s i ę , że sę one bardzo s i l n i e ze sobę p o w iąz a n e , m o g li byśmy p rz y p u s z c z a ć , iż w a r t o ś c i ic h zw iąz an e są z n i e l i c z n ą k la s ą zm iennych w y ja ś n ia ją c y c h (n p . n ie w ie lk ą grup ą ce ch s t r u k
t u r o r g a n iz a c y jn y c h . Ja k ic h k o n te k s tu lu b o t o c z e n ia ) . D e ż e li zaś okaże s i ę . że s to p ie ń s p ó jn o ś c i w ia r e fe k t y w n o ś c i J e s t n i s k i , n asze p o s z u k iw a n ia s k o m p lik u ją s i ę , p r z y n a jm n ie j o t y l e , , iż wiadomo b ę d z ie , że czyn n ik ów w s p ó łp r z y c z y n ia ją c y c h s ię do t a k ic h a n ie in n y c h w a r t o ś c i zm iennych e fe k ty w n o ś c io w y c h J e s t w i e l e .
M n ie j n iż Je d n a c z w a rta zw ięzków m iędzy zm iennym i e f e k t y w nościow ym i to z w ią z k i s ła b e (w s p ó łc z y n n ik k o r e l a c j i Pe a ra o n a m n ie js z y n iż 0 , 2 0 ) . Zn aczy t o , że z c a łą p ew n o ścią m ia ry e f e k ty w n o ś c i n ie s ta n o w ią sp ójnego u k ła d u . Mimo o g ó ln ie n is k ie g o poziomu związków m iędzy n im i, i s t n i e j e pewna c z ę ść związków s i l n y c h . N ie j e s t ic h w i e l e , a l e sam fa k t ic h i s t n i e n i a wska z u je , i ż mamy tu do c z y n ie n ia ze s ła b o spójnym układem z a le ż n o ś c i.
A n a liz a czyn nikow a p o z w o liła nam s t w i e r d z i ć , że 43 m ia ry e fe k t y w n o ś c i mogą być uporządkowane p r z y pomocy 15 s p e c y f ic z nych p r z y c z y n , z k t ó r y c h każda s p a ja po dw ie lu b w ię c e j zm ien n ych . P o ró w n u ją c i l o ś ć czyn n ik ów w yo d ręb n io n ych wśród zm iennych e fe k ty w n o ś c io w y c h o ra z w śród zm iennych s t r u k t u r a l nych możemy s t w i ę r d z i ć , i ż s t o p ie ń Ic h em p iryczn eg o uporządko w ania j e s t stosunkow o podobny. Tu ta k ż e o p ró cz czyn ników Je d noro d nych z n a le ź ć można c z y n n ik i z ło ż o n e ze zm ien n ych , będą cych wyrazem p rz e c iw s ta w n y c h t e n d e n c j i. W skazują one na brak z g o d n o śc i m iędzy n arzu con ym i p rz e z sposoby o b l i c z a n i a wyników ekonom icznych f ir m y w y o b ra ż e n ia m i o w s p ó łz a le ż n o ś c ia c h a empi r y c z n i e s tw ie rd z o n y m i z w ią z k a m i. D la p r z y k ła d u , o k a z u je s i ę .
iż te c h n o lo g ic z n a m o d e rn iz a c ja p r o d u k c ji o ra z p r z y r o s t zysku n e t to w sp ó łw y stę p u j e z ro sn ą cym i k o sz ta m i w y tw a r z a n ia .
