Problematyka jurajska w Polsce a wiercenia ICDP

JAWOROWSKI K. 2000 — Projekt badawczy: „Rozwój transeuropej-skiego szwu tektonicznego — kaledonidy pomorskie i ich przedpole” — wstêpny przegl¹d wyników. Prz. Geol., 48: 398–400.

SIKORSKA M. 2000 — Provenance petrological study of the Upper Vendian and Cambrian clastic material; foreland of the Pomeranian Caledonides (northern Poland). Geol. Quart., 44: 237–247.

SZCZEPANIK Z. 2000 — The Cambrian of the western part of Pome-ranian Caledonides foreland, Peribaltic Syneclise: microfloral eviden-ce. Geol. Quart., 44: 261–273.

SZCZEPANIK Z. 2000 — The Ordovician acritarchs of the Pomera-nian Caledonides and their foreland — similarities and differences. Geol. Quart., 44: 275–295.

Program wierceñ ICDP w Polsce — g³os w dyskusji

Zygmunt Œliwiñski*

projek-tom wierceñ jest zadaniem z³o¿onym i trudnym. Zwrócê uwagê tylko na jeden aspekt tego zagadnienia, tj. na koniecznoœæ dobrego przygotowania geofizycznego, zarówno we wstêpnej fazie projektowej, jak i przed podjê-ciem decyzji o realizacji wiercenia.

W fazie wstêpnej powinny byæ wykorzystane profile refrakcyjne z programów referowanych przez profesora A. Gutercha, uzupe³nione interpretacj¹ danych magnetycz-nych, grawimetryczmagnetycz-nych, magnetotelluryczmagnetycz-nych, œciœle dowi¹zan¹ do g³êbokiej refrakcji dla oznaczenia

wielo-znacznoœci w interpretacji tych metod. Wskazane by³oby równie¿ uzupe³nienie wybranych odcinków profili refrak-cyjnych sejsmik¹ refleksyjn¹ 2D o przed³u¿onych czasach rejestracji.

W drugiej fazie, wyprzedzaj¹cej wiercenie, konieczne bêdzie rozpoznanie refleksyjnymi badaniami sejsmicznymi 3D.

W moim przekonaniu do przedstawienia w ICDP naj-bardziej kwalifikuje siê projekt wiercenia w pomorskiej czêœci TESZ. Strefa ta jest przedmiotem zainteresowania miêdzynarodowych programów badawczych i stosunkowo dobrze spe³nia wymagania dotycz¹ce przygotowania geo-fizycznego. W tym kontekœcie przypomnê wiercenie Dobrzyca–2, zatrzymane ze wzglêdów finansowych na g³êbokoœci ok. 4350 m, a które by³o przewidywane do dal-szego g³êbienia zgodnie z programem badawczym.

Problematyka jurajska w Polsce a wiercenia ICDP

Andrzej Wierzbowski*, Grzegorz Pieñkowski**

Niedawna dyskusja dotycz¹ca ewentualnej lokalizacji w Polsce otworu badawczego dofinansowanego przez ICDP zachêci³a do uczestnictwa równie¿ przedstawicieli Polskiej Grupy Roboczej Systemu Jurajskiego PTG, repre-zentowanej przez wy¿ej podpisanych. Najwiêksz¹ szans¹ jest dla nas projekt pomorski, a wiêc umiejscowienie wier-cenia na po³udnie od strefy Koszalin–Chojnice. Najlepsz¹ lokalizacj¹ z „jurajskiego punktu widzenia” by³by dobrze rozpoznany rejon ok. 25 km na po³udnie od Koszalina (okolice Bia³ogardu, skraj niecki pomorskiej), gdzie mog³yby zostaæ osi¹gniête g³ówne cele badawcze otworu, a „przy okazji” i niejako „po drodze” móg³by zostaæ pozy-skany pe³ny profil jury lub jego istotne fragmenty. Inne mo¿liwe lokalizacje pomorskie, ale z naszego punktu widzenia gorsze, to Wolin lub rejon Gryfic. Zdajemy sobie sprawê, ¿e dla projektu ICDP zasadnicze znaczenie maj¹ inne problemy badawcze, w tym chyba najwa¿niejszy pro-blem o prawdziwie kontynentalnej skali z terenów Polski — czyli TESZ i paleozoiczna akrecja w tej strefie. S¹ i inne niebagatelne argumenty za lokalizacj¹ pomorsk¹, a mianowicie potencjalna jej szansa na forum miêdzynaro-dowym. Kluczowe mo¿e byæ tu poparcie ze strony Nie-miec (jeden z dwóch g³ównych obok USA sponsorów projektu ICDP) i Skandynawów. Dyskutowane wiercenie w rejonie pomorskim, o ile zostanie zlokalizowane w

