Indianie a Prusowie. Uwagi o celowości badań porównawczych : (na marginesie najnowszych badań historyków radzieckich)

Powierski, Jan

Indianie a Prusowie. Uwagi o

celowości badań porównawczych :

(na marginesie najnowszych badań

historyków radzieckich)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 455-472

D

Y

S

K

U

S

J

E

i

P

O

L

E

M

I

K

I

Jan P ow ierski

INDIANIE A PRUSOWIE

UWAGI O CELOWOŚCI BADAŃ PORÓWNAWCZYCH

(Na marginesie najnowszych badań historyków radzieckich)

K to n ie c zy tał w m łodości pow ieści J. F. C oopera o lo sach o sta tn ic h M o­ h ik an ó w . Co p r a w d a g ru p a około 300 p rz ed s ta w icie li teg o p lem ien ia p rz e trw a ła do n aszy ch czasów w rezerw acie, z a tra c a ją c je d n a k ju ż swój jęz y k *. M im ow oli n a s u w a ją się s k o ja rze n ia z lo sam i P ru s ó w , k tó rz y częściow o uleg li w yniszcze­ n iu w dobie p o d b o ju krzyżackiego, częściow o zaś asy m ila c ji w śró d n a p ły w o ­ w ej lu d n o ści n iem ieck iej, polskiej i lite w sk ie j. O sta tn ie g ru p y , m ów iące języ­ k iem p ru sk im , s p o ty k a m y w X V I—X V II w iek u , później po P r u s a c h p r z e tr w a ­ ły już ty lk o śla d y w n a ze w n ictw ie i m n iej ob fite w słow nictw ie, zw y czajach i o b rz ęd a ch m iejsco w ej ludności. O bow iązek b ad ac zy po lsk ich re k o n s tru o w a ­ n ia dziejów teg o w y m a rłe g o lu d u w y n ik a t a k z konieczności z ro zu m ien ia p rz e ­ szłości W a rm ii i M azur, j a k i z tego, że n ie je d n a p o lsk a ro d z in a m o g ła b y do­ szukać się P ru s ó w w ś ró d sw y ch o d leg ły ch p rzodków . Czy je d n a k w b a d a n ia c h n a d d z ie jam i P ru s ó w w a rto doszukiw ać się an alo g ii do In d ian ?

P o d k re ś lm y n a w stępie, że n ie chodzi n a m t u o zastosow anie m e to d y p e r

analogiam , k tó ra p rz y b a d a n iu t a k o d leg ły ch od siebie ludów , ż y jący ch w in ­

n y c h u w a ru n k o w a n ia c h h isto ry czn y ch , n ie m oże być w p ro s t z asto so w an a przy o d tw a rz a n iu n iez n a n y ch o g n iw p rocesów ro zw o jo w y ch społeczności P ru s ó w n a p o d staw ie znajom ości o d p o w ied n ich p rocesów u In d ian , i o d w ro tn ie. M am y t u n a m y śli szeroko p o jętą m eto d ę porów naw czą, k tó re j celem je s t stw ie rd ze ­ n ie zbieżności i odrębności, co n ie w y k lu c za m ożliw ości in te r p r e ta c ji (próby zro zu m ien ia z ja w isk i procesów ) w w y p a d k u s tw ie rd ze n ia zbieżności.

J e s t oczyw iste, że w p r z y p a d k u P ru s ó w w p ierw szej k o lejności n a s u w a się zasto so w an ie p o ró w n a ń z lu d a m i im n ajb liższy m i, o b jęty m i tr a d y c ja m i w spól­ nej przeszłości t a k ze w z g lęd u n a w spólne pochodzenie, j a k i d łu g o trw a łe s ą ­ siedztw o, a w ięc przed e w szy stk im z lu d a m i lite w sk im i i ło tew sk im i. Tego ro d z a ju s tu d ia p o ró w n aw cze p rz ep ro w a d z ili w naszej h is to rio g ra fii przed e w szy stk im H e n ry k Ł o w m iań sk i, zaś w h isto rio g ra fii rad zieck iej W ła d im ir P a s z u t o z. C hociaż p rz ed m io te m ty c h stu d ió w b y ła p rzed e w s zy s tk im L itw a , zaś źró d ła dotyczące P ru s ó w d o sta rc z ały m a te r ia łu porów naw czego, to je d n a k

1 I n f o r m a c j e o I n d i a n a c h z o b . N a r o d y A m e r i k i , t . 1, M o s k v a 1959. 2 H . Ł o w m i a ń s k i , S t u d i a n a d p o c z ą t k a m i s p o ł e c z e ń s t w a i p a ń s t w a l i t e w s k i e g o , t . 1— 2, W i l n o 1931—1932; V . T . P a S u t o , O b r a z o w a n i e l i t o u s k o p o g o s u d a r s t v a , M o s k v a 1959. O g r a n i c z a m y s i ę d o w y m i e n i e n i a p o z y c j i n a j w a ż n i e j s z y c h . P o r . t e ż H . A . M o o r a i H . M . L i g i , К u o p r o s u o p e n z i s e j ' e o d a l ' n y c h o t n o S e n i j u n a r o d o v P r i b a l t i k i , w : P r o b l e m y v o z n i k n o v e n i j a f e o d a l i z m a u n a r o d o v S S S R , M o s k v a 1909. K o m u n ik a ty M a z u r s k o — W a r m i ń s k i e , 1977, nr 3— 4

4 5 6

ich e fek te m b y ło ta k ż e pozn an ie s a m y ch P r u s ó w 3. W a rto zw rócić tak ż e u w a ­ gę, iż zw łaszcza Ł o w m ia ń sk i w y k o rz y sta ł t u dane, dotyczące p lem io n e sto ń ­ skich, co p ra w d a p o słu g u jąc y c h się o d rę b n y m jęz y k iem (fińskiej ro d z in y języ ­ kow ej), je d n a k są sia d u ją c y ch z lu d a m i b a łty jsk im i.

W dalszej kolejności p rz ed m io te m p o ró w n a ń z P ru s a m i czy — szerzej — z ogółem lu d ó w b a łty js k ic h p o w in n i być Sło w ian ie, w ielo w ie k o w i sąsiedzi, k tó ry c h przeszłość t a k silnie b y ła sp rzężona z d z iejam i lu d ó w b a łty jsk ic h , że w iększość b a d ac zy p rz y jm u je istn ie n ie w przeszłości języ k o w o -etn iczn ej w spól­ no ty b ałto -sło w iań sk iej. N ależy tu je d n a k stw ierdzić, że p rz y p o ró w n y w an iu zw łaszcza szczególnie in te re su ją c e g o p ro b le m u genezy sp o łeczeń stw a k laso w e­ go i p a ń s tw a u lu d ó w b a łty js k ic h i sło w ia ń sk ich ze w z g lęd u n a s ta n źródeł p isanych, u w a ru n k o w a n y n ieró w n o m ie m o ś cią czasow ą o d p o w ied n ich p ro ce ­ sów, w pozycji w p e w n y m sensie u p rz y w ile jo w an e j (chociaż n ie w h is to rio ­ grafii) zn alazły się p ierw sze z nich, u k tó ry c h e ta p p o w s ta n ia pań stw o w o ści p rz y p a d ł n a czas w iększego z a a w a n so w a n ia p iśm ie n n ictw a w p o ró w n a n iu z lu d a m i północnosłow iańskim i. W te j sy tu a c ji c h y b a n iep rz y p ad k o w o n a j­ p ełn iejszy o b raz w sp o m ia n y ch procesów u S ło w ia n d ał w łaśn ie Ł o w m iań sk i, k tó ry w cześniej p rz ep ro w a d z ił s tu d ia n a d lu d a m i b a łt y j s k i m i 4. '

K o le jn e j płaszczyzny p o ró w n a ń d o sta rcz ają b a d a n ia n a d lu d a m i g e rm a ń ­ skim i, zw łaszcza zaś n a d sk a n d y n a w sk im i, są sia d u ją c y m i z P ru s a m i i in n y m i lu d a m i b a łty js k im i przez M orze B a łty c k ie i tak ż e k o n ta k tu ją c y m i się n a w z a ­ jem . N ależy je d n a k stw ierd zić, że w ty m p r z y p a d k u w starszej h isto rio g ra fii z am iast p ro w a d z e n ia stu d ió w po ró w n aw czy ch zajm o w an o się głów nie jed n o ­ stro n n ie i te n d e n c y jn ie p ro b le m a ty k ą w p ły w ó w sk a n d y n a w s k ic h n a lu d y b a ł- ty js k ie , zaś w b a d a n ia c h n ow szych o g ran iczan o się do u w a g o c h a ra k te rz e m a rg in a ln y m . T a płaszczyzna p o ró w n a ń sta n o w i w ięc w ie lk ą b iałą p lam ę h isto rio g raficz n ą, a po je j z a p e łn ie n iu m o żn a spodziew ać się in te re s u ją c y c h w niosków , dotyczących n ie ty lk o lu d ó w s k a n d y n a w sk ic h i b a łty jsk ic h , lecz ta k ż e słu żących p o szerzen iu sy n tety czn ej w ied zy o ogólnych p ra w id ło w o ściach

p ro cesó w h isto ry czn y ch . #

Ze w z g lę d u n a przy n ależn o ść lu d ó w b a łty js k ic h i sło w iań sk ich do zespołu in d o eu ro p e jsk ieg o cenne, zw łaszcza dla o k re s u sięgającego II ty siąclecia p.n.e. i w cześniej, m oże być p o ró w n a n ie p rocesów ro zw o jo w y ch lu d ó w tego zespołu, ta k z u w a g i n a m ożliw ości w y k ry c ia z ja w is k i procesów w spólnych, s ię g ają ­ cych doby w spólnoty p ra in d o e u ro p ejsk ie j, c h a ra k te ry s ty c z n y c h w ięc ta k ż e dla p rz o d k ó w (czy p o d staw o w eg o k o m p o n en tu ) B ałtów , j a k i późniejszego ich z ró ż n ic o w a n ia 5. W ty m k o n tek ście szczególnie in te re s u ją c e m ogą być s tu d ia porów naw cze, u w z g lęd n ia ją ce n ajw cześn iej przez źró d ła p isan e ośw ietlone:

3 P o r . z w ł a s z c z a H . Ł o w m i a ń s k i , P r u s y p o g a ń s k i e , T o r u ń 1935; V . T . P a S u t o , P o m e z a n i j a , M o s k v a 1955. 4 H . Ł o w m i a ń s k i , P o c z ą t k i P o l s k i . Z d z i e j ó w S ł o w i a n го I t y s i ą c l e c i u , n . e , t . 1— 5, W a r ­ s z a w a 1964— 1973. 5 P o r . n p . V . V . I v a n o v , G e n e a l o g i ć e s k a j a k l a s s i f i k a c i j a j a z y k o v i p o n j a t i e j a z y k o v o g o T O d s t v a , M o s k v a 1954; A . v. D e s n i c k a j a , V o p r o s y i z u c e n i j a r o d s t v a i n d o e v r o p e j s k i c h j a z y k o v , M o s k v a —L e n i n g r a d 1955; V . N . D a n i l e n k o , E n e o l i t U k r a i n y . E t n o i s t o r i è e s k o e i s s l e d o v a n i e , K i e v 1974, s s . 108 n n . B a r d z o i n t e r e s u j ą c e s ą p o ś w i ę c o n e o d t w o r z e n i u m i t o l o g i i b a ł t y j s k i e j i s ł o ­ w i a ń s k i e j n a t l e i n d o e u r o p e j s k i m ( a l e w w i e l u z a g a d n i e n i a c h i s z e r s z y m ) s t u d i a : V . V . I v a n o v , V . N . T o p o r o v , I s s l e d o v a n i j a v o b l a s t i s i a v j a n s k i c h d r e v n o s t e j , M o s k v a 1974.

4 5 7

w czesn o g reck ą lu d n o ść b a se n u e g ejsk ieg o i a n a to lijs k ą lu d n o ść A zji M n iej­ szej 6.

O statn io p o ja w iła się i je s t coraz b a rd ziej u g r u n to w y w a n a tez a o m ożli­ w ości is tn ie n ia w odległej przeszłości w sp ó ln o ty czy p rz y n a jm n ie j ligi języ k o ­ w ej, zw a n ej n o stra ty c z n ą, o b e jm u jąc e j p o d sta w o w e k o m p o n e n ty etnogeniczne rodzin: in d o eu ro p e jsk iej, a łta js k ie j, u ra ls k ie j, d ra w id y js k ie j, k a rtw e ls k ie j i se- m ito -c h am ick ie j. T eza ta u p ra w n ia do w y k o rz y sta n ia lek s y k i n o stra ty c z n e j i b a d a ń p o ró w n aw czy ch d la r e k o n s tru k c ji jeszcze odleglejszej przeszłości p rz o d k ó w B ałtów , czy ściślej m ów iąc, g r u p etn iczn y c h , k tó re w ra z z in n y m i m ia ły w przyszłości u fo rm o w ać się w zespół p ra in d o e u ro p ejsk i, a n a stę p n ie b a łty js k i 7.

W ty m k o n tek ście m ożna odw ołać się do w y rażo n eg o o sta tn io p rz ez Ł ow - m iań sk ieg o z d an ia o an alo g iac h m ięd zy n ajw cz eśn ie jsz ą fa zą e u ro p ejsk ieg o fe u d a lizm u a „ az jaty ck im sposobem p ro d u k c ji” s, z d a n ia w y n ik a ją c eg o k o n ­ s e k w e n tn ie z jeg o w s p o m n ia n y ch ju ż stu d ió w n a d p o c zą tk am i społeczeństw k las o w y c h i p a ń s tw u S łow ian. Jed n o cześn ie w y ch o d zim y tu ju ż z k rę g u po­ ró w n a ń lu d ó w sąsiednich, w ty m czy in n y m s to p n iu p o w iązan y ch ze sobą g e­ n ety c zn ie, w k ra c z a m y zaś w dziedzinę z ag ad n ień , z w iązan y ch z u s ta la n ie m o gólnych p ra w id ło w o ści ro zw o ju ludzkości.

J a k w iadom o, tw ó rc a m i ogólnej te o rii ro z w o ju społecznego, o p a rte j o m e ­ todologiczne p o d sta w y m a te ria liz m u d ialek ty czn eg o (teorii m a te ria liz m u h is to ­ rycznego) b y li K a ro l M a rk s i F r y d e r y k Engels. N a jb a rd z ie j sy s te m aty c zn y w y k ła d ro z w o ju sp o łeczeń stw p rz e d a n ta g o n isty cz n y c h w dobie fo rm ac ji w spól­ n o ty p ierw o tn e j, jej k ry z y su i k sz ta łto w a n ia się sp o łeczeń stw klaso w y ch i p a ń s tw d a ł F r y d e r y k E n g e l s 9, k tó ry w y k o rz y sta ł o d k ry c ie przez L ew isa H e n ry ’ego M o rg a n a z ja w isk a pow szechnego w y s tę p o w a n ia ro d u ja k o p o d sta ­ w ow ej k o m ó rk i o rg a n iz ac y jn ej społeczeństw a p ierw o tn e g o i u s ta le n ie przez n iego e ta p ó w ro z w o ju teg o sp o łeczeństw a od o k re su dzikości do o k re s u b a r ­ b a rz y ń s tw a . K ry ty k a teo rii M o rg a n a b y ła o d tą d ściśle p o w iązan a z k ry ty k ą m a te ria liz m u h istorycznego. M im o konieczności m o d y fik a c ji n ie k tó ry c h szcze­ gółow ych zag ad n ień , z w iązan y ch z p o stęp em b a d ań , ogólne założenia teo rii M org an a, d ostosow anej p rzez E n g elsa do teo rii m a te ria liz m u historycznego, w s p a rte przez b a d a n ia etn o g raficzn e, a zw łaszcza archeologiczne, o sta ły się k ry ty c e . W y d a je się, że n ajp ełn iejszeg o u jęc ia en g elsow skiego p ro b le m u po ­ ch odzenia m a łż eń s tw a i ro d z in y — w p o w iązan iu ze s ta d ia m i i k ie ru n k a m i

6 P o r . o s t a t n i o T . V . B l a v a t s k a j a , G r e c e s k o e o b S c e s t v o v t o r o g o t y s j a â e l e t i j a d o n o v e j e r y i j e g o k u V t u r a , M o s k v a 1976. 7 P o r . z w ł a s z c z a a r t y k u ł y V . M . I l l i ć a - S v i t y ć a w : E t i m o l o g i j a , M o s k v a 1965— 1968; z o b . t e ż V . N . D a n i l e n k o , E n e o l i t U k r a i n y , s s . 128 n n . ß H . Ł o w m i a ń s k i , P r z e m i a n y f e u d a l n e w s i p o l s k i e j d o 1138 r . , P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y , t . 65, 1974, z . 3, s . 437; P r o b l e m c h a r a k t e r u „ a z j a t y c k i e g o s p o s o b u p r o d u k c j i ” j e s t n a d a l p r z e d m i o ­ t e m o ż y w i o n e j d y s k u s j i , p o r . o s t a t n i o V . N . N i k i f o r o v , V o s t o k i v s e m i r n a j a i s t o r i j a , M o s k v a 1975. S ł u s z n e w y d a j e s i ę z d a n i e S . D . Z a k a , M e t o d o l o g i ć e s k i e p r o b l e m y r a z v i t t j a s e l ' s k o j p o z e - m e l ' n o j o b ś ć i n y , w : S o c i a l ’n a j a o r g a n i z a c i j a n a r o d o v A z i i i A f r i k i , M o s k v a 1975, s s . 233—311, ż e w s p ó l n o t a r o l n i c z a , s t a n o w i ą c a n a j i s t o t n i e j s z e o g n i w o w i e l o u k ł a d o w y c h s p o ł e c z e ń s t w t y p u „ a z j a t y c k i e g o ” k r y ł a w s o b i e m o ż l i w o ś ć r o z w o j u t a k w k i e r u n k u f o r m a c j i n i e w o l n i c z e j ( w y ­ s p e c j a l i z o w a n e j t y p u a n t y c z n e g o ) j a k w k i e r u n k u b a r d z i e j p o w s z e c h n e j f o r m a c j i f e u d a l n e j ( w t y m w y s p e c j a l i z o w a n e g o f e u d a l i z m u t y p u z a c h o d n i o e u r o p e j s k i e g o ) . 9 W t ł u m a c z e n i u n a j ę z y k p o l s k i : F . E n g e l s , P o c h o d z e n i e r o d z i n y , u r t a s n o ś c i p r y w a t n e j i p a ń s t w a , W a r s z a w a 1948.