W s k ła d c z y n n ik a I wchodzę t r z y g ru p y m iar e fe k t y w n o ś c i. P i e r wsza z n ic h c h a r a k t e r y z u je w ie lk o ś ć nakładów i e fe k tó w , druga - d z i a ł a l n o ś ć in n o w a c y jn ą , t r z e c i a - poziom d e z i n t e g r a c j i s y s t e mu s p o łe c z n e g o . Możemy to nazwać c z y n n ik ie m w i e l k o ś c i , ja k bowiem okaże s ię d a l e j , w ię k s z o ś ć zm iennych w chodzących w j e go e k ła d j e e t s i l n i e sk o re lo w a n a z l i c z b ą z a tru d n io n y c h w o r g a n i z a c j i osób . O e ż e li ju ż t e r a z p rz y jm ie m y h ip o te z ę mówiącą o tym , że w a rto ś ć c z ę ś c i e fe k tó w o r g a n iz a c y jn y c h J e s t w y ra ź n ie zw iąz an a z w ie lk o ś c i ą f ir m y , to uznać musimy zw iąz e k m iędzy w ie lk o ś c i ą a i l o ś c i ą o d e jś ć p racow ników i i l o ś c i ą s k a rg . Te dwa w s k a ź n ik i d e z i n t e g r a c j i system u sp o łe cz n e g o są w ię c k o re- ła t a m i w i e l k o ś c i o r g a n i z a c j i . *
Zaw artość- I I c z y n n ik a każ e z m ie n ić p o to c z n ą i n t e r p r e t a c j ę p rz y c z y n f l u k t u a c j i p raco w n ikó w . Z w yk le p r z y jm u je s i ę że J e s t ważnym w sk a ź n ik iem d e z i n t e g r a c j i system u sp o łe c z n e g o o r g a n i z a c j i . zależnym od J a k o ś c i stosunków m ię d z y lu d z k ic h . S i l n y z w ią zek m iędzy poziomem f l u k t u a c j i a p rz y ro s te m w yników i w y d a j n o ś c i p o z w a la p r z y j ą ć , że j e s t ona jednym ze w skaźników rozwo j e o r g a n i z a c j i . Z n a c z y ło b y t o , że f l u k t u a c j a j e s t o k o lic z n o ś c i ą to w a rz y s z ą c ą innym cząstkowym wskaźnikom ro z w o ju , a zatem ro z w ó j ŕ » t g » n i * * c j i j e s t n ie m o ż liw y bez z w ię k s z a n ia s i ę f l u k t u á c i i p ra c o w n ik ó w , T a k i* t r a k t o w a n ie p ły n n o ś c i k a d r o z n a c z a ło b y . Ze b a r d z ie j ce lo w e J * * t p rz y g o to w y w a n ie programów f l u k t u a c j i , m ających zap ew n ić r a c jo n a ln ą wym ianę c z ę ś c i p ra c o w n ik ó w , n iż z m n ie js z a n ie za w s z e lk ą cenę bezw zg lęd n ych w a r t o ś c i w s p ó łc z y n n ik a f l u k t u a c j i . L o k a l i z a c j a f l u k t u a c j i w c z y n n ik u złożonym ze zm iennych o p is u ją c y c h rozw ó j o r g a n i z a c j i p r z e c z y ta k ż e rozpow s z e c h n io n e j o p i n i i , ja k o b y p ły n n o ś ć k a d r zw ią z a n a b y ła p rze d e w s z y s tk im z w ie lk o ś c i ą o r g a n i z a c j i .
Z a w a rto ś ć d a ls z y c h cz yn n ik ó w w s k a z u je m. i n . na b rak z a ło żonych w r e f o r m ie w o g o w sk iej (b a d a n ie przep row ad zone z o s t a ło w 1974 r . ) zw iązków m iędzy p rz y ro s te m p r o d u k c j i d o d en ej a p r z y rostem, p ł a c o ra z w zrostem zysku a p rem iam i d l * k ie r o w n ic t w a , a ta k ż e na b rak p o w iąz a ń m iędzy w a r t o ś c ia m i i n w e s t y c j i -i in n ym i m iaram i ekonom icznych o s ią g n ię ć .
pom nieć, iż j e j n i s k i poziom ś w ia d c z y o b rak u i s t n i e n i a j a k i e j ś je d n e j p r z y c z y n y w ię k s z y c h lu b m n ie js z y c h e fe k tó w o s i ą ganych p rz e z o r g a n i z a c je . Ś w ia d c z y ta k ż e o s to s o w a n iu " w ie lu k r y t e r ió w ocen u k r y t y c h za p o s z c z e g ó ln y m i m iaram i e fe k ty w n o ś c i i s p r z e c z n o ś c ia c h , J a k i e I s t n i e j ę m iędzy te n d e n c ję do uzy s k iw a n ia e fe k tó w s p o łe c z n y c h i ekon om icznych . Te o s t a t n i e n ie sę bowiem u zysk iw an e bez p o n o sz e n ia kosztów s p o łe c z n y c h .
