"Przemiany społeczno-kulturowe na wsi warmińskiej w latach 1945-1970", Anna Szyfer, Olsztyn 1971 : [recenzja]

Wrzesiński, Wojciech

"Przemiany społeczno-kulturowe na

wsi warmińskiej w latach 1945-1970",

Anna Szyfer, Olsztyn 1971 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 474-479

474 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

sk ieg o , g d z ie n a d w u s tu c z te r d z ie s tu s tro n a c h d r u k u p rz e p ro w a d z o n a z o s ta ła d o g łę b ­ n a a n a l iz a w ie js k ie g o b u d o w n ic tw a n a sz e g o re g io n u 4. J e ś li id z ie n a to m ia s t o s p rz ę - ta r s tw o , to z a c za só w d y r e k to r a S k u rp s k ie g o i n a p e w n o z je g o i n s p ir a c ji d o k o n a n o z o rg a n iz o w a n ia in te r e s u ją c e j w y s ta w y o lu d o w y m m e b la r s tw ie W a rm ii, M a z u r i P o ­ w iś la . R ó w n ież n a u k o w y k a ta lo g d o n ie j o p ra c o w a ł F r a n c is z e k A. K lo n o w s k i6. Z a ­ m ie szc z o n y ta m z e s ta w ilu s tra c ji, w s tę p n a u k o w y i k a ta lo g o p is o w y j e s t trw a ły m d o ro b k ie m w w y s ta w ie n n ic tw ie i p u b lik a c ja c h m u z e a ln y c h c za só w d y r e k tu r y S k u r p ­ skiego. N ie s te ty i t u t a j a u to r k s ią ż k i O s z tu c e lu d o w e j z a p o m n ia ł p o d a ć w p rz y p is ie tę p o z y cję. W 1961 r o k u u k a z a ł s ię w e W ro c ła w iu A t la s s tr o ju w a r m iń s k ie g o , k t ó ­ re g o a u to re m b y ł ta k ż e F. A. K lo n o w sk i6. P o z y c ja t r w a ła , i j a k w s z y s tk ie p u b lik a c je n ie ż y ją ce g o ju ż o ls z ty ń sk ie g o e tn o g ra fa , s o lid n a i w a rto ś c io w a , n ie s t e ty ró w n ie ż p rz e z H . S k u r p s k ie g o n ie u w z g lę d n io n a . P o d d a ją c a n a liz ie z a g a d n ie n ia lu d o w e j r z e ź ­ b y w a rm iń s k ie j, H . S k u rp s k i, p rz y z n a ć tr z e b a , n a jp e łn ie j w y k a z a ł s w o ją w ie d z ę , e r u ­ d y c ję i tw ó rc z ą in tu ic ję n ie z b ę d n ą w b a d a n ia c h n a u k o w y c h t y p u a rty s ty c z n e g o . A le i t u t a j ży cie p o szło n a p rz ó d . W p ra w d z ie a u to r p rz y ta c z a a n o n im o w o w y d a n y p rz e z M u z e u m M a z u rs k ie w ro k u 1958 k a ta lo g w y s ta w y lu d o w e j r z e ź b y w a rm iń s k ie j, a le z a p o m in a , że to on ró w n ie ż ja k o in ic ja to r i p a tr o n w y s ta w y n a p is a ł w stę p , a c a ły k a ta lo g z p u n k tu w id z e n ia n a u k o w e g o o p ra c o w a ł ju ż w ie lo k ro tn ie w y m ie n ia n y F r a n ­ cisz e k K lo n o w sk i. P o n a d to n a p o c z ą tk u 1971 r. u k a z a ła się w „ K o m u n ik a ta c h M a ­ z u rs k o - W a r m iń s k ic h ” p r a c a D a n u ty G ó ra lo w e j o n ie p u b lik o w a n y c h rz e ź b a c h z t e ­ r e n u W a r m ii7. T ę p u b lik a c ję a u to r w in ie n ta k ż e w y m ie n ić , ch o ciaż b y d o p is u ją c j ą je sz c z e w k o re k c ie .

S n u ją c s w o je u w a g i d a le j, c h c ia ła b y m p rz y p o m n ie ć , że b a d a n i a n a d m a la r s tw e m W a r m ii i M a z u r, od c za su k ie d y w S tu d ia c h P o m o r s k ic h o p u b lik o w a ł o n z n a k o m itą m o n o g ra fię o A n to n im S z n a rb a c h u , ta k ż e p o s u n ę ły s ię n a p rz ó d . A u to r b o w ie m w e w s tę p ie d o te j p ra c y n a z y w a K o rz e n ie w s k ie g o „ o s ta tn im m a la rz e m w a r m iń s k im ” i d a tę je g o ś m ie rc i u s ta l a n a ro k ok o ło 1768. K o rz e n ie w s k i n ie b y ł o s ta t n im m a la rz e m w a r m iń s k im 8, a le je d n y m z o s ta tn ic h . A u m a r ł d o p ie ro p o ro k u 17809.

W y s u w a ją c p o d a d re s e m a u to r a z a r z u ty n a tu r y m e ry to r y c z n e j, je s te m o czy w iście p e łn a u z n a n i a d la je g o p ra c y i zasłu g , ja k ie p o ło ż y ł w d z ie d z in ie b a d a ń e tn o g ra fic z ­ n y c h . U w a ż a m , iż p o z y c ja H . S k u rp sk ie g o , z b ie r a ją c a je g o n a jw a ż n ie js z e p ra c e o sz tu c e lu d o w e j, s p e łn ia s w o je n a u k o w e z a d a n ie .

K a m ila W r ó b le w s k a

A n n a S z y f e r , P r z e m ia n y s p o łe c z n o - k u ltu r o w e n a w s i w a r m iń s k ie j w la ta c h

1945— 1970, O ls z ty n 1971, R o z p r a w y i M a te ria ły O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im .

W o jc ie c h a K ę trz y ń sk ie g o , n r 38, ss. 118.

W b a d a n i a c h n a d o k re s e m h is to rii n a z y w a n e j w s p ó łc z e sn ą c o ra z czę ściej w y s tę ­ p u je w s p ó łp ra c a b a d a w c z a ró ż n y c h d z ie d z in n a u k o w y c h . Z a c ie ra ją się ró ż n ic e m ię ­ d z y b a d a n i a m i h is to ry c z n y m i, s o cjo lo g icz n y m i czy e tn o g ra fic z n y m i. Z n a jo m o ś ć p o d ­ s ta w m e to d o lo g ii b a d a ń ty c h d y s c y p lin s t a j e s ię w a r u n k ie m u m o ż liw ia ją c y m u z y sk a ­ n ie w ła ś c iw y c h re z u lta tó w h is to ry k o m . S tu d i a i n t e r d y s c y p lin a r n e p rz y n o s z ą c ie k a w e i n a jb a r d z ie j w a rto ś c io w e p o d w z g lę d e m p o z n a w c z y m u s ta le n ia . T r u d n o s o b ie d z isiaj w y o b ra z ić h is to ry k a , k tó r y m o ż e p ro w a d z ić p o w a ż n e b a d a n i a n a d d z ie ja m i o sta tn ie g o d w u d z ie s to p ię c io le c ia b e z z n a jo m o śc i p o k re w n y c h d y s c y p lin h u m a n is ty c z n y c h , a p rz e d e w sz y s tk im so cjo lo g ii, d e m o g ra fii, e tn o g ra fii, s ta ty s ty k i. J e s t to szc z eg ó ln ie