4 5 8

społeczno-gospodarczego ro z w o ju sp o łeczeństw a p ierw o tn e g o — do starczy ł o sta tn io w sw ej p ra cy J u r i j S iem io n ó w 10. C hociaż szczegółow a d y sk u s ja nie je s t jeszcze zakończona, to je d n a k ogólne s tw ie rd ze n ie w y s tę p o w a n ia p r a w i­ dłow ości w pro cesach histo ry czn y ch , zachodzących w ro z w o ju społeczeństw p ie rw o tn y c h aż do w y k s zta łc en ia sp o łeczeń stw k lasow ych i p a ń stw , u p o w a żn ia d o sto so w an ia m e to d y p o ró w n y w an ia społeczności n ie ra z od leg ły ch i ze sobą h isto ry czn ie n ie zw iązanych. Z aw sze je d n a k trz e b a p am iętać, że w obec sk o m ­ plik o w an e g o c h a r a k te r u o d d z ia ły w a n ia n a rozw ój k o n k re tn y c h społeczności k o n k re tn e g o śro d o w isk a n a tu r a ln e g o i k o n k re tn e j przeszłości n ależy w y kazać dużą ostrożność p rz y p rzech o d zen iu od p o stęp o w an ia in d u k cy jn e g o do d e d u k ­ cyjnego, gd y ż ogólne p raw id ło w o ści re alizo w a ły się w k o n k re tn e j rzeczy ­ w istości, w ró żnych szczegółow ych fo rm ach . T y m n iem n iej w św ie tle w y s tę ­ po w an ia p raw id ło w o ści ro z w o ju in te re s u ją c e m oże być p o ró w n a n ie n a w e t ta k o d leg ły ch od siebie i n ie p o w iązan y ch ze sobą ludów , ja k im i b y li P ru so w ie i In d ian ie . W p rz y p a d k u u ja w n ie n ia zbliżonych u w a ru n k o w a ń n a o d p o w ia d a ­ jący ch sobie sta d ia ln ie e ta p a c h ro z w o ju społeczno-gospodarczego obu lu d ó w m ożna p róbow ać o b jaśn iać podobne z ja w isk a w d ziejach jed n eg o lu d u p rz y p om ocy lep iej zn an y c h an alo g iczn y ch z ja w isk w d ziejach in n eg o lu d u , p a m ię ­ ta ją c je d n a k o ty m , że w ż a d n y m w y p a d k u n ie m oże t u chodzić o stw ie rd ze n ie z ach odzenia jak ic h ś z ja w isk bez w y k ry c ia jego ślad ó w w in te re s u ją c y m n as tere n ie. M a m y w ięc n a u w a d z e n ie s tw ie rd z e n ie przez a n alo g ię sam ego w y ­ stęp o w a n ia jak ieg o ś p ro cesu czy z ja w isk a d late g o tylk o , że w y s tę p u ją one u in n y c h ludów , lecz p ró b ę in te r p r e ta c ji stw ierd zo n eg o źródłow o zja w isk a przez p o tw ierd z e n ie jeg o szerszego w y stęp o w an ia, a p rz y o k azji sz u k a n ia w d zie jach innego, p o ró w n y w an e g o z in te re s u ją c y m nas, lu d u , nie go to w y ch odpow iedzi n a p y tan ia , lecz u ja w n ie n ia sam y ch p y ta ń i m ożliw ości o d pow ie­ dzi n a n ie, k tó re to odpow iedzi m u sia ły b y być sp ra w d zo n e p rz y pom ocy k o n ­ k re tn e g o m a te r ia łu źródłow ego. Inaczej m ów iąc, p o ró w n a n ie m oże dostarczyć n a m ź ró d ła in sp irac ji b ad aw czej, lecz n ie m oże służyć dow odzeniu.

W ra c ają c do sp ra w y celowości p o ró w n y w a n ia d ziejów P ru s ó w i In d ia n w a rto zw rócić u w a g ę n a jed e n fa k t: o d k ry c ie przez M o rg a n a pow szechności ro d u ja k o po d sta w o w ej jed n o s tk i o rg a n iz ac y jn ej w dobie w sp ó ln o ty p ie rw o t­ n ej ściśle w y n ik a ło z jego b a d a ń n a d o rg a n iz ac ją i sy s te m am i p o k re w ie ń s tw a u p lem io n in d ia ń sk ic h A m e ry k i Północnej, w ty m zw łaszcza Irokezów . W obec teg o p o ró w n y w an ie P ru s ó w z I n d ia n a m i oznacza p rz y n a jm n ie j częściow o po­ ró w n y w a n ie z k lasy czn y m m o d elem ro z w o ju społeczeństw p ie rw o tn y c h . W spo­ m n ia n a ju ż k ry ty k a te o rii M o rg a n a i po w iązan a z n ią k r y ty k a m a te ria lis ty c z - n o -h isto ry czn eg o u jęcia w sp ó ln o ty p ierw o tn e j odnosiła się w znacznej m ierze ró w n ie ż do b a d a ń n a d In d ia n a m i A m e ry k i P ółnocnej, p rz y czym oponenci d la w y k a z an ia, że u stró j ro d o w y n ie b y ł z jaw isk iem pow szechnym , w y k o rz y ­ s ty w a li b r a k teg o ro d z aju o rg an izacji u w ie lu ludów in d ia ń sk ic h w X IX w ie­ ku. O d k ry c ia archeologiczne, ob o k n iew ątp liw eg o stw ierd zen ia, że au to c h to ­ niczn e p lem io n a A m e ry k i P ó łnocnej w X IX w ie k u b y ły ju ż od k ilk u stu leci pod w p ły w a m i kolonizacji eu ro p ejsk ie j i jej s k u tk ó w (jak n a p rz y k ła d h a n d e l fu tr z a n y czy przechodzenie w ie lu ro ln iczy ch p lem ion do p a s ters k o m y ś liw

-10 J . I . S e m e n o v , P r o i s c h o ź d e n i e b r a t c a i s e m ’i , M o s k v a 1974. C o d o w s p ó l n o t y r o l n i c z e j z o b . c y t o w a n y w p r z y p . 8 a r t y k u ł Z a k a .

4 5 9

skiego tr y b u życia w w y n ik u konieczności e m ig ro w a n ia n a o b szary stepow e a z ara ze m w y k o rz y sta n ia koni), sk ło n iły je d n a k licznych b a d ac zy a m e r y k a ń ­ sk ic h do z łagodzenia k r y ty k i te o rii p ierw o tn e g o u s tr o ju rodow ego lu b w ręcz do p o p a rc ia jej. O d p ow iednie d an e jeszcze ra z g r u n to w n ie p rz es tu d io w a ła i z eb ra ła b a d a c zk a ra d ziec k a J. A w ie rk ije w a , p rz ek o n y w a jąc o dow odząc słusz­ ności w s p o m n ia n ej teo rii, poza d ru g o rz ę d n y m i szczegółow ym i u s ta le n ia m i M o rg a n a W ty m k o n tek ście m a sens p o w iązan ie In d ia n z klasy czn y m m o d e ­ lem ro z w o ju sp o łeczeń stw p ie rw o tn y c h (n a tu ra ln ie w dobie p rzed k o lo n iałn ej). P o ty c h u w a g a c h w s tę p n y c h p rz e jd ź m y do zasy g n alizo w an ia n ie k tó ry c h z ag ad n ień , dotyczących bezp o śred n io p o ró w n a ń d ziejów P r u s i In d ian , oczy­ w iście n ie będąc w sta n ie an i n ie m a ją c z a m ia ru ich w yczerp y w ać.

E p o k a a n tro p o g en ezy , p rz y p a d a ją c a n a arch eo lo g iczn e ep o k i dolnego i śro d k o w eg o p a le o litu zarów no w A m ery ce, j a k i n a te re n ie P ru s , n ie zosta­ w iła po sobie ż ad n y c h śladów , z ró żn y ch je d n a k p rzyczyn. N a k o n ty n e n ta c h a m e ry k a ń s k ic h stało się t a k dlatego, że p o zo staw ały one poza g eo g raficzn y m z asięgiem p rz eb ieg ająceg o w S ta r y m Sw iecie p ro c esu an tro p o g en ezy , zaś w P r u s a c h ze w z g lęd u n a zniszczenia, sp o w o d o w an e p rzez „ w ę d ró w k i” lodow ­ ców 12. W a rto je d n a k zauw ażyć, że n a te re n ie po b lisk iej B iało ru si, w jej po­ łu d n io w ej części, o d k ry to sta n o w isk a archeologiczne ju ż z o k re su m u s tie rs k ie ­ go, odp o w ia d ająceg o n e a n d a rte ls k ie m u sta d iu m a n tr o p o g e n e z y IS. N a jstars ze z n an e doty ch c zas szczątki człow ieka (h om o sapiens) znaleziono w jas k in i N ia h n a K a lim a n ta n ie (A rch ip elag M alajski). P ochodzą one sp rzed 40 ty sięcy la t p .n .e .I4. A u s tra lia została zasiedlona n ajp ó źn iej 35— 30 ty sięcy l a t t e m u IS. W ty m ż e czasie lu b nieco w cześniej p o jaw ili się lu d zie w A m e ry ce P ółnocnej. P rz e z k ilk a n a śc ie ty sięc y la t ro z w ija ł się t u tzw . p rz e m y sł s ta d iu m p rz ed o strzam i. S ta n o w isk a archeologiczne z teg o o k re s u się g ają aż do M eksyku. Ci n a js ta r s i m ie sz k a ń cy A m e ry k i p rz y b y li z k o n ty n e n tu azja ty c k ieg o 16. P o d w zg lęd em ra so w y m b y li to m ało jeszcze w y o d rę b n ie n i m ongoloidzi. J u ż n a te re n ie A m e ry k i u le g li oni d a lszem u zró żn ico w an iu r a s o w e m u 17. O d około 30 ty siąclecia p.n.e. n a te re n ie A m e ry k i P ó łnocnej p o ja w ia ją się p rzem y sły k u ltu r y z o strz am i liścio w aty m i (kolejno: S an d ia, C lovis i Folsom ), k tó re ro z­ w ija ją się głów nie w p o łu d n io w ej części k o n ty n e n tu , sądząc z a k tu a ln e g o s ta n u b a d a ń — n a bazie k u ltu r y p rzed o strz am i 1S. J u ż w cześniej, b o od p o ­ czątk ó w g órnego p ale o litu , k u ltu r y z o strz am i liś cio w a ty m i ro z w ija ły się w E u ropie, sięgając po ziem ie połud n io w o p o lsk ie i dorzecze D n ie p ru n a pół­ nocy (k u ltu ra jerzm an o w ick a) 19. B ez w zg lęd u n a c h a r a k te r i sto p ień zbież­ ności o raz ich genezę (rozwój k o n w e rg e n tn y czy m im o w szystko p o w iązan ia