E fe k ty w n o ś ć o r g a n i z a c j i a ic h s t r u k t u r a
W żadnym z d o tych cz a so w ych nurtó w r e f l e k s j i nad o r g a n iz a c ja m i n ie p om ijano zwięzków m iędzy s t r u k t u r ę a e fe k ty w n o ś c lę o r g a n i z a c j i , choć w każdym z n ic h n ie c o in a c z e j ro z k ła d a n o a k c e n ty .
K la s y c z n a t e o r i a o r g a n i z a c j i o ra z wywodzęcy s ię z n i e j n u r t a d m in is t r a c y jn y z ajm o w ały s ię p rz e d e w sz y stk im b e zp o śred n im i r e l a c j a m i m iędzy poziomem c e n t r a l i z a c j i , f o r m a l i z a c j i 1 w y s o k o ś c ię s t r u k t u r y a e fe k t a m i o r g a n i z a c j i . S z k o ła human r e l a t i o n s w p ro w a d z iła grupę zm iennych p o ś r e d n ic z ę c y c h , c h a ra k te - r y z u ję c y c h poziom a l i e n a c j i p rac o w n ik ó w . A l i e n a c j a , będęca sk u tk iem s p e c j a l i z a c j i i z ło ż o n o ś c i p ro c e s u p r a c y o ra z f o r m a l i z a c j i stosunków m iędzy ludźm i m ia ła p ro w a d z ić do z w ię k sz o nego n ie z a d o w o le n ia z p r a c y i o b ja w ia ć s i ę m. I n . n ie u z a s a d n io n y a b s e n c ję , a nawet odchodzeniem p racow n ików z o r g a n iz a c j i . W k o n c e p c ji s t r u k t u r a l n e j o d p o w ie d n io ś c i ( s t r u c t u r a l con t i n g e n c y ) , r o z w ija n e j w ramach tzw . n ow oczesn ej t e o r i i o r g a n i- ' z a c j i , w y k o r z y s tu je e ię t e o r e t y c z n y dorobek p o p rz e d n ic h nurtów . < Zauważono Je d n a k , i ż o d p o w ie d n io ść m iędzy s t r u k t u r ę i e fe k t a m i > z a c h o d z ić może n ie t y l k o na p o z io m ie a g re g a tó w ( s t r u k t u r a 1 '* e f e k t y tra k to w a n e c a ło ś c io w o ) , a l e ta k ż e na p o z io m ie p oszczę- * g ó ln y c h w ym iarów , a nawet zm iennych s t r u k t u r a ln y c h i e fe k ty w - ' n o ś c io w y c h . Możemy w ię c mówić o m n ie js z e j lu b w ię k s z e j e fe k ty w - ' n o ś c i o r g a n i z a c j i o s t r u k t u r z e b iu r o k r a t y c z n e j lu b n ie b iu r o k r a - t y c z n e j , m e c h a n ic z n e j lu b o r g a n ic z n e j l t d . , a l e ta k ż e o zw ięz- -1 kach m iędzy poziomem c e n t r a l i z a c j i i f o r m a l i z a c j i z j e d n j j s t r o n y , a z yskiem c z y z d o ln o ś c ia m i a d a p ta c y jn y m i o r g a n i z a c j i z * d r u g i e j .
/ .
.
P r z y stosunkow o l i c z n i e re p re z e n to w a n yc h ro z w a ż a n ia c h te o r e t y c z n y c h n i e w i e l e prowadzono badań nad zw iązkam i m iędzy s t r u k tu r ę o e fe k ta m i o r g a n iz a c y jn y m i. W zw iązku z tym w l i t e r a t u rze p rz e d m io tu z n a le ź ć można zd ecyd ow an ie w ię c e j n ie spraw dzo nych e m p iry c z n ie h ip o t e z n iż w niosków z badań. Poważna ic h cz ęść d o ty c z y n i s k i e j e fe k t y w n o ś c i o r g a n i z a c j i b iu r o k r a t y c z n y c h , p r z y c a ł e j ró ż n o ro d n o ś c i ro z u m ie n ia teg o o s t a t n ie g o t e r m i nu. Ró w n o cześn ie w y n ik i badań n ie eę Je d n o z n a c z n e . N ie k tó r e z n ic h w sk a zu ję na is t n ie n io * b ardzo s i l n y c h zw ięzków m iędzy e fe k ty w n o ś c ią o r g a n i z a c j i a J e j s t r u k t u r ę . Dwaj c z o ło w i p r z e d s t a w i c i e l e k o n c e p c ji s t r u k t u r a l n e j o d p o w ie d n io ś c i, P . R . Law rence i 3. W. L o rsC h 2dowodzą, że dynam ika z y s k u , p r o d u k c ji s p rz e d a n e j o ra z u d z i a ł nowych produktów w całym w olum enie p r o d u k c ji z w ią z a ne są z wysokim z ró ż n ico w a n ie m w ew nętrzn ych o r g a n i z a c j i o ra z wy sokim poziomem i n t e g r a c j i j e j c z ę ś c i .