4 A. F. K l o n o w s k i , D re w n ia n e b u d o w n ic tw o lu d o w e n a M a z u ra c h i W a r m ii, O ls z ty n 1965, ss. 247. 5 F. K l o n o w s k i , L u d o w e m e b la r s tw o W a r m ii, M a z u r i P o w iśla . K a ta lo g w y s ta w y , O lsz ty n 1961, ss. 40, 32 ilu s tra c je . 6 F. K l o n o w s k i , S tr ó j w a r m iń s k i, W ro c ła w 1960. 7 D. G ó r a l o w a , K a ta lo g n ie p u b lik o w a n y c h r z e ź b lu d o w y c h z te r e n u W a r m ii, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1970, n r 4, ss. 501— 520, 22 ilu s tra c je .

8 K s. J . O b ł ą k , M a te r ia ły do d z ia ła ln o ś c i Ig n a c e g o K r a s ic k ie g o , w : S tu d ia

P o m o r s k ie , t. 2, W ro c ła w 1957, ss. 401— 431.

9 K . W r ó b l e w s k a , K o r z e n ie w s k i J ó z e f, o k . 1732— 1780; w : P o ls k i s ło w n ik

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

w a ż n e p rz y w sz e lk ic h b a d a n ia c h p ro b le m ó w s p o łe c z n y c h , k ie d y b a d a c z s p o ty k a się ze z ja w is k a m i m a so w y m i i m u s i d a ć o d p o w ie d ź n a p y ta n ia d o ty c z ąc e d z ia ła ń n ie ty lk o p o je d y n c z y c h osób, czy p a r t i i p o lity c z n y c h , lecz p rz e o b ra ż e ń z ac h o d z ą c y c h w g r u p a c h sp o łe c z n y c h lu b k la s a c h , s t a r a j ą c s ię n ie ty lk o je z a r e j e s tro w a ć , a le z a ­ ra z e m w y ja ś n ić ic h gen ezę.

A n n a S z y fe r j e s t e tn o g ra fe m , z n a n y m z p r a w ie d w u d z ie s to le tn ic h z a i n te r e s o ­ w a ń b a d a w c z y c h p ro b le m a ty k ą W a r m ii i M a z u r, a p rz e d e w s z y s tk im k u l t u r ą lu d o w ą . W y ra z e m te g o s ą lic z n e a r ty k u ły i r o z p r a w y p u b lik o w a n e od w ie lu la t. S y s te m a ­ ty c z n e s tu d ia te re n o w e p o z w o liły o s ią g n ą ć z n a c z n e r e z u lta ty p o z n a w c z e , czego d o ­ w o d e m s ą ró w n ie ż m a te r ia ły d o k u m e n ta c y jn e o is to tn y m z n a c z e n iu d la ró ż n o ra k ic h b a d a ń z g ro m a d z o n e w O śr o d k u B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie g o w O lszty n ie. M a te ria ły t e z e b r a n o p rz e d e w s z y s tk im d z ię k i o b o zo m o rg a n iz o w a n y m o d k ilk u l a t p rz e z O śro d e k p o d k ie r o w n ic tw e m A. S zy fe r. P r a c a , k tó r a j e s t p r z e d ­ m io te m p o n iż sz y c h u w a g w ią ż e się z je d n e j s tr o n y b a rd z o ś c iś le z z a in te r e s o w a n ia m i A u to rk i, a z d ru g ie j s tro n y j e s t p o d s u m o w a n ie m o w y c h obozów .

P rz e d m io te m p ra c y j e s t z a r e j e s tr o w a n ie i p r z e d s ta w ie n ie p rz e m ia n s p o łec z n o - - k u lt u ro w y c h n a w si w a rm iń s k ie j w p ie rw s z y m d w u d z ie s to p ię c io le c iu p o w o jn ie , czyli p ro c e só w , k tó r e m ia ły m ie js c e n a w sz y s tk ic h r e jo n a c h z iem n a d o d rz a ń s k ic h i n a d b a łty c k ic h . C h o ciaż g ra n ic e z a in te r e s o w a ń b a d a w c z y c h s ą ściśle u s ta lo n e , to ic h r e z u lta ty m o g ą m ie ć z n a c z e n ie s z e rs z e w w y k r y w a n iu m e c h a n iz m ó w o w y c h p r z e ­ o b ra ż e ń , ja k ie z a c h o d z iły w z n a c z n e j części P R L , ch o ciaż o ró ż n y m n a s ile n iu i w w y ­ p a d k u k a ż d e g o re g io n u o w y ra ź n e j sp ec y fic e . W b a d a n i a c h d o ty c z ą c y c h re g io n u o ls z ty ń sk ie g o j e s t to p ie rw s z a r o z p r a w a o t a k s z e ro k o z a k r o jo n y c h z a i n t e r e s o w a ­ n ia c h p o d s ta w o w y m i p r o b le m a m i z d z ie jó w P R L . Z a s a d n ic z y m c e le m p ra c y , w e d łu g w y ja ś n ie ń A u to rk i, b y ło p r z e d s ta w ie n ie p rz e ­ m ia n „ k u ltu r y w s i te g o r e g io n u ” (s. 9), p rz y s ta r a n i a c h z n a le z ie n ia o d p o w ie d z i n a p y ta n ia d o ty c z ąc e sp o so b u , d y n a m ik i i m e c h a n iz m u p rz e m ia n k u ltu r o w y c h , w y ja ś ­ n ie n ia k ie r u n k u , ja k o ś c i i c z a s u t r w a n i a z a c h o d z ą c y c h p ro c e só w , p rz e d s ta w ie n ia c z y n ­ n ik ó w d e te rm in u ją c y c h t e p ro c e sy , ze s zc z eg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m w p ły w u s t r u k ­ t u r y re g io n a ln e j lu d n o ś c i w p o szc z eg ó ln y ch w s ia c h (s. 13). W y ja ś n ia ją c w s tę p n e z a ­ ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e A u to r k a p rz e d e w s z y s tk im p o d a ła d e fin ic ję k u ltu r y , p o d ­ k r e ś la j ą c że b ę d z ie j ą t r a k to w a ć ja k o „ in te g r a ln ą cało ść, w k tó r e j k a ż d y e le m e n t k u ltu r o w y sto i w o k re ś lo n y m s tr u k t u r a l n y m i f u n k c jo n a ln y m s to s u n k u do cało ści k u l t u r y ” (s. 113), z w ra c a ją c u w a g ę n a k o n s e k w e n c je p rz y ję c ia te j d e fin ic ji d la b a ­ d a ń , d la k tó ry c h w z o re m m ia ła b y ć m e to d a in te g r a ln a o p ie ra ją c a się o d o ś w ia d c z e ­ n ia w z o ró w s to so w a n y c h p rz e z K a z im ie r z a D o b ro w o lsk ie g o . P o d s ta w ę ro z p ra w y s t a ­ n o w ią b a d a n i a w w y b ra n y c h w sia c h . M ia ły o n e u m o ż liw ić s k o n s tr u o w a n ie m o d e lo ­ w y c h w z o rc ó w z a c h o w a ń k u ltu r o w y c h , p rz y p r z e s tr z e g a n iu w sp ó łrz ę d n y c h c za su i p rz e s tr z e n i. W o p a rc iu o te m o d e le , u m ie js c o w io n e d o k ła d n ie w czasie, A u to rk a c h c ia ła o trz y m a ć o d p o w ie d ź n a p y ta n ie w s p r a w ie w z o rc ó w p rz y jm o w a n y c h p rz e z p o szc z eg ó ln e s k u p is k a lu d n o ś c i. W y z n a c z a ją c p o ś r e d n ie c e z u ry c h ro n o lo g ic z n e , z g o d ­ n e z p rz y ję ty m i z a s a d a m i p e rio d y z a c ji, t a k p o ję te b a d a n i a m ia ły z o b ra z o w a ć s ta n z a a w a n s o w a n ia p ro c e su p rz e o b ra ż e ń k u ltu r o tw ó rc z y c h , p rz y w y k a z a n iu z m ia n , k ie ­ r u n k ó w i u w a ru n k o w a ń .