11 J . P . A v e r k i e v a , I n d e j c y S e v e r n o j A m e r i k i . O t r o d o v o g o o b S à e s t v a k k l a s s o v o m u , M o s k v a 1974. 12 J . O k u l i c z , P r a d z i e j e z i e m p r u s k i c h o d p ó ź n e g o p a l e o l i t u d o V I I w . n . e . , W r o c ł a w — W a r s z a w a — K r a k ó w — G d a ń s k 1974, s. 2 7. ' 13 O a r c h e o l o g i i B i a ł o r u s i z o b . K . N . P o l i k a r p o w i c z , P a l e o l i t V e r c h n e g o P o d n e p r o v ’j a , M i n s k 1968. 14 Р о г . P . I . B o r s k o v s k i j , D r e v n i j k a m e n n y j v e k J u ź n o j i J u g o - V o s t o c n o j A z i i , L e n i n ­ g r a d 1971, s s . 156 n n . 15 P . I. B o r s k o v s k i j , o p . c i t . , s s . 168 n . , g d z i e d a l s z a l i t e r a t u r a . 16 I . P . L a r i ô e v a , P a l e o i n d e j s k i e k u l ' t u r y S e v e r n o j A m e r i k i . P r o b l e m y v z a i m o o t n o S e n i j d r e v n i c h k u l ’t u r S t a r o g o i N o v o g o S v e t a , N o v o s i b i r s k 1976, s s . 30 n n . i 45 n n . 17 I . P . L a r i c e v a , P a l e o i n d e j s / c i e k u l ’t u r y S e v e r n o j A m e r i k i . P r o b l e m y v z a i m o o t n o S e n i j 18 I . P . L a r i ô e v a , o p . c i t . , s s . 77 n n .

4 6 0

g en etyczne) w a rto b y ło b y zbad ać jej p rzy czy n ę o ra z e w e n tu a ln y zw iązek z w a ru n k a m i g e o g raficzn y m i s tre fy przy lo d o w co w ej, z w y n ik a ją c y m i z n ich p ro p o rc ja m i m ięd z y m y śliw sk im a z b ie rac k im „ se k to re m ” g o sp o d a rk i p rz y ­ sw a ja ją c e j ów czesnych ludzi.

W k ażd y m razie, j a k w idać z pow yższego, ju ż w e w s p o m n ia n y ch o k re ­ sach społeczności lu d zk ie zasiedliły w szy stk ie n ie m a l k o n ty n e n ty (poza e w e n ­ tu a ln ie A m e ry k ą P ołu d n io w ą). Tego też o k re su sięga, zgodnie z w y n ik a m i n a jn o w sz y ch b ad ań , pow szechne w y k ształcen ie się o rg a n iz ac ji d u alisty c zn o - -ro d o w ej z k o le k ty w n ą g o sp o d a rk ą (z p o d ziałem p ra c y w e d łu g płci) i k o n ­ sum pcją, z p rz ew a g ą to te m iz m u ja k o p o d staw o w ej fo rm y św iadom ości i w ia rą w m ag ic zn e o d d zia ły w an ie 20. T o tem izm i m a g ia b y ły z ara ze m g łó w n y m źró­ d łem gen ezy sztu k i g ó rnego p aleo litu . W czesna (dualistyczna) o rg a n iz ac ja ro ­ dow a n ie z ach o w a ła się do n aszy ch czasów, je s t je d n a k m ożliw a do zrek o n ­ s tru o w a n ia d zięk i a n alizie jej późniejszych tra n s fo rm a c ji, z o rg a n iz ac ją rodo- w o -fra tria ln ą n a czele, w ty m tak ż e w y s tę p u ją c y c h u In d ia n (zwłaszcza w g ru p ie z północno-zachodniego w y b rz eż a ) 21. T ru d n o n a tu r a ln ie u P rusów , k tó rzy p rzeszli przez d łu g i p ro ces ro z w o ju społecznego, a o k tó ry c h z ach o w a­ ły się dość je d n o s tro n n e in fo rm a c je , odnaleźć szczątkow e śla d y teg o odległego sta d iu m ro z w o ju o rg a n iz ac ji ro d o w ej, n ależy je d n a k sądzić, że ich b a rd zo d a ­ lecy p rzodkow ie, zap ew n e jeszcze w dobie w y p rz ed z a ją c ej w spólnotę p ra in d o - e u ro p ejsk ą , j a k w szystkie in n e lu d y , p rzeszli przez to sta d iu m . W ty m k o n ­ tekście w a rto zw rócić u w a g ę n a w y ry tą n a k a m ie n iu postać zw ierzęcą (K u- m ielsk, pow. piski), k tó rą n iek tó rz y b adacze u z n a ją za m a m u ta , co w obec stw ie rd z e n ia is tn ie n ia m a m u ta n a te re n ie P r u s około 14 ty sięc y l a t p.n.e. m ożna b y odnieść do teg o o k re su 22. N a su w a się tu sk o ja rze n ie z g ru p ą zw ie­ rz ą t w y r y tą n a kości słoniow ej z V alseq u illo w M eksyku, w y o b ra żo n ą w t r a ­ d y c ja c h an alo g iczn y ch do e u ro p ejsk ic h z g ó rnego p a le o litu 2S. S k o ja rze n ia nie n ależy b ra ć dosłow nie, w sensie p o k re w ie ń s tw a typologicznego. Może t u je d ­ n a k chodzić o w y o b ra że n ia p lastyczne, zw iązan e z k u lte m z w ierząt, m oże w ła śn ie n a w e t z to tem izm em , lu b p rz y n a jm n ie j z w ierzen iam i, k tó re w y ro s ły n a p o d ło żu to tem izm u .

Z tegoż o k re su pochodzą n a js ta rs z e śla d y obecności człow ieka n a te re n ie P r u s — rogi r e n ife ra ze ś la d am i obróbki, k tó re m ożna w iązać z k rę g ie m k u l­ tu ro w y m m a g d a le ń s k im (ok. 18— 10 ty sięc y l a t p n .e.). W n a s tę p n y c h ty siąc ­ leciach żyli t u w y tw ó rc y k u ltu r y św id e rsk ie j, należącej do k rę g u k u ltu r z liś­ ciakam i, w y ro sły c h z k u l tu r m ag d a leń sk ic h . Ó w cześni lu d zie z ajm o w a li się po lo w a n ie m n a re n if e r y n a te re n ie tu n d r y i w m ia rę ociep lan ia się k lim a tu n a p rzełom ie p lejsto c en u i ho lo cen u w śla d za tu n d r ą i sta d a m i re n ife ró w w y w ę d ro w a li n a północ i p ółnocny w schód 2J. 19 J . K . K o z ł o w s k i , S . K . K o z ł o w s k i , P r a d z i e j e E u r o p y o d X L d o I V t y s i ą c l e c i a p . n . e . , W a r s z a w a 1975, s s . 96 n n . i 137 n n . 20 P o r . J . I . S e m e n o v , o p . c i t . , r o z d z . 4: Z p o m o c ą e t n o g r a f i i — го p ł ą b c z a s ó w ; r o z d z . 6: O d p r o m i s k u i t e t u d o m a ł ż e ń s t w a g r u p o w e g o , d u a l i s t y c ż n o - r o d o w e g o ; r o z d z . 7: M a ł ż e ń s t w o g r u p o w e . 21 J . P . A v e r k i e v a , o p . c i t . , s s . 143 n n . 22 J . O k u l i c z , o p . c i t . , s s . 25 n n . 23 I . P . L a r i f c e v a , o p . c i t . , s . 68; t a m ż e o r z e ź b i e k a m i e n n e j , i b i d e m , s s . 65 n n . 24 J . O k u l i c z , o p . c i t . ,s s . 27—39; J . K . K o z ł o w s k i , S . K . K o z ł o w s k i , o p . c i t . , s s 116 n . t 120 n . , 124 n . , 226 n n . i 254 n n .