In n e b a d a n ia n ie p o t w ie r d z a ją ty c h w s p ó łz a le ż n o ś c i. 3. Ha ge i R. D ew ar3 na p o d s ta w ie przeprow adzonego studium e m p iry c z nego tw ie r d z ą n p . , że le p s z y m i p r e d y k to r a m l d la poziomu innow a c y j n o ś c i o r g a n i z a c j i są w a r t o ś c i c e n io n e p rz e z k a d rę k ie r o w n i czą n iż zm ienne s t r u k t u r a l n e .
E m p irycz n a f a l s y f i k a c j a h ip o t e z y o z w iąz k a ch m iędzy s t r u k tu r ą a e fe k t a m i spowodowała p o w s ta n ie p r z y p u s z c z e n ia , że mają one b a r d z ie j z ło ż o n y c h a r a k t e r i że e fe k ty w n o ść o r g a n i z a c j i z a le ż y od s to p n ia z g o d n o śc i cech s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j a c h a ra k te re m o t o c z e n ia 4 . 3ednak i ten n u r t z n a l a z ł s o b ie t y l u ż
5 z w o le n n ik ó w , co 1 p rz e c iw n ik ó w .
W y n ik i naszego b a d a n ia w sk a z u ją na g e n e ra ln ą s ła b o ś ć z w ią z ków m iędzy s t r u k t u r ą a e f e k t a m i, p r z y czym w y ją t e k s ta n o w i
2 P . R. L a w r e n с e , 3, W. L o r с h , O r g a n iz a t io n and E n v iro n m e n t« Managing D i f f e r e n t i a t i o n and I n t e g r a t i o n , Homewod 1969.
3 3. H a g e , R . D e w a r , T e c h n iq c s ' and Pro b le m s of T h e o ry C o n s t r u c t io n in S o c io lo g y , New York 1972.
4 3. D. T h o m p s o n , O r g a n iz a t io n s in a c t i o n . S o c i a l s c ie n c e b a ses of a d m i n i s t r a t i v e t h e o r y , New York 1967.
5 3. M. P e n n i n g s , The R e le v a n c e o f th e S t r u c t u r a l - C o n tin g e n c y Model f o r O r g a n iz a t io n a l A n a l y s i s , " A d m i n i s t r a t i v e S c ie n c e Q u a r t e r l y " 1975, v o l . 8 , n r 3.
p o w ią z a n ie m iędzy tym i zm iennym i s t r u k t u r a ln y m i i e fe k t y w n o ś c io wym i, k t ó r e sę k o r e la t a m i w i e lk o ś c i , f ir m y . Te zaś c e c h y s t r u k t u r y i e fe k tó w , k t ó r e tru d n o o k r e ś l i ć mianem d z i a ł a n i a s k a l i f ir m y , n ie sę ze sobę p o w ią z a n e . N a le ż y do n ic h np. z Je d n e j s t r o n y p ro d u k c ja dodana i w yd ajn o ść m ierzona p r z y j e j pomocy, a z d r u g ie j r o z p ię t o ś ć k ie r o w a n ia , z a k re s s p ra w o z d a w c z o śc i, z a k r e s k o p i i r e g u la c y jn y c h c z y z a k re s a u to n o m ii o r g a n i z a c j i .