J a k i e b y ły w y n ik i t a k z a p r o je k to w a n y c h b a d a ń ?

N a p o d s ta w ie a n a liz y te re n o w e j d o szc z eg ó ło w y c h b a d a ń w y ty p o w a n o 8 w si, c h a r a k t e r y z u ją c y c h się ró ż n o ro d n y m s k ła d e m m ie s z k a ń c ó w p o d w z g lę d e m p o c h o ­ d z e n ia o ra z o d d a le n ia od o ś ro d k ó w m ie js k ic h , w ta k i sp o só b , a b y p rz e d m io te m z a in ­ te re s o w a ń u c zy n ić w sie ty p o w e d la w sz y s tk ic h m o ż liw y c h u k ła d ó w lu d n o ś c io w y c h n a te r e n ie W a rm ii, z a k ł a d a ją c n a w s tę p ie , że o b s z a r b a d a ń b ę d z ie o g ra n ic z a ł s ię d o e tn ic z n ie p o ls k ie j W a rm ii. I t u t a j od r a z u je d n a u w a g a . W śró d w y b ra n y c h w s i z n a ­ la z ło się F ra n k n o w o , o k tó r y m A u to r k a p isze , że j e s t p o ło ż o n e n a s k r a j u p o lsk ie j W a r m ii (s. 20 i in n e ). Z a ło ż e n ie b łę d n e . L i n ia g ra n ic z n a p o ls k ie j W a rm ii je s t u s t a ­ lo n a b a rd z o szczeg ó ło w o w d o ty c h c z a s o w y c h b a d a n ia c h h is to ry c z n y c h i n ie u le g a ż a d n e j w ą tp liw o ś c i w ś w ie tle o g ó ln ie z n a n y c h ź ró d e ł, że F r a n k n o w o b y ło ju ż p o za te r e n e m e tn ic z n ie p o ls k ie j W a rm ii. I n n a rzecz, że d o b rz e się s ta ło , iż w ś ró d b a d a n y c h w si b y ło i F r a n k n o w o , g d y ż p rz e d m io te m a n a liz y s ta ł a się w ie ś n ie p o s ia d a ją c a w c a le p o ls k ic h tr a d y c ji, p o z b a w io n a p o ls k ie j lu d n o ś c i a u to c h to n ic z n e j, co p o zw o liło n a w z b o ­ g a c e n ie m a te r ia łó w s ta n o w ią c y c h p o d s ta w ę k o ń c o w y c h w y n ik ó w b a d a ń . M o ż n a w y r a ­ zić te ż żal, iż A u to rc e n ie u d a ło się z n a le ź ć w si, w k tó r e j p rz e w a g ę m ie lib y re p a tr ia n c i.

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

N ie w y d a je s ię ta k ż e s łu sz n e , iż p r z y k la s y f ik a c ji g r u p o s a d n ic z y c h p o tra k to w a n o w sp o só b je d n o lity , m im o m ik ro g ra fic z n e g o c h a r a k t e r u p ro w a d z o n y c h stu d ió w , w sz y s tk ic h re p a tr ia n tó w , c h o c ia ż p rz e c ie ż ró ż n ic e m ię d z y r e p a t r i a n t a m i z W i- le ń sz c z y z n y i z W o ły n ia b y ły b a rd z o p o w a ż n e , i to ta k w tr a d y c ja c h k u ltu r o w y c h , z w y c z a jo w y c h , j a k i ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j, czy w y ro b ie n iu s p o łec z n y m . W y d a je się, że ro z b ic ie g ru p y r e p a tr ia n tó w n a m n ie js z e zesp o ły m o g ło b y w z b o g ac ić m a te ­ r ia ły s ta n o w ią c e p o d s ta w ę k o ń c o w y c h u s ta le ń .

C h a r a k t e r p ra c y , p o s z u k iw a n ie p rz y c z y n k ie r u n k ó w w sp ó łc z e sn y c h p rz e o b ra ż e ń w a n te c e d e n c ja c h h is to ry c z n y c h d y k to w a ło k o n ie c z n o ść p o ś w ię c e n ia szc z eg ó ln ej u w a g i tr a d y c j i h is to ry c z n e j. A z a ło ż e n ia z m ie rz a ją c e do u k a z a n ia c a łe j d y n a m ik i w b a d a n y m d w u d z ie s to p ię c io le c iu s tw a r z a ło d o d a tk o w y a s u m p t d o p o s łu g iw a n ia się m e to d a m i b a d a ń sto so w a n y c h p rz e z h is to ry k ó w . T a k w ię c p r a c a w ła ś c iw ie w in n a s ta ć n a p o g ra n ic z u tr z e c h d y s c y p lin : so cjo lo g ii, e tn o g ra f ii i h is to rii, w y k o rz y s tu ją c w szc z eg ó ło w y c h ro z w a ż a n ia c h ta k ż e u s ta l e n ia d e m o g ra fic z n e . O d p o w ie d z i n a w ie le p y ta ń , k tó r e ro d z ą się p r z y b a d a n i a c h te r e n o w y c h m o ż n a b y ło u z y sk a ć je d y n ie w o p a rc iu o b a d a n i a z n a j d u ją c e s ię n a p o g ra n ic z u o w y c h d y s c y p lin . W rz e c z y w is to śc i j e d n a k o s ta te c z n e w y n ik i z o s ta ły s p re c y z o w a n e n a p o d s ta w ie a n a liz y m a t e r i a ­ łó w z e b r a n y c h m e to d ą te re n o w y c h b a d a ń , u z u p e łn io n y c h o s o b isty m i d o św ia d c z e n ia m i n a u k o w y m i A u to rk i, w y n ie sio n y m i p r z y o k a z ji in n y c h b a d a ń . T a k a s y tu a c ja d o p ro ­ w a d z iła d o p o w a ż n e j s p rz e c z n o śc i m ię d z y z a ło ż e n ia m i b a d a w c z y m i a o s ta te c z n y m i r e z u lta ta m i, co o d b iło się n ie k o rz y s t n ie n a u k a z y w a n iu w sp ó łc z y n n ik a czaso w eg o p r z y o p is y w a n y c h p rz e o b ra ż e n ia c h , j a k i w z a k r e s ie p ró b y w y ja ś n ie n ia p rz y c z y n zac h o d z ą c y c h p rz e o b ra ż e ń .