46 1

P rz y re k o n s tru k c ji g o spodarki, o rg a n iz ac ji społecznej i k u ltu r y ów czesnej ludności P r u s w ielce pożyteczne m o g ą być b a d a n ia n a d późniejszą k u ltu r ą m y śliw y ch n a dzikiego jele n ia z tu n d r y północnej E u raz ji, w y w o d zą cą się g en ety c zn ie ze w spółczesnych k u ltu ro m m a g d a le ń s k ie j i ś w id e rsk ie j k u ltu r S y b e rii, p rz ec h o w u jąc ą zaś w iele p rz e ż y tk o w y ch fo rm , k tó re są w y n ik ie m tra n s fo rm a c ji s t r u k t u r d u a lis ty c z n o -ro d o w y c h 25. W a rto t u zw rócić u w a g ę n a żyw otność w te j k u ltu rz e w ierzeń , z w iązan y ch z k u lte m m a tk i-z ie m i i in n y m i m ac ierz y ń sk im i bó stw am i, k tó ry c h ś la d y są m ożliw e do u c h w y cen ia, ja k zo­ b a cz y m y niżej, ta k ż e w k rę g u b a łty js k im , a w y ra ź n ie w y s tę p u ją w sztuce gó rn e g o p a le o litu E u ro p y i gdzie in d ziej, w ty m tak ż e w k u ltu rz e m a g d a le ń ­ skiej, a w w ięk szy m jeszcze sto p n iu w o ry n iac k im k rę g u k u ltu ro w y m b a r ­ dziej n a p o łu d n ie położonej części k o n ty n e n tu 26. K u lt m a tk i-z ie m i sięga więc o k re s u znacznie w y p rzed zająceg o „ rew o lu c ję ” rolniczą, w iążąc się gen ety czn ie z ło w ieck o -zb ierack im i społecznościam i, zo rg an izo w an y m i w d u a listy c zn e ro ­ d y i być m oże zw iązan y b y ł z g ru p a m i żeńskim i, podczas g d y g ru p y m ęsk ie k u lty w o w a ły w y ra s ta ją c y z to te m iz m u k u lt zw ierząt-g o sp o d arzy , chociaż obie g ru p y k u ltó w n ie w ą tp liw ie się w z a je m n ie p rz en ik ały .

W w a ru n k a c h A m e ry k i k u ltu r ą łow ców jeleni, ró w n o czesn ą e u ro p ejsk im k u ltu r o m m a g d a leń s k ie j i św id e rsk ie j, b y ła k u ltu r a B ritis h M o u n ta in n a A la ­ sce, w y w o d ząca się g en ety czn ie ze w sch o d n iej części Azji, a w ięc z in n y ch tra d y c ji k u ltu r o w y c h 27. T ru d n o je d n a k obecnie stw ierd zić, u k tó re j g ru p y I n d ia n p rz e trw a ły , chociażby pow ażn ie zm o d y fik o w an e, tra d y c je te j k u ltu ry . Z bliżo n y c h a r a k te r m ia ła n a s tę p n a fa za w ro z w o ju k u ltu r y A la sk i (D onnelly- -A k m a k ) ze sc h y łkow ego p aleo litu , k tó rą c h a ra k te r y z u je przejęcie dalszy ch in n o w a c ji tec h n icz n y ch z północno-w schodniej Azji, a ta k ż e w y m ia n a do­ św iad czeń (a m oże i ludności) z k u ltu r ą Folsom , ro z w ija jąc ą się n a bazie k u l­ t u r y Clovis, k tó ra je d n a k w s k u te k w y g in ięcia m a m u tó w m u sia ła przerzu cić się głów nie n a p o lo w an ie n a bizony o raz n a zb ieractw o . O bok ty c h k u ltu r u sc h y łk u p a le o litu w północnej A m e ry ce ro z w ija ły się i in n e, w ty m z w ła ­ szcza k o rd y lie rsk a , k tó rej ludność sięg n ęła d alek o w g łąb p o łu d n io w ej A m e­ ry k i, a co do e w e n tu a ln y c h jej p o w iązań z k u ltu r a m i S ta reg o Ś w ia ta toczy się d y s k u s ja 28. Bez w ą tp ie n ia n a stąp iło w ty m o k resie w zm ocnienie k o n ta k tó w o je d n o s tro n n y m c h a ra k te rz e m ięd zy S ta r y m a N o w y m Ś w iatem , k tó re m o g ły sp rz y ja ć p rz e jm o w a n iu przez p rzo d k ó w In d ia n dośw iadczeń i id e i z E u raz ji, chociaż n ie w ą tp liw ie izolacja N ow ego Ś w ia ta n ie zo stała z u p ełn ie p rz e rw a n a .

W IX i n a s tę p n y c h ty siącleciach p.n.e. ludność k u ltu r y k r ę g u s y b e ry j­ skiego p rz ek ra cz a tak ż e U r a l n a zachodzie, w y tw a rz a ją c w e w sch o d n ie j E u ro ­ pie k u ltu r ę ja n g ie ls k ą i kam sk ą, a po p rz em ie s za n iu z lu d n o ścią k u ltu r y ś w id e rsk ie j k u ltu r ę g ó m o w o łża ń sk ą i n a te re n a c h p rz y le g ają cy c h do w sch o d ­ n ich w y b rz eż y B a łty k u k u ltu r ę k u n d a js k ą , k tó rej g ru p a n ie m e ń sk a sięg n ęła aż n a te r e n P r u s 29. T a k w ięc w p ły w y s y b e ry jsk ie sięg n ęły w ty m czasie do

25 J . B . S i m ć e n k o , K u l ’t u r a o c h o t n i k o v n a o l e n e j s e v e r n o j E v r a z i i , M o s k v a 1976. 26 W . A n t o n i e w i c z , H i s t o r i a s z t u k i n a j d a w n i e j s z y c h s p o ł e c z e ń s t w p i e r w o t n y c h , c z . 1, W a r s z a w a 1957, r o z d z . 8— 10; W . S z a f r a ń s k i , A r c h e o l o g i a го s p o r z e o g e n e z ę r e l i g i i , P o m o r a n i a A n t i q u a , t . 6, 1975, s s . 375 n n . 27 I . P . L a r i ô e v a , o p . c i t . , s s . 134 n n . 28 I b i d e m , s s . 166— 193.

46 2

A m e ry k i n a w schodzie i do P r u s n a zachodzie. D opływ lu d n o ści z S y b e rii z n a j­ d u je p o tw ierd zen ie w stw ierd zo n ej ju ż d la n eo litu , a p raw d o p o d o b n ie sięga­ jącej w s p o m n ia n y ch k u l tu r m ezolitycznych, dom ieszce m o n g o lo id aln ej w a n tr o ­ pologicznych p o p u lac jac h E u ro p y śro d k o w ej aż po B a ł t y k 30. W dziedzinie go sp o d a rk i o b se rw u je się w ty m czasie d ostosow anie do p rz em ian śro d o w isk a n a tu ra ln e g o (ro zp rzestrzen ien ie się lasów), po leg ające n a w zroście znaczenia m y ślis tw a in d y w id u aln e g o , z b ie rac tw a i ry b o łó w stw a. P e łn y rozw ój tego ty p u go sp o d a rk i w iąże się z k u ltu r a m i n eo lity czn y m i (ceram icznym i), w y s tę p u ją c y ­ m i n a te re n ie P ru s i obszarach , p rz y le g ają cy c h od w schodu: sero w sk iej i ce­ ra m ik i g r z e b y k o w e j31. T e n ty p g o sp o d ark i d a w a ł w y ży w ien ie i w obec geo- g ra fic z n o -k lim a ty cz n y c h w a ru n k ó w s tre fy lasów u m ia rk o w a n y c h n ie stw a rz a ł bodźców do u p o w szech n ien ia się ro ln ic tw a 32, k tó re zresztą n ie m ogło t u ro z­ w in ą ć się s a m o rzu tn ie chociażby ze w zg lęd u n a b r a k dzikich g a tu n k ó w roślin, k tó re n a d a w a ły b y się do u p ra w y .

S z u k ając sto su n k o w o n ajb liższy ch ze w z g lęd u n a ty p go sp o d arczy i po ­ d obne w a r u n k i śro d o w isk o w e lu d ó w m o żn a stw ierdzić, że w szy stk ie g ru p y e tn iczn e s tre fy leśn ej k lim a tu u m ia rk o w a n eg o p rzeszły od o k re s u m ezo litu i n e o litu przez p o w ażne tra n s fo rm a c je , zw iązane z d łu g o trw a ły m rozw ojem . Do lu d ó w , k tó re sto su n k o w o d łu g o u trz y m a ły się n a poziom ie n eo litycznym , bo aż do s c h y łk u X V II w iek u , do p o czątków o d d ziały w an ia b ezp ośredniego lu b p o średniego kolonizacji eu ro p ejsk ie j, zach o w u jąc d o tego czasu ry b a ck o - -m y śliw sk ą fo rm ę g o sp o d ark i i n ie p rz ejm u ją c ro ln ictw a, n a le ż ą A ta p as k o - wie, a w łaściw ie ży jąca n a obszarze zachodniej K a n a d y ich część północna (podczas g d y g ru p a p o łudniow a, z dob rze n a ogół z n an y m i A paczam i, w y - w ę d ro w a ła n a p ołudnie, gdzie u leg ła o d d z iały w an io m k u ltu r ro ln iczy ch i m y - ś liw sk o -p astersk ich ). W gosp o d arce półn o cn y ch A ta p as k ó w w dobie p rzed - k o lo n iałn ej p o w ażną rolę o d g ry w a ło dobrze dostosow ane do k o n k re tn y c h w a ­ ru n k ó w te re n o w y c h i zróżnicow ane pod w zg lęd em sto so w an y ch n a rzę d zi ry b o ­ łów stw o, w znacznej m ierze k o lek ty w n e . R o la ry b o łó w stw a zw iąz an a b y ła ściśle z rz ek a m i i p olodow cow ym i jezio ram i (co p rz y p o m in a zbliżone w a r u n k i s tr e f y n a d b ałty ck ie j). Z g ad za się to ze w s p o m n ia n y m w yżej w zro stem roli ry b o łó w stw a w k u ltu ra c h m ezo lity czn y ch i n e o lity czn y ch k rę g u w sch o d n io - eu ro p e jsk o -sy b ery jsk ieg o , sięg ający ch po te r e n P ru s . Rozwój ry b o łó w stw a b y ł w y n ik iem p rz y sto so w a n ia się do śro d o w isk a n a tu ra ln e g o , s tw a rz a ją c p o d ­ sta w o w e w a r u n k i b y tu w ra z z m y ślistw em , o d g ry w a jąc y m ró w n ież isto tn ą rolę t a k w życiu w y m ien io n y ch k u ltu r E u ro p y , j a k i A ta p ask ó w , chociaż po­ w ażne zm ian y fu n k c ji m y ślis tw a w dobie h a n d lu k o lo n ialn eg o u tr u d n ia ją n ie ­ co r e k o n s tru k c ję jego w cześniejszego znaczenia. Jeszcze w X IX w ie k u