E f e k t y wność o r g a n i z a c j i a i с h_k o o te k s t
W k ra c z a ję c e c o ra z s z e r z e j do rozważań nad o r g a n iz a c ja m i p o d e jś c ie systemowe o ra z ro z p o w s z e c h n ia ję c a s ię k o n c e p c ja od- p o w ie d n io ś c i (c o n t in g e n c y ) każę szukać uwarunkowań e fe k tó w o r g a n iz a c y jn y c h n ie t y lk o w s t r u k t u r z e o r g a n i z a c j i , a lo ta k ż e w J e j sze ro ko rozumianym o to c z e n iu . T w ie r d z i s ię na p r z y k ła d , że na w ie lk o ś ć e fe k tó w , j a k i e u z y s k u je o r g a n iz a c ja , wpływ ma w i e l k o ś ć , s to p ie ń z ró ż n ic o w a n ia o ra z k o n f ig u r a c ja w ię z k i o r g a n iz a c j i , z k tó ry m i dana o r g a n iz a c ja u trz y m u je k o n t a k t y 6 , że f in a n sowy su k ces firm y s fo rm a liz o w a n e j j e s t mało prawdopodobny w wa runkach z» 4 (.trtiajęcego s ię o t o c z e n ia 7 , że z a le ż n o ś ć od o to c z e n ia zadaniow ego o ra z in t e r a k c j e m ię ttz y o rg a n iz a c y jn e ł ę c z n ie , a le tak że każdy z ty c h czyn ników z oso b na, w ię ż ę s ię p o z y ty w n ie i w sposób s t a t y s t y c z n ie i s t o t n y z e fe k ty w n o ś c ią o r g a n i z a c j i® , czy w r e s z c ie , że e fe k ty w n o ść o r g a n i z a c j i z a le ż y p rz e d e w sz ystk im od s to p n ia p rz y s to s o w a n ia s ię o r g a n i z a c j i do o t o c z e n ia 9 .
Bez w zględu na s t o p ie ń , w Ja k im p o s z c z e g ó ln e p rz y to c z o n e wy ż e j tw ie r d z e n ia maję p o k r y c ie w b a d a n ia c h , te n n u r t rozi ażań s ta n o w i p rzeciw w ag ę d la w c z e ś n ie js z e g o o g r a n ic z a n ie e ię w w y ja ś n ia n iu z ja w is k i p rocesó w o r g a n iz a c y jn y c h do cech samych o rg a n i z a c j i . 6 W. M. E v a n , An O r g a n iz a t io n a l- S e t Model o f I n t e r n a t i o n a l R e l a t i o n s , [ w : ] I n t e r o r g a n l z a t i o n a l D e c is io n M aking, C h ic ago 1972. 7 ľ . B u r n s , G. M. S t a l k e r , The Management o f In n o v a t i o n , London 1968. 8 R. N. O s b o r n , 3. G, t) u n t , E n viro n m e n t on O rg a n iz a t io n E f f e c t i v e n e s s , “ A d m in is t r a t iv e S c ie n c e Q u a r t e r ly “ 1974, nr 4. ^ L a w r e n c e , L o r c h , op. c i t .
U w zg lęd n ion e w naszym b ad an iu zmienne k o n te k s tu i o to c z e n ia *ie tw orzę syndromu p o w iąz a n ych ze sobę c e c h . Sp ośró d n ic h j e d y n ie w ie lk o ś ć o r g a n i z a c j i (m ie rz o n a i l o ś c i ą z a t r u d n io n y c h ) o- raz pow iązane z n ią s typ t e c h n o l o g i i o ra z z a k re s s to s o w a n ia s y stemów in fo rm a ty c z n y c h sk o re lo w a n e sę z m iaram i e f e k t y w n o ś c i. Cechy o d b io rc ó w , dostawców i - w o g ó le - k o n t a k t y o r g a n i z a c j i z o to c ze n ie m n ie mają b liż s z e g o zw iązku z e fe k t y w n o ś c ią .
Z a k o ń c z e n ie
P r z y j ę t y w naszym b ad an iu schomat p o ję c io w y w centrum za in te r e s o w a ń p o s t a w ił p ro b le m a ty k ę s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h . • 0- b ejm u je on Je d n a k ta k ż a a n a liz o w a n ie J e j uwarunkowań i n as t ę p s t w . Oednyin z ty c h ż e n a s tę p s tw J e s t p aw ian poziom e fe k ty w n o ś c i o r g a n i ż a c j i . D e ż e li bowiem o r g a n iz a c je tra k to w a ć ja k o na r z ę d z ia s łu ż ą c e r e a l i z a c j i c e ló w sw o ich d ysp o z yto ró w (g ru p spo łe c z n y c h , J e d n o s t e k ) , tym co n a j b a r d z ie j i n t e r e s u j ą c e "w o s t a t n i e j i n s t a n c j i " to “ J a k dobrze prowadzą one sw oją d z i a ł a l n o ś ć ” .