I t a k n a p rz y k ła d n ie d o s ta te k m e to d h is to ry c z n y c h s p o w o d o w a ł p o w a ż n e u p ro s z c z e n ia p rz y ro z w a ż a n iu p r o b le m u ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j. A u to r k a w w ie lu m ie js c a c h p isz e o o d r a d z a n i u s ię p o ls k ie j ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j w ś r ó d W a rm ia k ó w po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j, a le u n ik a w sz ę d z ie d o k ła d n e j a n a liz y s to p n ia g e r m a n i­ z a c ji w p o szc z eg ó ln y ch \v sia c h , czy n a w e t i n a c a łe j W a rm ii. O k r e ś la ją c W a rm ia k ó w p isz e o n ic h „ lu d n o ść ro d z im a p rz e z 150 l a t ż y ją c a p o z a k r ę g ie m p o ls k ie j k u ltu r y n a r o d o w e j'' (s. 10), w in n y m m ie js c u p o d k re ś la , iż ży li o n i w w a r u n k a c h „ iz o la c ji n a r o d o w e j” (s. 51). C zy o c en y t e s ą d o p rz y ję c ia , czy o d p o w ia d a ją w sp ó łc z e sn y m w y ­ n ik o m b a d a ń h is to ry c z n y c h ? J e ż e li n a w e t w e ź m ie m y p o d u w a g ę w y n ik i stu d ió w , k t ó ­ ry m p a tr o n o w a ł O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń sk ie g o , to o b ra z b ę d z ie c a łk o w ic ie in n y . B o p rz e c ie ż h is to ry c y w y k a z a li w sp o só b ja k ż e w y ra ź n y , że p o m im o p ó łto ra w ie c z n e g o o k re s u p o b y tu W a r m ia k ó w w r a m a c h p a ń stw o w o ś c i p ru s k ie j z a w s z e is tn ia ły z w ią z k i z n a ro d e m p o ls k im , z p o ls k ą k u ltu r ą . N ie p rz e r w a n y b y ł p ro c e s o d d z ia ły w a n ia n a W a rm ia k ó w d w u k rę g ó w k u ltu r o w y c h : p o lsk ie g o i n i e ­ m ie c k ieg o . I n n a rzecz, że ś w ia d o m a i c e lo w a p o lity k a n a ro d o w o śc io w a w ła d z n ie m ie c ­ k ic h , j a k i k ie r u n e k ro z w o ju s to s u n k ó w sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h k s z ta łto w a ły w a ­ r u n k i s u b ie k ty w n e i o b ie k ty w n e , k tó r e u ła tw ia ły p rz e c ię c ie ty c h z w iąz k ó w . A le n ie je s t p ra w d ą , iż lu d n o ś ć w a r m iń s k a ż y ła w „ iz o la c ji n a r o d o w e j”. W rz e c z y w isto śc i b y ła o n a p rz e d m io te m a k ty w n e g o o d d z ia ły w a n ia d w u n a ro d ó w , k tó r e to c z y ły , p rz y n ie ró w n o m ie rn y m w y siłk u , w a lk ę o o b lic z e n a ro d o w e ty c h m ie s z k a ń c ó w . P r z e c h o w y ­ w a n ie w z o rc ó w tra d y c y jn y c h k u l t u r y lu d o w e j W a r m ia k ó w w ią z a ło s ię z c a ły m u k ł a ­ d e m s to s u n k ó w sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z y c h , j a k i z f a k te m , iż w a r u n k i h is to ry c z n e ta k u k s z ta łto w a ły s y tu a c ję n a ro d o w o śc io w ą , iż r o la tr a d y c y jn y c h w z o rc ó w w u trz y m y ­ w a n iu p o ls k ie j o d rę b n o ś c i n a ro d o w e j b y ła szc z eg ó ln ie siln a . A z a r a z e m w p ły w y n i e ­ m ie c k ie j n a ro d o w o śc i w w ie lu w y p a d k a c h o d p o w ia d a ły p r z e n ik a n iu n a w ie ś n o w y c h w z o ró w c y w iliz a c y jn y c h .

P r z y o k a z ji n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a in n y b łą d . A u to rk a , c h cą c u d o w o d n ić p o ls k ie o s a d n ic tw o n a W a r m ii o d s y ła c z y te ln ik a do ro z p r a w y M a r z e n y P o lla k ó w n y (O s a d n i­ ctw o W a r m ii w o k r e s ie k r z y ż a c k im . P o z n a ń 1953), co s ta n o w i ja k ie ś n ie p o ro z u m ie n ie , p o n ie w a ż k s ią ż k a t a o m a w ia o s a d n ic tw o p ru s k ie , a n ie p o lsk ie . O sta te c z n e w y n ik i s tu d ió w p rz e p ro w a d z o n y c h p rz e z A n n ę S z y fe r u k a z u j ą w y ­ ra ź n ie , iż szc z eg ó ln ie p o w a ż n ą ro lę w o k r e ś la n iu t e m p a z m ia n p rz e o b ra ż e ń k u l t u r o ­ w y c h m ia ła w ie lk o ść p o szc z eg ó ln y ch g r u p z a m ie s z k u ją c y c h b a d a n e w sie, a p rz e d e w s z y s tk im lic z eb n o ść g ru p y a u to c h to n ic z n e j w p o r ó w n a n iu z w s z y s tk im i in n y m i g r u ­ p a m i. T r u d n o je d n a k o m a w ia ć p ro b le m y lu d n o ś c i a u to c h to n ic z n e j b e z szczeg ó ło w ej a n a liz y s ta n u je j św ia d o m o śc i n a ro d o w e j. T y m c z a se m A u to rk a w z a ło ż e n ia c h w s t ę p ­ n y c h w y ja ś n ia , że c elo w o re z y g n u je z „ p ro b le m a ty k i ś w ia d o m o śc i n a ro d o w e j g r u p