29 J . O k u l i c z , o p . c i t . , s s . 39— 59; J . K . K o z ł o w s k i , S . K . K o z ł o w s k i , o p . c i t . , s s . 126— 132 i 326— 328; p o r . t e ż p r z y p . 31. 30 P o r . W . K o ć k a , Z a g a d n i e n i a e t n o g e n e z y l u d ó w E u r o p y , W r o c ł a w 1958, s s . 87 n n . i 98 n n . ; V . P . A l e k s e e v , P r o i s c h o z d e n i e n a r o d o v V o s t o Ô n o j E v r o p y , M o s k v a 1969, s s . 82 n n . , 93 n n . i p a s s i m ; t e n ż e , G e o g r a j i j a , s s . 195 n n . i 226 n n . 31 J . O k u l i c z , o p . c i t , s s . 62— 87; E t n o k u l ’t u r n y e o b ś ć n o s t i l e s n o j i l e s n o s t e p n o j z o n y e v o r - p e j s k o j ć a s t i S S S R v e p o c h u n e o l i t a , p o d r e d . N . N . G u r i n o j , L e n i n g r a d 1973, z o b . z w ł a s z c z a t a m s y n t e t y z u j ą c y a r t y k u ł N . N . G u r i n y , N e k o t o r y e o b S ć i e v o p r o s y i z u ć e n i j a l e s n o j г l e s o - s t e p n o j z o n y e v r o p e j s k o j ć a s t t S S S R , i b i d e m , s s . 7 n n . 32 N . N . G u r i n a , N e k o t o r y e , s s . 10 n .

u A ta p a s k ó w m o żn a było zao b serw o w ać w y ra źn e p rz e ż y tk i u s tro ju ro dow o- -m acierzy steg o : podział p lem io n n a dw ie egzogam iczne fra trie , m a trilin e a ry z m i m atrilo k a ln o ść , a w u n k u la t, sy stem p o k re w ie ń s tw a ty p u d w u s tro n n e g o „ k u ­ z y n o stw a krz y żo w e g o ” , w s k az u jąc y n a fu n k c jo n u ją ce n ieg d y ś m ałż eń s tw o g r u ­ pow e, zw iązane z o rg a n iz ac ją d u a listy czn o -ro d o w ą. Z w iązan e z ty m je s t w y ­ s tę p o w a n ie „m ęsk ich dom ów ”, św iad czący ch o o d rę b n y m p ie rw o tn ie zam iesz­ k a n iu g ru p y m ęs k ie j i żeńsko-dziecięcej. W sum ie w ięc o b o k p rz eż y tk ó w p ro ­ stej o rg an iz ac ji d u a listy czn o -ro d o w ej u A ta p as k ó w w idoczne są jeszcze w y ­ raźn iejsze śla d y n a stęp n e g o e tap u , g d y w w y n ik u ro z w o ju ry b o łó w stw a i w y ­ spec jalizo w a n eg o m y ślis tw a doszło do sta b iliza c ji o sa d n ictw a a jednocześnie w z g lęd n a obfitość p ożyw ienia u m o żliw iła p rzejście od p o d ziału jej n a zasa­ dzie „ w e d łu g (m inim alnych, ró w n y ch ) p o trz e b ” w szy stk ic h członków k o le k ty ­ w u do p o d ziału n a zasadzie częściow ego sto so w an ia p o d ziału „w e d łu g p r a c y ” . S ta b iliz a c ja o sa d n ictw a p ro w a d ziła d o lo k alizacji w sp ó ln o t d u alisty czn o -ro d o - w y c h często w jed n e j osadzie lub k ilk u b ezp o śred n io sąsia d u ją c y ch , zaś zm ia­ n a z asad p o d ziału d ó b r k o n su m p c y jn y c h do w y o d rę b n ia n ia się je d n o s te k ży- w icielskich, „w ielk ich ro d z in ” A tap ask ó w , k tó ry c h s t r u k tu r a (a w u n k u la t, tzn. uk ład , w k tó ry m w u j o p iek u je się siostrzeńcem z o d d zieln y m zam ieszk an iem k sz tałtu ją c e g o się „ m a łże ń stw a ” p arzy steg o ) w sk azu je, że chodzi t u o je d ­ n o stk ę o rg a n iz ac y jn ą, w istocie różną od ro d z in y w je j późniejszym znacze­ niu, k tó rą S iem io n ó w p ro p o n u je określić w jęz y k u ro sy jsk im „ ro d 'ja ” , a k tó ­ rą w ję z y k u p o lsk im m oże lepiej b y ło b y nazw ać ro d n ią 33.

W sy ste m ie w ie rze ń A ta p as k ó w w idoczne są p rz eż y tk i to tem izm u , p rz e ja ­ w iają c e się zw łaszcza w zw ierzęcych n a zw ac h „ f r a tr ii” (egzogam icznego zw iąz­ k u rodów , o p a rte g o t u n a p o w iązan iach m ac ierz y sty ch , p o w stałeg o w w y n ik u p o d zia łu ro z rasta ją c eg o się ro d u czy raczej jego połów ki). Jeszcze siln iej to te ­ m iz m u trz y m a ł się w ś ró d p lem ion in d ia ń sk ic h północnego w y b rzeż a P a c y fik u , częściow o sp o k re w n io n y c h g en etycznie z A ta p as k am i, u k tó ry ch je d n a k w w y ­ n ik u dalszego ro z w o ju czy n a w e t ro z k w itu ry b o łó w stw a, w ty m m o rsk ieg o , z ap e w n iająceg o zn aczną n a d w y ż k ę k o n su m p cy jn ą, ju ż w cześniej z ary s o w ał się ro z k ła d sto su n k ó w p ierw o tn y c h i k sz tałto w a n ie u k ła d u klasow ego, lecz m im o teg o w idoczne b y ły p rz eż y tk i ro d u m acierzy steg o i r o d n i 34. Z to te m iz m em zw iąz an e b y ły a rty s ty c z n ie w y k o n a n e słu p y to te m o w e S5.

W obec p ra w d o p o d o b ień s tw a istn ie n ia p e w n y c h a n alogii m ięd z y leśn y m n e o litem E u ro p y W schodniej i A ta p as k ó w n a le ż ało b y ro z p atrzy ć pod ty m k ą ­ te m w id zen ia pozostałości archeologiczne leśnego n eo litu , n ie p rz esąd zając n a tu ra ln ie w y n ik u tak ie g o p o stęp o w an ia b adaw czego. W a rto w skazać n a p e­ w n e zbieżności w sztuce n eo lity czn ej k ręg ó w b a łty c k o -u ra lsk ieg o , s y b e ry j­ skiego i częściowo p ó łn o c n o a m e ry k a ń s k ie g o 30, k tó re m og ły b y posłużyć

częś-33 P o r . J . I . S e m e n o v , o p . c i t . , r o z d z . 7 i 8. O A t a p a s k a c h z o b . J . P . A v e r k i e v a , o p . c i t . , s s . 85—113. 34 I b i d e m , s s . 134— 170. 35 O s z t u c e I n d i a n p ó ł n o c n o - z a c h o d n i e g o w y b r z e ż a p o r . n p . F . J . D o c k s t a d e r , S z t u k a A m e r y k i , t . 1. T w ó r c z o ś ć I n d i a n p ó ł n o c n o a m e r y k a ń s k i c h i E s k i m o s ó r o , W a r s z a w a 1975, s s . 43 n n . i 112 n n . ; D . F r a s e r , S z t u k a p r y m i t y w n a , W a r s z a w a 1976, s s . 298 n n . 36 P o r . n p . A . N . L i p s k i j , K v o p r o s u o s e m a n t i k e s o l n c e o b r a z n y c h l i ć i n J e n i s e j a , w : S i b i r ' i е ё s o s e d i v d r e v n o s t i , N o v o s i b i r s k 1970, s s . 163 n n . ; N . N . G u r i n a , V o d o p l a v a j u ś ć a j a p t i c a v i s s k u s t v e n e o l i t i ć e c k i c h l e ś n y c h p i e m e n , K r a t k i e S o o b ś ć e n i j a ( I n s t i t u t a A r c h e o l o g i i S S S R ) , n r 131, M o s k v a 1972, s s . 36 n n . ; P r o b l e m y a r c h e o l o g i i U r a l a i S t b i r i , M o s k v a 1973 ( z w l a