stre-fie wystêpowania ska³ górnojurajskich, mo¿e mieæ istotne znaczenie dla rozwi¹zania niektórych wa¿nych zagadnieñ stratygraficzno-facjalnych górnej jury, których znaczenie wykracza zdecydowanie poza granice Polski. Spoœród ró¿-nych fragmentów sukcesji górnojurajskiej Pomorza Zachodniego, najwiêksze zainteresowanie mog¹ wzbu-dzaæ utwory oksfordu i dolnego kimerydu charaktery-zuj¹ce siê pocz¹tkowo znacznym udzia³em materia³u terrygenicznego (w ni¿szym oksfordzie) przechodz¹ce ku górze w wapienno-terrygeniczne utwory p³ytkowodnej platformy wêglanowej. Szeroka strefa p³ytkowodnych platform wêglanowych rozci¹gaj¹ca siê w Europie od pó³nocnej Francji i po³udniowej Anglii, poprzez pó³nocne Niemcy, a¿ do Pomorza Zachodniego reprezentuje specy-ficzny obszar œrodowiskowy, którego istnienie wi¹za³o siê z powstaniem w oksfordzie i wczesnym kimerydzie, tzw. prowincji subborealnej, posiadaj¹cej odmienny w stosun-ku do prowincji pó³nocnej (borealnej) i prowincji po³udniowych (m.in. submedyterañskiej) zespó³ zamiesz-kuj¹cych j¹ organizmów — przede wszystkim amonitów.

Trzeba tu wspomnieæ, ¿e stopieñ poznania wspomnia-nych utworów oksfordu i dolnego kimerydu zarówno na obszarze Pomorza Zachodniego, jak i na obszarze pó³noc-nych Niemiec, daleki jest od doskona³oœci. Utwory te, cho-cia¿ ods³ania³y siê czêœciowo w latach miêdzywojennych i bezpoœrednio po II wojnie œwiatowej w wielu du¿ych kamienio³omach na Pomorzu Zachodnim — w Czar-nog³owach, Œwiêtoszewie i K³êbach, nie s¹ ju¿ od dawna dostêpne dla obserwacji, co uniemo¿liwia ich pe³ne nowo-czesne opracowanie. Szczególny charakter tych osadów wyra¿aj¹cy siê ich du¿¹ zmiennoœci¹ litologiczn¹ (i œrodo-176

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002

*Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A., ul. Jagielloñska 76, 03-301 Warszawa.

*Wydzia³ Geologii,Uniwersytet Warszawski,

ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa; awzw@geo.uw.edu.pl **Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; gpie@pgi.waw.pl