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A ₄₇₇

a u to c h to n ic z n y c h ” (s. 11), u z a s a d n ia ją c s w o je s ta n o w is k o k o n ie c z n o ś c ią „ o g ra n ic z e n ia o b s e r w a c ji i a n a liz y do w y b ra n y c h z a g a d n ie ń z a c h o w a ń s p o łe c z n o -k u ltu r o w y c h z w ią ­ z a n y c h z ż y ciem ro d z in y i je j p o w ią z a n ie m ze s p o łe c z n o śc ią w ie js k ą o ra z fu n k c jo n o - w a n ie m g o s p o d a r s tw a ” (s. 11). Z a ło ż e n ie ta k ie — w y d a je się — je s t n ie ty lk o o d ­ s tę p s tw e m od z a s y g n a liz o w a n e j ju ż w sz e śn ie j m e to d y in te g r a ln e j, k tó r ą A u to r k a c h c ia ła sto so w a ć , a le i w p ro w a d z a s z tu c z n ą iz o la c ję ro d z in y , a n a w e t i c a łe j s p o łe c z ­ n o ści w ie js k ie j o d p rz e o b ra ż e ń p o lity c z n y c h , sp o łe c z n y c h i n a ro d o w o śc io w y c h , ja k ie n a s tą p iły n a W arm ii.

K o n s e k w e n c je ta k ie g o z a ło ż e n ia w id a ć w y r a ź n ie w c a łe j p ra c y i to n ie ty lk o p rz y a n a liz ie g ru p a u to c h to n ic z n y c h . Z d e rz e n ie ró ż n y c h p o s ta w g r u p lu d n o ś c io w y c h , k tó re s ię o s ie d liły n a W a rm ii, d o p ro w a d z iły p rz e c ie ż n ie ty lk o do z d e r z e n ia ró ż n y c h z w y c z a ­ jó w , tr a d y c ji, a le p rz e d e w s z y s tk im do z d e r z e n ia p o s ta w g ru p lu d n o ś c i e tn ic z n ie p o l­ sk ie j re p r e z e n t u ją c y c h j e d n a k r ó ż n o r a k i s ta n s a m o w ie d z y n a ro d o w e j. T o w ła ś n ie ś w ia d o m o ś ć n a r o d o w a b y ła c z y n n ik ie m o d d z ia ły w u ją c y m n a r ó ż n o ra k ie p o s ta w y l u d ­ n o ś c i w je j ży ciu c o d z ie n n y m , a n a w e t n a s to s u n k i ro d z in n e . T o p rz e c ie ż s to s u n e k do n a r o d u p o lsk ie g o , do o jc z y z n y czy d o „ b liż sz e j o jc z y z n y ” s ty m u lo w a ł ta k ie czy in n e p o s ta w y w ż y c iu p u b lic z n y m , a i n ie p o z o s ta w a ł b e z w p ły w u n a s to s u n e k do p rz e o b ­ r a ż e ń s p o łe c z n y c h , k tó r e s ię d o k o n y w a ły . B ez w y ja ś n ie n ia p ro b le m ó w ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j, a z a ra z e m ś w ia d o m o ś c i k la s o w e j w sz e lk ie p ró b y d o ty c z ą c e w y ja ś n ie n ia m e c h a n iz m u p r z e m ia n k u ltu r o w y c h b ę d ą p o w ie rz c h o w n e , o g ra n ic z a ją c e s ię do r e ­ je s t r a c ji, n ie p o z w o lą n a u k a z a n ie k o rz e n i o w y c h z m ia n . B r a k d o s ta te c z n ie p o g łę b io ­ n e j a n a liz y s ta n u św ia d o m o śc i n a ro d o w e j s p o w o d o w a ł u p ro s z c z e n ia w c h a r a k t e r y ­ s ty c e w z o rc ó w k u ltu r o w y c h lu d n o ś c i w a r m iń s k ie j, z a m a z a n ie s to p n ia w p ły w ó w k u l ­ t u r y n ie m ie c k ie j i p o ls k ie j w ś r ó d te j lu d n o ś c i. Ł ą c z y s ię z ty m s p r a w a t r a k to w a n ia ja k o lu d n o ś c i a u to c h to n ic z n e j w y łą c z n ie lu d n o ś c i p o ls k ie j, w b r e w p o d s ta w o w y m ta k to m h is to ry c z n y m . D la c a łe j p ra c y c h a r a k t e r y s ty c z n e j e s t z re s z tą p rz e c e n ia n ie w p ły w ó w p o ls k ie j t r a d y c j i n a p o s ta w y lu d n o ś c i w a r m iń s k ie j (co z n o w u j e s t b ra k ie m k o n s e k w e n c ji w o b e c u w a g i o „ iz o la c ji n a ro d o w e j”) p r z y n ie u w z g lę d n ia n iu ro z m ia ­ ró w g e rm a n iz a c ji.

S k u tk i n ie d o sta te c z n e g o w y k o rz y s ty w a n ia m e to d b a d a ń h is to ry c z n y c h s ą w id o c z ­ n e ró w n ie ż p rz y p ró b a c h o k r e ś la n i a c e z u r w e w n ę tr z n y c h w a n a liz o w a n y m o k re sie . J u ż sa m o z a ło ż e n ie w s tę p n e , k tó r e o k re ś la b a d a n y o k re s ja k o z a m k n ię ty (s. 9), m u s i b u d z ić s p rz e c iw h is to ry k a . N ie j e s t to ty lk o s p r a w a te rm in o lo g ic z n a i w y d a je się, iż ta k ż e n ie - h is to r y k m u s i in a c z e j tr a k to w a ć ó w o k re s. T o n ie ty lk o b r a k p e rs p e k ty w y c z a so w e j n ie p o z w a la n a m d z isia j w y ja ś n ić , czy r o k 1970 b ę d z ie s ta n o w ić ja k ą ś ce ­ z u rę w ro z w o ju p ro c e só w w e w n ę tr z n y c h w h is to rii W a r m ii, a le ró w n ie ż b a d a n i a A u to r k i w s k a z u ją n a n ie z a k o ń c z o n y c h a r a k t e r w ie lu a n a liz o w a n y c h p ro c e só w . W c a ły m d w u d z ie s to p ię c io le c iu A u to rk a w y ró ż n iła z a s a d n ic z o ty lk o d w a o k re s y : p ie rw s z y od 1945 do 1955 r o k u o ra z d ru g i od 1955— 1956 do 1968— 1970 ro k u (s. 15). P o n a d to p rz y s zc z eg ó ło w e j a n a liz ie w y o d rę b n iła je sz c z e l a t a 1945— 1946 ja k o o k re s, w k tó ry m n a s tą p iło a d a p to w a n ie o s a d n ik ó w d o n o w y c h m ie js c z a m ie s z k a n ia i je g o „ w y p o s a ż e n ia ” (s. 106). N ie j e s t j e d n a k ja s n e , czy w y o d rę b n ie n ie te g o o k re s u m a się o d n o sić ty lk o do b a d a n y c h w si, czy te ż do c a łe j W a rm ii. N ie m a w o m a w ia n y m s tu d iu m p rz e d s ta w io n e g o p ro c e su z a s ie d la n ia ty c h w si, a le w ia d o m o z in n y c h ro z ­ p ra w , j a k i in n y c h m a te ria łó w ź ró d ło w y c h , że p ro c e s z a s ie d la n ia t r w a ł p rz e c ie ż 0 w ie le d łu ż e j, n ie o g ra n ic z a ł się ty lk o d o ty c h d w u la t. I o ile m o ż n a s ię zgodzić, że w la ta c h 1945— 1946 n a s tę p o w a ła a d a p t a c ja p ie rw s z y c h o sa d n ik ó w , to z u p e łn ie n ie w ie m y , j a k w y g lą d a ł p ro c e s a d a p t a c ji o s a d n ik ó w p rz y b y ły c h w la ta c h p ó ź n ie jsz y c h . C zy f a k t częścio w eg o z a s ie d la n ia ty c h w s i p rz e z p ie rw s z y c h o s a d n ik ó w w y w ie ra ł w p ły w n a p rz y s p ie s z e n ie p ro c e su a d a p t a c ji o s a d n ik ó w p rz y b y ły c h p ó ź n ie j. C zy w y ­ w ie ra ł w p ły w n a u je d n o lic a n ie w z o rc ó w k u ltu r o w y c h ? C zy n ie ró w n o m ie rn e z a s ie d ­ la n ie w si w a r m iń s k ic h m ia ło ja k ie ś z n a c z e n ie d la k i e r u n k u p rz e o b ra ż e ń w z o rc ó w k u ltu r o w y c h ? P r a c a n ie p rz y n o s i o d p o w ie d z i n a t e p y ta n ia .