P o s z c z e g ó ln e u ż y te p rz e z nas m ia ry e fe k t y w n o ś c i o k a z a ły s ię być s ła b o spójnym układem . Z n a c z y t o , że n ie i s t n i e j e Ja k a ś je d n a p r a p r z y c z y n a , p r a d e te r m in a n ta le p s z y c h lu b g o rs z y c h e f e k tów . Co w ię c e j, n ie u d a ło s i ę nam w ykryć wśród zm iennych cha r a k t e r y z u ją c y c h . s t r u k t u r ę o r g a n iz a c y jn ą żadnych b e z p o śre d n io p o w iąz a n y ch z e f e k t y w n o ś c ią . To samo o d n o s i s i ę do o t o c z e n ia o r g a n i z a c j i . D ed yn ie j e j w ie lk o ś ć o ra z (p o w ią z a n a z w i e l k o ś c i ą ) t e c h n o lo g ia p ow iązane są z e f e k t a m i. Z w ią ze k te n j e s t na t y l e s i l n y , że możemy mówić o " e f e k c i e s k a l i " o r g a n i z a c j i . W ięk szo o r g a n i z a c je są b a r d z ie j e fe k ty w n e e k o n o m ic z n ie , a l e zarazem c h a r a k t e r y z u ją s i ę pewnymi n ie k o r z y s tn y m i p rz e ja w a m i d e z in t e g r a c j i system u s p o łe c z n e g o .
Być może s t r u k t u r a i o t o c z e n ie s ta n o w ią k a t a liz a t o r 'u m o ż l i w i a j ą c y u z y s k iw a n ie p rz e z o r g a n iz a c ję le p s z y c h lu b g o rs z y c h e fe k tó w w s w o je j d z i a ł a l n o ś c i . Z c a łą p e w n o ścią n ie d e te rm in u j ą one a n i j e j su k cesó w , a n i niepow odzeń.
M a ria n 3. K o s t e c k i
ORGANIZATIONAL S IZ E AND ORGANIZATIONAL EFFE C T IV EN ESS
The a r t i c l e c o n t a in s a s y n t h e t i c p r e s e n t a t io n of r e s u l t s o f r e s e a r c h on f a c t o r s d e te rm in in g o r g a n i z a t i o n a l e f f e c t i v e n e s s . The r e s e a r c h was con d u cted in 236 P o l i s h work o r g a n iz a t io n s and i t p ro ve d th a t j
- p a r t i c u l a r e f f e c t i v e n e s s m easures do n ot c o n s t i t u t e a c o h e re n t system : most m easures a re n o t lin k e d w it h one a n o th e r,
- th e re i s an i n s i g n i f i c a n t r e l a t i o n s h i p between the l e v e l o f o r g a n i z a t i o n a l e f f e c t i v e n e s s and f e a t u r e s o f i t s o r g a n iz a t i o n a l s t r u c t u r e ,
- an even e m a lle r (a lm o s t z e ro r e l a t i o n s h i p s ) e x i s t s botween th e l e v e l o f e f f e c t i v e n e s s and f e a t u r e s o f the o r g a n i z a t i o n 's e n viro n m en t ( in c lu d in g f e a t u r e s o f Ь и у е гз and s u p p l i e r s ) ,
- the o n ly s i g n i f i c a n t r e l a t i o n s h i p s can be o b se rve d b e t ween a p a r t o f e f f e c t i v e n e s s m easures and o r g a n i z a t i o n a l s iz e (num ber o f p e o p le em ployed, in v o lv e d c a p i t a l ) and the l e v e l of a u to m a tio n of t e c h n o lo g i c a l p r o c e s s e s co n n ecte d w ith i t .
R e s e a rc h f in d in g s show t h a t b ig g e r o r g a n iz a t io n s a re eco n o m ic a lly more e f f e c t i v e b e in g s im u lt a n e o u s ly c h a r a c t e r iz e d w it h some u n fa v o u r a b le s ig n s o f the s o c i a l system d is in t e n - g r a t i o n .