-4 6 -4

cio w e j p rz y n a jm n ie j r e k o n s tru k c ji w ie rze ń tego ok resu , i p o ró w n ać je z w ie­ rz e n ia m i I n d ia n p ó łn o cn o a m ery k a ń sk ich i d ale j szukać zależności m ięd zy s tr u k tu r a m i społeczno-gospodarczym i a ty m i w ierzen iam i. D odajm y, że p ew n e zbieżności m ogą w y n ik a ć n ie ty lk o z p o d o b ień stw ro zw ojow ych, w y n ik a ją ­ cy ch z ogólnych praw idłow ości, lecz tak że z odległego p o k re w ie ń s tw a etnicz­ nego. P ó łn o c n o za c h o d n io a m ery k a ń sk a k u ltu r a m ezo lity czn a D en b ig h (od V ty siąclecia p.n.e.) w y w o d ziła się ze w sch o d n io sy b e ry jsk iej k u ltu r y su m n a - g iń sk iej, n ie w ą tp liw e są te ż jeszcze m łodsze m ig ra c je z A zji, p rz y n a jm n ie j do a rk ty c z n e j s tr e f y A m e r y k i 37. N iek tó rzy b adacze w ie lk ą ro d zin ę języ k o w ą N a-D en e (do k tó re j n a le ż ały języ k A ta p a s k ó w i n ie k tó ry c h lu d ó w północno­ -zachodniego w ybrzeża) u z n a ją za s p o k re w n io n ą z jęz y k a m i g r u p y K u te n e i g r u ­ p y W akasz, a tak ż e z ro d zin ą esk im o -aleu ck ą, w d alszym zaś s to p n iu n a w e t z w ie lk ą ro d z in ą u ra lo -a łta js k ą i p rzez n ią — z in d o e u ro p e jsk ą (chociaż in n i w idzą p e w n e p o w ią zan ia N a-D en e z ro d z in ą c h iń s k o -ty b e tań s k ą). W k ażd y m razie p rz y jm u je się, że lu d y ro d zin y N a-D ene s ta n o w iły o s ta tn ią fa lę p rz y b y ­ szów ze S ta re g o Ś w ia ta n a k o n ty n e n t p ó łn o cn o a m ery k a ń sk i, jeśli n ié liczyć esk im o -aleu ck ich m ieszk ań có w s tr e f y a r k ty c z n e j 3S. P o k re w ie ń stw o języków in d o eu ro p e jsk ich , u ra ls k ic h , a łta js k ic h i ju k a g irsk ic h , a tak że jen isejsk ich , e sk im o -a leu c k ich i n ie k tó ry c h p ó łn o cn o a m ery k a ń sk ich (Na-Dene), sięgające o d ległej epoki, je s t p rz y jm o w a n e c o raz częściej przez ję z y k o z n a w c ó w 39 i w ią ­ że się częściow o p rz y n a jm n ie j ze w s p o m n ia n ą ju ż h ip o te z ą n o stra ty c z n ą, cho­ ciaż tru d n o stw ierdzić, czy tezę p o k re w ie ń s tw a w y m ien io n y c h jęz y k ó w (bo- realn y ch ) m ożna zsy n chronizow ać z h ip o te ty cz n y m p o k re w ie ń s tw e m n o s tra - ty ez n y m o szerszym zasięgu. W k a żd y m ra zie o bie h ip o tezy (b o realn a i no- stra ty c z n a , nie w y k lu c za jąc się w zajem n ie) p o z w a la ją u jm o w ać w n o w y m św ie tle z a g a d n ien ia e tn o g en ezy in d o eu ro p e jsk iej w asp ek cie g enetycznym ,

s z c z a a r t y k u ł I . L o ż e , s s . 174 n n . ; S . V . S t u d z i c k o j , s s . 183 n n . ; i i n . ) ; N . V . L e o n t ’e v , K a m e n - n y e f i g u r n y e z e z l y S i b i r i , w : P e r v o b y t n a j a a r c h e o i o g i j a S i b i r i , L e n i n g r a d 1975, s s . 63 n n . ; B . A . F r o l o v , P e r s o n a ź s s e m ’j u l u c a m i v n a s k a l ’n o m i s k u s s t v i e , w : A r c h e o l o g i j a S e v e r n o j i C e n t r a l ’n o j A z i i , N o v o s i b i r s k 1975, s s . 58 n n . ; L . V a n k i n a , D e r e v j a n n y i i d o l i z S a r n a t e , w : S t u d i a a r c h e o l o g i c a i n m e m o r i a m B a r i M o o r a , T a l l i n 1970, s s . 232 n n . ; R . K . R i m a n t i e n e , C h u - d o i e s t u e n n y j e t z d e l t j a s t o j a n k i S v j a n t o j i 3 „ w ; P a m j a t n i k t d r e v n e j S e j i s t o r i i E v r a z i i , M o s k v a 1975, s s . 138 n n . ; J . O k u l i c z , o p . c i t . , s s . 133 n n . 37 Р о г . R . S . M a c N e i s h , M e n o u t o f A s i a , a s s e e n f r o m t h e N o r t h w e s t Y u k o n , A n t h r o ­ p o l o g i c a l P a p e r s o f t h e U n i v e r s i t y o f A l a s c a , v o l . 7, 1959; N . A . B e r e g o v a j a , D r e v n e j ë i e k u V - t u r n y e t r a d i c i a m e r i k a n s k o j A r k t i k i i i c h s v j a z i s s e v e r o - v o s t o k o m S i b i r i ( p o r a s k o p k a m 2955— 1964 g g . ) , w : I s t o r i j a i k u l ’t u r a n a r o d o v S i b i r i i D a l ’n o g o V o s t o k a , M o s k v a 1967; J . A . M o â a n o v , S e v e r o - V o s t o ë n a j a A z i j a v I X — V t y s j a ć l e t i j a c h d o n . e . ( s u m n a g i n s k a j a k u V t u r a ) , w : P r o b l e m y a r c h e o l o g i i U r a l a i S i b i r i , s . 43 ( g d z i e d a l s z a l i t e r a t u r a ) . 38 M . S w a d e s h , L i n g u i s t i c o v e r v i e w , w : P r e h i s t o r i c m a n i n t h e N e i o W o r l d , C h i c a g o 1964, s s . 529 i 536; p o r . t e ż J . G r e e n b e r g , T h e g e n e r a l c l a s s i f i c a t i o n o f C e n t r a l a n d S o u t h A m e r i c a n l a n g u a g e s , w : M e n a n d C u l t u r e s . S e l e c t e d p a p e r s o f t h e 5 t h I n t e r n a t i o n a l C o n g r e s s o f a n t h r o p o l o g i c a l a n d e t h n o l o g i c a l s c i e n c e s , P h i l a d e l p h i a 1965; H . J . P i n n o w , D i e n o r d a m e r i k a ­ n i s c h e n I n d i a n e r s p r a c h e n , W i e s b a d e n 1964. 39 P o r . T . M i l e w s k i , J a z y k o v y e s v j a z i A z i i i A m e r i k i , M o s k v a 1961 ; A . B . D o l g o p o l ' s k i j , G l p o t e z a d r e v n e j ë e g o r o d s t v a j a z y k o v y c h s e m e j s e v e r n o j A z i i v v e r o j a t n o s t n o j t o G k i z r e n i j a , V o p r o s y J a z y k o z n a n i j a , 1964, n r 2; t e n ż e , S r a v n i t e l ’n o - i s t o r i ë e s k a j a f o n e t i k a k u ë i t s k i c h j a z y - k o v , M o s k v a 1973, s s . 36 i p a s s i m , s s . 339 n . ( g d z i e i n n e p r a c e t e g o ż b a d a c z a ) ; M . S w a d e s h , L i n g v i s t i c e s k i e s v j a z i A m e r i k i i E v r a z i i , E t i m o l o g i j a , M o s k v a 1965; P r o i s c h o è d e n i e n a r o d o v S i b i r i , T o m s k 1969 ( p o r . z w ł a s z c z a a r t y k u ł y D u l ’z o n a i K . I . P e t r o v a i i n . ) ; O s n o v y f i n n o - u g o r - s k o g o j a z y k o z n a n i j a ( V o p r o s y p r o i s c h o ź d e n i j a i r a z v i W j a / i n n o - u g o r s k i c h j a z y k o v ) , M o s k w a 1974, s s . 42 n n . ; J . B . S i m ć e n k o , K u V t u r a o c h o t n i k o v , s s . 23 n n .

4 6 5

czasow ym i p rz es trz en n y m . W sp o m n ian e h ip o te z y p o z w a la ją n ie k tó re a n a ­ logie języ k o w e in d o e u ro p e jsk o -u ra lsk o -a łta jsk ie , w y k o rz y sty w a n e dotychczas n a ogół d la p o p ie ra n ia tez y o lo k alizacji p ra in d o e u ro p e js k ie j ojczyzny n a ste ­ p a ch E u ra z ji w o k resie n e o litu 40, odnieść ju ż do epoki m ezolitu. H ip o tez y te u p o w a ż n ia ją z ara ze m do uzasad n io n eg o p o ró w n y w a n ia p rz o d k ó w P ru só w z ró żn y m i lu d a m i p ó łnocnej E u ra z ji i P ó łnocnej A m e ry k i i w y k o rz y sty w a n ia w y n ik ó w d la re k o n s tru k c ji życia p rz o d k ó w in d o eu ro p e jsk ich P ru s ó w , zaś w zw iąz k u z h ip o te z ą n o stra ty c z n ą u z as ad n io n e może b y ć u w z g lęd n ia n ie tu ró w n ież d a n y c h z B liskiego W schodu i północnej A fry k i w zw iąz k u z w łą ­ c zaniem a fra z y js k ie j (sem ito-cham ickiej) ro d z in y jęz y k o w ej do g r u p y n o s tra - tycznej. Isto tn a je s t m ożliw ość w y k o rz y sta n ia w sp ó ln ej b o re a ln e j i n o s tra - ty cz n ej w a rs tw y lek s y k aln e j d la o d tw o rz en ia ró żn y ch s tro n d ziałaln o ści o d ­ p o w ie d n ic h społeczności. W zw iąz k u z ty m u zasad n io n e w y d a je się — p rz y d o ty ch cz aso w y m sta n ie re k o n s tru k c ji le k s y k a ln e j — p rz y p isan ie m ezolitycz- n eg o c h a r a k te r u do b y n o s tra ty czn ej i b o re aln ej, j a k ró w n ie ż te ry to ria ln e po­ w ią za n ie gen ezy w s p o m n ian ej w sp ó ln o ty n o s tra ty c z n e j w o k resie późnego p a le o litu i m e z o litu z północną A f r y k ą i B liskim W schodem (z k rę g ie m k u ltu r m ik ro lity c z n y c h tzw . k rę g u k a p s k ie g o ) 41, co n ie w y k lu c za n a w a rs tw ie n ia się pochodzącej s tą d lu d n o ści n a p ó łn o cn o azjaty ck i s u b s tr a t m ezolityczny. P r a ­ w d o podobne je s t ró w n ież szerzenie się ję z y k a czy ju ż d ia le k tó w jęz y k a p r a - in d o e u ro p e jsk ieg o z B liskiego W schodu n a te r e n E u ro p y w czasie n eo lity zac ji k u ltu r e u ro p e jsk ic h o c h a ra k te rz e roln iczo -h o d o w lan y m .