P r z y c e z u ra c h c h ro n o lo g ic z n y c h n ie w y d a je się s p r a w ą d y s k u s y jn ą c e z u ra p o ­ c z ą tk o w a — ro k 1945. J e d n a k ż e w y o d rę b n ia n ie o k re s u d ru g ie g o , o p a rte g o o c e z u rę ro k u 1956 czy 1958, o k re ś lo n e j z d a n ie m A u to r k i o s u g e s tie m a te r ia łó w e m p iry c z n y c h 1 s a m o o k re ś le n ie re s p o n d e n tó w „ p o d a ją c y c h p o c z ą te k o k re s u s ta b iliz a c ji i i n te g r a c ji” (s. 15) n ie w y d a je s ię w p e łn i u z a s a d n io n e . N a p o d s ta w ie a n a liz y ź ró d e ł h is to ry c z n y c h p o c z ą te k s ta b iliz a c ji m o ż n a u s ta l ić n a w ie le l a t w c z e ś n ie j, ju ż n ie k ie d y 1947— 1949. J a k w ię c to w y g lą d a z k o n f r o n ta c ją m a te ria łó w z e b r a n y c h p rz e z A n n ę S z y fe r? A lb o

478 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

w sie, w k tó ry c h o w e b a d a n i a b y ły p ro w a d z o n e , p o s ia d a ły t a k d a le k o id ą c ą o d r ę b ­ ność, w co ra c z e j n a le ż y w ą tp ić , lu b te ż w b a d a n ia c h o p a r ty c h p rz e d e w sz y s tk im j e d n a k n a sa m o w ie d z y re s p o n d e n tó w , p e w n e p ro c e sy z a t a r ły się i b ez d o s ta te c z n e j k o n f r o n ta c ji z p is a n y m i m a te r ia ła m i ź ró d ło w y m i w s p ó łr z ę d n a c h ro n o lo g ic z n a , k tó r a m ia ła p o zw o lić n a le p sz e u m ie js c o w ie n ie b a d a n y c h p ro c e só w w czasie, z o s ta ła s k r z y ­ w io n a . W y d a je się, iż p r a c a A n n y S z y fe r je s t d o w o d e m , iż p ró b y o k re ś le n ia w s p ó ł­ c z y n n ik ó w c h ro n o lo g ic z n y c h d la m a so w y c h p ro c e só w s p o łe c z n o -k u ltu r o w y c h b ez k o r e la c ji z in n y m i ź ró d ła m i p rz y s ta r a n i a c h o s to s u n k o w o d u ż ą d b a ło ść o d o k ła d ­ n o ść, m u s z ą p rz y n ie ś ć u p ro s z c z e n ia , a n ie rz a d k o w rę c z b łę d n e w n io s k i. Is tn ie je p o ­ tr z e b a w s p i e r a n ia u s ta l e ń w y n ik ły c h z a n a liz y w y p o w ie d z i re s p o n d e n tó w ź ró d ła m i b a rd z ie j z o b ie k ty w iz o w a n y m i.

P r z y m e to d z ie b a d a ń z a s to s o w a n e j p rz e z A u to rk ę p o w s ta w a ły tru d n o ś c i n ie m o ż liw e do p rz e z w y c ię ż e n ia . J a k ż e w y r a ź n ie w id a ć to n a p rz y k ła d p rz y in te r e s u ją c y c h z re s z tą ro z w a ż a n ia c h , d o ty c z ą c y c h z m ia n w z a k r e s ie p r z y jm o w a n ia w sp ó ln y c h w z o rc ó w ję z y k o w y c h , z w y c z a jo w y c h , k tó ry m , p o m im o p o d ję ty c h p ró b , b r a k w is to ­ c ie rz e c z y w is ty c h u s ta l e ń c h ro n o lo g ic z n y c h . S p o w o d o w a ło to , iż u c h w y c e n ie z m ia n z ac h o d z ą c y c h w c za sie s ta ło się z a d a n ie m n a jtr u d n ie js z y m i w ty m z a k r e s ie p ra c a p rz y n o s i o w ie le m n ie j n iż n a p r z y k ła d p rz y u s ta l a n iu k ie r u n k u z m ia n k u ltu r o w y c h , a p rz e d e w s z y s tk im ic h re je s tro w a n iu .