wiskow¹) wymaga nowoczesnej analizy sedymentologicz-nej, popartej szczegó³ow¹ charakterystyk¹ stratygraficzn¹ — przede wszystkim mikropaleontologiczn¹, co mo¿liwe jest w rdzeniu wiertniczym. Istotn¹ rolê przy tej okazji odegraæ mog³oby zbadanie fauny amonitowej, pochodz¹cej z wspomnianych kamienio³omów, a zgroma-dzonej w obszernej kolekcji w Niemczech (muzeum w Greifswald) i rozproszonej ponadto w ró¿nych drobnych kolekcjach w Polsce — kolejny „wspólny” polsko-nie-miecki problem. Badania paleontologiczne amonitów mog³oby byæ uzupe³nione badaniami w p³ytkach cienkich matryksu ska³y pochodz¹cej z poszczególnych okazów, co wzbogaci³oby badania rdzeni wiertniczych. Trzeba tu zaznaczyæ, ¿e wspomniane amonity pochodz¹ce przede wszystkim z utworów wy¿szego oksfordu i ni¿szego kime-rydu pos³u¿y³y ju¿ w latach dwudziestych XX w. do usta-nowienia szeregu taksonów szczebla rodzajowego, których interpretacja jest do dzisiaj niepe³na, a w niektó-rych przypadkach zgo³a dyskusyjna. Taksony te ustano-wione zw³aszcza przez Dohma (1925; por. tak¿e Arkell. 1947; Wilczyñski, 1962) takie jak: Vineta, Pomerania,

Baltia, Balticeras, czy wreszcie inne opisywane st¹d

rodzaje — Ringsteadia, Orthosphinctes, Rasenia, wyma-gaj¹ obecnie szczegó³owej rewizji zarówno paleontolo-gicznej, jak i stratygraficznej, co stanowi jeden z najwa¿niejszych nierozwi¹zanych dot¹d problemów dotycz¹cych górnej jury w Europie. Problem ten wi¹¿e siê m.in. z podaniem pe³nej charakterystyki szeroko dyskuto-wanej obecnie granicy oksfordu i kimerydu. Zarówno z punktu widzenia regionalnego, jak te¿ ze wzglêdu na miej-sce przechowywania kolekcji paleontologicznych, jest rzecz¹ naturaln¹, ¿e przy opracowaniu wspomnianych zagadnieñ powinni byæ zaanga¿owani, poza polskimi, rów-nie¿ badacze niemieccy.

Wspomniane zagadnienia nie wyczerpuj¹ mo¿liwoœci opracowania m³odszych utworów, o ile przy

projektowa-nym wierceniu zostanie uzyskany bardziej pe³ny profil górnej jury obejmuj¹cy równie¿ utwory górnego kimerydu i tytonu — w szczególnoœci znaczenie mog¹ tu mieæ szcze-gó³owe badania mikropaleontologiczne najm³odszych utworów jurajskich, istotne dla szczegó³owego wyznacze-nia granicy jury i kredy i ewentualnej próby rewizji sto-sowanych dotychczas w Polsce podzia³ów ma³¿oraczkowych. Wa¿ne by³oby te¿ uzyskanie profilu utworów dolnoju-rajskich, gdzie istotnym problemem badawczym w skali œwiatowej mo¿e byæ pozyskanie nowych danych dla wyjaœnie-nia przyczyn bardzo szybkich i gwa³townych zmian pozio-mu morza — zw³aszcza w pliensbachu. Bior¹c pod uwagê znane i typowe procesy, skalê i czêstotliwoœæ tych zmian najlepiej t³umaczy³yby wydarzenia glacieustatyczne, ale jak do tej pory przyjmuje siê ¿e we wczesnej jurze panowa³ ciep³y klimat wykluczaj¹cy zlodowacenia (Chandler i in., 1992). Nowsze dane sugeruj¹ jednak, ¿e ciep³y i stabilny charakter klimatu wczesnojurajskiego stoi pod znakiem zapytania, przynajmniej w odniesieniu do niektórych piê-ter (dane palinologiczne z wczesnego hetangu — Hubbard & Boulter, 2000; i nieliczne na razie analizy izotopowe z pliensbachu — H.Wierzbowski, inf. ustna).

Literatura

ARKELL W.J. 1947 — A monograph of the ammonites of the English Corallian Beds. Palaeontographical Soc. Monograph., 101: 351–378. London.