P r z y p e rio d y z a c ji n a s tą p iło n a d to c a łk o w ite w y iz o lo w a n ie p rz e o b ra ż e ń k u l t u r o ­ w y c h od w y d a rz e ń p o lity c z n y c h . U w z g lę d n io n o w p ie rw s z y m rz ę d z ie o d d z ia ły w a n ie p ro c e só w u r b a n iz a c y jn y c h o ra z in d u s tria liz a c y jn y c h (por. n p . s. 85). T o św ia d o m ie i k o n s e k w e n tn ie re a liz o w a n e z a ło ż e n ie b a d a w c z e n ie p o zw o liło p rz e d e w s z y s tk im n a p rz e d s ta w ie n ie w p ły w u w s z y s tk ic h p rz e o b r a ż e ń z w ią z a n y c h z b u d o w n ic tw e m s o c ja ­ liz m u . C z y te ln ik j e s t w rę c z z a in tr y g o w a n y p y ta n ie m : czy ż a d n e tre ś c i id e o w o -p o li- ty c z n e n ie w y w ie ra ły w p ły w u n a te p rz e o b ra ż e n ia ? A c h o c ia ż b y s p r a w a z m ia n y fo r m w ła sn o ś c i n a w si, d z ia ła ln o ś ć o rg a n iz a c ji p o lity c z n y c h , c a ła w a lk a p o lity c z n a , j a k a s ię t u t a j ro z g ry w a ła w p ie rw s z y c h la ta c h po w o jn ie . T e z a g a d n ie n ia p o z o sta ły p o z a z a in te r e s o w a n ia m i A n n y S zy fe r, p o w o d u ją c z u b o ż e n ie s f e ry ro z w a ż a ń , co d o ­ p ro w a d z iło d o s tw o rz e n ia a b s tr a k c y jn e g o , sz tu c z n ie s k o n s tru o w a n e g o o b ra z u w si w a rm iń s k ie j, o p a rte g o n a iz o la c ji f a k tó w o d s z e ro k ie g o k o n te k s t u c ałeg o ż y c ia s p o ­ łeczn eg o . P r a c a n ie p rz y n o s i o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , j a k a j e s t fu n k c ja e le m e n tó w k u ltu r y s o c ja lis ty c z n e j w k s z ta łto w a n iu n o w y c h zw y cz a jó w , czy k ie ru n k ó w p rz e o b ­ ra ż e ń . T a k ie z a ło ż e n ia p o z w a la ły A u to rc e w k o n k lu z ji s tw ie rd z ić , że „ p ro c e s p r z e ­ m ia n ro z u m ie m y t u d w o ja k o — ja k o in te g ro w a n ie się z a c h o w a ń k u ltu r o w o - s p o łe c z - n y c h g ru p i ja k o p rz e jm o w a n ie n o w o śc i n ie sio n y c h p rz e z u r b a n iz a c ję i i n d u s t r i a l i ­ z a c ję ” (s. 96). P rz y z n a ją c , że „ p ro c esy z m ia n y n a w s i w a rm iń s k ie j p r z e b ie g a ją d w o m a to r a m i: o g ó ln y c h p rz e m ia n g o s p o d a rc z y c h i s p o łe c z n o -k u ltu r a ln y c h w si p o d w p ły ­ w e m z m ia n u s tro jo w y c h o ra z u p rz e m y s ło w ie n ia i u r b a n iz a c ji, a ta k ż e s c a la n ia i tw o ­ rz e n ia się w s p ó ln e g o w z o rc a z a c h o w a ń s p o łe c z n o -k u ltu r o w y c h ” (s. 105), p r a c a n ie p o d d a je a n a liz ie w p ły w u z m ia n u s tro jo w y c h , z w ią z a n y c h z k s z ta łto w a n ie m w P o lsc e u s tr o ju so cja listy c zn e g o .

W y d a je się, że A u to r k a p rz e s a d n ie o c e n iła z n a c z e n ie a k tó w p r a w n y c h d la p o s ta w lu d n o ś c i, d la p ro c e su s ta b iliz a c ji (por. np . s. 36), n ie u w z g lę d n ia ją c d o s ta te c z n ie r z e ­ c z y w is ty c h re a lió w p o lity c z n y c h , k tó r e n ie z a w s z e m ie ś c iły się w ra m a c h w y z n a ­ czo n y c h p o je d y n c z y m i a k ta m i p ra w n y m i. B o m o ż n a n a p r z y k ła d p o s ta w ić p y ta n ie , ja k ie z n a c z e n ie d la p ro c e só w p rz e o b ra ż e ń k u ltu r o w y c h m ia ł p ro c e s s o c ja liz a c ji w s i w a rm iń s k ie j, a d o p ie ro w ty m k o n te k ś c ie , j a k ie z n a c z e n ie m ia ło n a d a w a n ie a k tó w w ła sn o śc i.

O m a w ia ją c w sp ó łż y c ie m ię d z y p o szc z eg ó ln y m i g ru p a m i lu d n o ś c i A u to r k a p o d ­ k r e ś la , że b y ło o n o s to su n k o w o d o b re m ię d z y r e p a t r i a n t a m i a lu d n o ś c ią a u to c h to ­ n ic z n ą (s. 57). P ie rw s z e p y ta n ie , k tó r e t u t a j s ię n a s u w a to n ie p e w n o ś ć , czy o d n o siło s ię to d o w sz y s tk ic h r e p a tr ia n tó w , czy te ż do je d n e j z g ru p , W iln ia n lu b W o ły n ia n , b o z in n y c h ź ró d e ł w ia d o m o o o d m ie n n y c h p o s ta w a c h o b u g ru p . W in n y m m ie js c u z a n o to w a ła A n n a S z y fe r, że g r u p y o s a d n ik ó w w ile ń s k ic h i W o ły ń sk ich o d p o c z ą tk u n ie ty lk o z a ję ły się g o s p o d a rs tw e m z d b a ło ś c ią w ła śc ic ie li, a le p r z e ję ły tr o s k ę o d o b ro c a łe j w s i (s. 97). I n te r e s u ją c e i w a ż n e to s p o strz e ż e n ie d la c a ły c h ro z w a ż a ń , a le s to ­ ją c e w s p rz ec z n o śc i z in n y m i ź ró d ła m i, k tó r e w y k a z y w a ły , że p ro c e s te n n ie n a s tę ­ p o w a ł t a k ła tw o , że r e p a tr ia n c i a d a p t o w a li się n a n o w y c h te r e n a c h n ie b e z op o ró w . W o m a w ia n y m s tu d iu m A u to r k a p rz e d s ta w iła b o g a te m a te r ia ły o p rz e o b ra ż ę

-r e c e n z j e i o m ó w i e n i a ₄₇₉

n ia c h w z o rc ó w k u ltu r o w y c h n a w si w a r m iń s k ie j i z a r e j e s tr o w a ła częścio w o z a c h o ­ d z ąc e z m ia n y . M a te ria ły p o zw o liły n a s tw ie r d z e n ie , iż u je d n o lic a n ie w z o rc ó w t r a d y ­ c y jn y c h ” n a s tę p o w a ło p rz e z w y b ó r w s p ó ln e j, je d n e j lu b d w u fo r m , k tó r e jś z g ru p . lu b p rz e z o d rz u c e n ie w sz y s tk ic h s o b ie w ła ś c iw y c h fo r m tr a d y c y jn y c h ” (s. 96). P r a c a j e d ­ n a k n ie p rz y n o s i o d p o w ie d z i n a p y ta n ia , d la c ze g o w ła ś n ie je d n e fo r m y k u ltu r y t r a ­ d y c y jn e j p rz e trw a ły , in n e ro z sze rz y ły się, a w re sz c ie je sz c z e in n e z a n ik ły . B y ć m oże, iż b a d a n i a p rz e p ro w a d z o n e w te j s k a li n ie p o z w a la ją n a u d z ie le n ie o d p o w ie d z i w ty m z a k re s ie . Z a c h ę tą d o p ro w a d z e n ia b a d a ń w sz e rs z e j s k a li je s t c h y b a i te n fa k t, iż p ro cesy , o k tó r y c h m o w a w p ra c y , s ą ty p o w e i d la in n y c h re g io n ó w i że n ie je d n o ­ k r o tn ie w n io s k i s p re c y z o w a n e p rz e z A n n ę S z y fe r w o d n ie s ie n iu d o re g io n u w a r m i ń ­ s k ieg o m o g ą b y ć u z n a w a n e ja k o ro b o c z e h ip o te z y w o d n ie s ie n iu do c a ły c h o b s z a ró w n a d b a łty c k ic h i n a d o d rz a ń s k ic h . W o jc ie c h W r z e s iń s k i R o c z n ik S ta ty s ty c z n y W o je w ó d z tw a O ls z ty ń s k ie g o 1971, O lsz ty n 1971, R. X II, ss. 440. K o le jn y to m „ R o c z n ik a S ta ty s ty c z n e g o W o je w ó d z tw a O ls z ty ń s k ie g o ” 1971 je s t b o g a ty m z b io re m in fo r m a c ji lic z b o w y ch o ro z w o ju s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z y m W a rm ii i M az u r. W y d a n ie X II to m u te j p u b lik a c ji d a je c z y te ln ik o w i sz e ro k i w a c h la rz w ia ­ d o m o ści s ta ty s ty c z n y c h o o sią g n ię c ia c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o w r o k u 1970 z z a ­ g a d n ie ń sp o łe c z n y c h k u ltu r a ln y c h i g o sp o d arcz y c h . P o r ó w n u ją c in fo r m a c je s t a ­ ty s ty c z n e z l a t u b ie g ły c h m o ż n a s ię z o rie n to w a ć j a k d a le c e n a s tą p iły z m ia n y w s p o ­ łe c z e ń s tw ie W a rm ii i M az u r.

W n o w y m „ R o c z n ik u ” u tw o rz o n o trz y n o w e o d r ę b n e d z ia ły , a m ia n o w ic ie : M e ­

te o ro lo g ia , G e o g ra fia ; R z e m io s ło i u s łu g i; T u r y s ty k a , S p o r t, a p o n a d to ro z sz e rz o n o

z a k r e s in fo r m a c ji s ta ty s ty c z n y c h w n a s tę p u ją c y c h d z ia ła c h : L u d n o ś ć ; Z a tr u d n ie n ie ; R o ln ic tw o i le śn ic tw o ; G o sp o d a r k a m ie s z k a n io w a i k o m u n a ln a o ra z O c h ro n a z d r o ­ w ia . W y k o rz y s ta n o ró w n ie ż w s t ę p n e w y n ik i N a ro d o w e g o S p is u P o w s z e c h n e g o z d n ia 8 g r u d n ia 1970 ro k u , a p rz e d e w sz y s tk im w z a k r e s ie : s t a n u i s t r u k t u r y lu d n o ści, g o s p o d a rs tw d o m o w y c h i z aso b ó w m ie s z k a n io w y c h , p o m ie s z c z e ń in w e n ta r s k i c h w i n ­ d y w id u a ln y c h g o s p o d a r s tw a c h ro ln y c h .

C ało ść p u b lik a c ji p o d z ie lo n o n a 18 d zia łó w , k tó r e w w ię k sz o ś c i p o p rz e d z o n o u w a g a m i o g ó ln y m i i m e to d o lo g ic z n y m i. O b o k in fo r m a c ji lic z b o w y ch , część p r z e d s ta ­ w io n o w p o s ta c i o b ra z o w y c h w y k re só w . S y n te ty c z n e u ję c ie o s ią g n ię ć ro z w o ju s p o ­ łe c zn e g o i g o sp o d arcz e g o w o je w ó d z tw a p o d a n o w p rz e d m o w ie do „ R o c z n ik a ”, n a p i ­ s a n e j p rz e z d y r e k to r a W o je w ó d z k ie g o U rz ę d u S ta ty s ty c z n e g o m g r. O. O p o n o w ic za . W p ro w a d z a o n a c z y te ln ik a do p ie rw s z e j c zęści „ R o c z n ik a ”, w k tó re j p rz e d s ta w io n o w a ż n ie js z e d a n e o r o z w o ju W a r m ii i M a z u r w p r z e k r o ju p o w ia to w y m za o k re s 1960— 1970.

N ie sp o só b je s t szczeg ó ło w o o m ó w ić b o g a te j tr e ś c i p o szc z eg ó ln y ch d z ia łó w i m n o ­ g ości in fo r m a c ji z n a jd u ją c y c h s ię n a 266 ta b lic a c h s ta ty s ty c z n y c h . D la te g o z w ró c ę u w a g ę ty lk o n a w y b ra n e d z ia ły „ R o c z n ik a ”.

N a w s tę p ie w y p a d a p o d k re ś lić , że w k o ń c u 1970 r o k u n a te r e n ie w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o m ie s z k a ło 978,4 ty s. osób, to z n a c z y 3,0% o g ó łu lu d n o ś c i k r a ju . W s t o ­ s u n k u d o 1965 ro k u p r z y ro s t rz e c z y w is ty lic z b y lu d n o ś c i m ie js k ie j w y n ió s ł 13,6%, n a to m ia s t lic z e b n o ść m ie s z k a ń c ó w w s i z m n ie js z y ła się w ty m o k re s ie o 4,5%. M im o to, w r o k u 1970, O ls z ty ń s k ie n a le ż a ło je sz c z e d o w ie js k ic h w o je w ó d z tw , g d y ż 3/ 5 o g ó łu lu d n o ś c i W a rm ii i M a z u r z a m ie s z k iw a ło w ieś.

P o d w z g lę d e m p r z y ro s tu n a tu ra ln e g o lu d n o ś c i w o je w ó d z tw o z a jm o w a ło p ie r w ­ sze m ie js c e w k r a ju . W y n o sił o n 13,6 p ro m ille i p o zio m je g o n ie u le g ł z m ia n ie w s to ­ s u n k u do ro k u 1969. N a to m ia s t w m in im a ln y m s to p n iu z m n ie js z y ła s ię s to p a zg o n ó w n ie m o w lą t, k tó r a w y n o s iła 31,9 p ro m ille . O z n ac z a to, że w ro k u 1970 n a k a ż d e 1000 u ro d z e ń ż y w y c h u m ie ra ło b lis k o 32 d z ie ci w w ie k u n ie u k o ń c z o n y c h z e ro l a t życia. W a r m ia i M a z u ry od w ie lu l a t c h a r a k t e r y z u ją s ię o d p ły w e m lu d n o ś c i i u je m n y m s a ld e m r u c h u w ę d ró w k o w e g o . W r o k u 1970 w o je w ó d z tw o o ls z ty ń sk ie n ie zm ie n iło sw e g o c h a r a k t e r u i w d a lsz y m c ią g u p o z o sta ło te r e n e m e m ig ra c y jn y m lu d n o ści. N a ogół p rz e m y s ł n ie je s t d o m e n ą g o s p o d a rk i w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o , n i e ­