CHANDLER M., RIND D & RUEDY R. 1992 — Pangaean climate during the Early Jurassic: GCM simulations and the sedimentary record of paleoclimate. Geol. Soc. Amer. Bull., 104: 543–559. DOHM B. 1925 — Uber den oberen Jura von Zarnglaff in Pommern und seine Ammonitenfauna. Abh. Geol. Paleont. Inst. Univ. Greiswald, 6, Greifswald.

HUBBARD R. & BOUTLER M. C. 2000 — Phytogeography and Paleoecology in Western Europe and Eastern Greenland Near the Triassic–Ju-rassic Boundary. Palaios, 15: 120–131.

WILCZYÑSKI A. 1962 — Stratygrafia górnej jury w Czarnog³owach i Œwiêtoszewie. Acta Geol. Pol., 12: 3–112.

Wiercenia badawcze ICDP na Górnym i Dolnym Œl¹sku

Andrzej ¯elaŸniewicz*

po³udniowej Polsce jest strefa Kraków–Lubliniec (SKL), dziel¹ca blok górnoœl¹ski od bloku ma³opolskiego. Strefa ta rozgranicza bloki skorupy/litosfery, które ró¿ni¹ siê:

‘zapisem wczesnopaleozoicznej sedymentacji plat-formowej,

‘charakterystyk¹ póŸnopaleozoicznego magmatyzmu i zwi¹zanej z nim mineralizacji po stronie ma³opolskiej, oraz

‘obecnoœci¹ okruszcowania Zn–Pb w triasowych dolomitach po stronie górnoœl¹skiej.

Ró¿nice te podkreœlaj¹ d³ugowiecznoœæ i regionalne znaczenie tej transpresyjnej struktury uskokowej, czynnej co najmniej od wczesnego kambru po kenozoik. Nie mo¿na jednak wykluczyæ przedkambryjskich za³o¿eñ stre-fy Kraków–Lubliniec, mimo braku danych co do jej aktyw-noœci w prekambrze. W ka¿dym razie nie zaznaczy³a siê ona w czytelny sposób w rozwoju synorogenicznego

base-nu osadowego wieku wendyjskiego, powsta³ego na przed-polu neoproterozoicznego orogenu, w sk³ad którego wcho-dzi³ zarówno blok ma³opolski, jak i górnoœl¹ski.

Górnoœl¹ski fragment wewnêtrznej czêœci orogenu neoproterozoicznego zawiera syntektonicznie deformowa-ne granity wieku 560–540 Ma (U–Pb SHRIMP, cyrkon). Do internidów tego orogenu nale¿y te¿ masyw Brna, tworz¹cy wraz z blokiem górnoœl¹skim, tzw. brunowistuli-kum. Ska³y masywu Brna tworzy³y siê w czasie 720–540 Ma. Wieki U–Pb (SHRIMP) obwódek ziarn cyrkonu ze ska³ fliszowych po obu stronach strefy Kraków–Lubliniec wskazuj¹, ¿e ska³y macierzyste dla detrytusu przesz³y ostatnie wydarzenie termiczne ok. 580–540 mln lat temu. Z danych geofizycznych wynika, ¿e skorupa bloku górno-œl¹skiego ma inn¹ strukturê sejsmiczn¹ ni¿ bloku ma³opol-skiego. Bior¹c pod uwagê spektrum wieków (U–Pb) cyrkonów z wendyjskiego fliszu mo¿na s¹dziæ, ¿e oba blo-ki reprezentuj¹ neoproterozoiczne terrany, które zosta³y kolizyjnie zestawione w wendzie lub przed wendem. Strefa Kraków–Lubliniec jest przypuszczalnie prekambryjskim szwem tektonicznym, utrzymuj¹cym aktywnoœæ poprzez 177 Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002

*Instytut Nauk Geologicznych PAN, ul. Podwale 75, 50-449 Wroc³aw; pansudet@pwr.wroc.pl