W św ie tle n o w szy ch b a d a ń ludność p ra in d o e u ro p e js k a z a jm o w a ła się za­ ró w n o h o d o w lą z w ierząt, j a k i ro ln ic tw e m 42. P o z w a lają o ty m w nosić tak że zbieżności lek s y k aln e a fro a z ja ty c k o -in d o e u ro p e js k ie 43, j a k ró w n ież w y stę p o ­ w a n ie ju ż w leksyce n o stra ty c z n e j p ierw sz y ch te rm in ó w zw iązan y ch z ro l­ n ictw e m (rad ło — c u p r u m ) 44. D lateg o o p o w ia d ałb y m się raczej za b a łk a ń sk ą , niż stepow ą, d ro g ą n a p ły w u In d o e u ro p ejcz y k ó w do E u ro p y , chociaż n ie m o ­ żna w y k lu czy ć n a p ły w u przez o b y d w a te re n y . M ieszany ro ln iczo -h o d o w lan y c h a r a k te r g o sp o d a rk i c h a ra k te ry z o w a ł ta k ż e k u ltu r ę c e ra m ik i s z n u r o w e j 45, k tó re j ludność sta n o w iła n a jw a ż n ie jsz ą g ru p ę n eo lity czn ej lu d n o ści P r u s 46, a k tó ra z ara ze m je s t u z n a w a n a za północną g ru p ę ludności in d o eu ro p e jsk iej, z k tó rej w y w o d zi się tak że p o d sta w o w y s k ła d n ik e tn o g en iczn y P ru só w : b a ł- ty jsk i.

O bok n a jle p ie j zn anego blisk o w sch o d n ieg o o gniska ro ln ic tw a stw ierd zo n o o sta tn io p o w s ta n ie d ru g ieg o co n a jm n ie j w ró w n ie o dległych czasach — w A zji P o łu d n io w o w sch o d n iej 47. Z o b u ty c h o g n isk p r o d u k c y jn y ty p

gospo-40 P o r . t e ż w y ż e j p r z y p . 7. T e z y t e j b r o n i ł n p . H . Ł o w m i a ń s k i , P o c z ą t k i P o l s k i , t . 1, s s . 33 n n . . 41 P o r . V . K . D a n i l e n k o , E n e o l i t U k r a i n y , s s . 128 n n . i 132 n n . 42 I b i d e m , s s . 108 n n . i 132 n n . . 43 P o r . V . M . I l l i ć - S v i t y 5 , D r e w n e j ś i e i n d o e v r o p s k o - s e m i t s k i e j a z y k o v y e k o n t a k t y , w : P r o ­ b l e m y i n d o e v r o p s k o g o j a z y k o z n a n i j a , M o s k w a 1964, s s . 3 n n . 44 V . N . D a n i l e n k o , E n e o l i t U k r a i n y , s . 131. 55 S . S . B e r e z a n s k a j a , O z e m l e d e l i i v k u l ’t u r a c h S n u r o v o j k e r a m i k i n a U k r a i n e , w : P a - m j a t n i k i d r e v n e j S e j i s t o r i i E u r a z i i , M o s k v a 1975, s s . 192 n n . 46 J . O k u l i c z , o p . c i t . , s s . 133 n n . 47 P o r . z w ł a s z c z a . J . V . C e s n o v , I s t o r i è e s k a j a e t n o g r a f i j a s t r a n m d o k i t a j a , M o s k v a 1976, z o b . t e ż n i ż e j p r z y p . 48. 30 K o m u n i k a t y . ,

4 6 6

d a rk i ro ln icz ej -szerzył się w ró żn y ch k ie ru n k a c h , z aró w n o d ro g ą e k sp a n sji ludności (rolnictw o stw o rzy ło bazę dla sw oistej ek sp lo zji dem ograficznej), ja k i p rz e k a z y w a n ia w zorów gospodarczych. O drębne, chociaż nieco późniejsze, o g nisko ro ln ic tw a p o w stało tak że w A m e ry ce Ś ro d k o w ej, s k ą d te n ty p go­ s p o d a rk i tak ż e ro z p rze strze n iał się w ró żn y ch k i e r u n k a c h 48. W I ty siącleciu p.n.e. ro ln ic tw o zaczyna się u p o w szech n iać w dorzeczu M issisipi i dalej n a wschód, stopniow o aż do w y b rzeży a tla n ty c k ic h 4a. W śród po to m k ó w rolniczej lu d n o ści sp o ty k a m y n a s tę p n ie w iększość lu d ó w in d ia ń sk ic h z te r e n u później­ szych S ta n ó w Z jednoczonych, jed n a k ż e duża ich część pod w p ły w e m p rz e ­ m ia n w o k resie k o lo n ia ln y m b ąd ź to po n o w n ie n a s ta w iła się n a leśn e m y ­ ślistw o, b ą d ź też — n a p re ria c h — n a h o d o w lę koni połączoną z k o n n y m m y ś lis tw e m 50. W śród lepiej zn an y c h lu d ó w in d ia ń sk ic h p o d sta w o w ą rolę sp ełn ia ło ro ln ictw o , zw łaszcza u w s p o m n ia n y ch ju ż w cześniej Iro k e z ó w 51, k tó ry c h w zw iąz k u z ty m n a jła tw ie j p o ró w n y w ać z w czesn o ro ln iczy m i lu d a m i E u ro p y . A n alo g ie m ięd zy in d ia ń sk im i i e u ro p e jsk im i ro ln ik a m i są u c h w y tn e ju ż chociażby w ty m , że w obu w y p a d k a c h ro ln ic tw o zostało przeszczepione z leżących d alej n a p o łu d n ie tere n ó w , w obu też ro zw ija ło się w s tre fie lasów k lim a tu u m ia rk o w a n eg o , gdzie n a d a l p o w ażn ą ro lę o d g ry w a ło tak że m y śli­ s tw o i z b ieractw o o raz ry b o łó w stw o . M ożna je d n a k stw ierd zić i isto tn e róż­ nice, u tru d n ia ją c e i k o m p lik u jąc e p o ró w n a n ia, g d y b y ich celem b y ło ty lk o sz u k an ie analogii. W roln iczy ch k u ltu r a c h e u ro p e jsk ic h od p o c zą tk u ob o k ro l­ n ic tw a isto tn ą rolę o d g ry w a ła hod o w la, k tó rej b r a k cech o w ał g o sp o d a rk ę ro l­ n ik ó w in d iań sk ich . U ty c h o sta tn ic h b r a k tak ż e w łaściw ie m eta lu rg ii. Częścio­ w ą re k o m p e n sa tę ty c h b ra k ó w d a w a ła w y so k a w y d ajn o ść am e ry k ań s k ieg o zboża — k u k u ry d z y — oraz u trz y m a n ie znacznej roli ry b o łó w stw a i m y śli­ stw a. T y m n ie m n iej rolnicze sp o łeczeństw a p ó łn o cn o a m ery k a ń sk ie m o g ą być p o ró w n y w an e z in d o eu ro p e jsk im i pod w a ru n k ie m , że w w y p a d k u ty c h o sta t­ n ich b ę d ziem y b ra ć pod u w a g ę n a js ta rs z ą fazę ich ro ln ic tw a czy te k u ltu ry , k tó re ro zw in ęły p a s te rs tw o w m n ie jsz y m stopniu, a w ięc, j a k się w y d a je, k r ą g k u l tu r n a d d u n a js k ic h czy później łu ży ck i zespół k u ltu ro w y . T a k w ięc dane, dotyczące Iro k e zó w w o k resie p rz ed k o lo n ialn y m i w czesnokolonialnym m ogą pomóc w in te r p r e ta c ji p rz eż y tk o w y ch śla d ó w m a tr ilin e a r n e j o rg a n iz a ­ cji ro d o w ej (w ty m sam e n a z w y rodów , zw iązane z o k re ślen ia m i k o b iet i ro ­ dzeniem , w y s tę p u ją c e np. w jęz y k u łaciń sk im czy słow iańskich) o raz odpo­ w ia d ają cy c h te j fazie fo rm w ie rz e ń z d u żą ro lą żeń sk ich k u ltó w bóstw . Ś lad y ta k ie m o żn a w y k ry ć u w ie lu lu d ó w in d o eu ro p e jsk ich , ja k n a p rz y k ła d u G re ­ k ó w 82, czy n a w e t u P ru só w , gdzie m ogą się one w iązać z n ie b a łty js k im s k ła d ­ nikiem , p o k re w n y m lu d o m z a c h o d n io e u ro p e js k im 5S. N a tu ra ln ie m u sim y p a ­ 48 O o g n i s k a c h r o l n i c t w a p o r . n p . V . M . M a s s o n , P o s e l e n t e D z e j t u n ( P r o b l e m a s t a n o - v l e n i j a p r o i z v o d j a S c e j e k o n o m i k i ) , L e n i n g r a d 1971 ( o A m e r y c e s s . 126 n n . ) ; S . A . S e m e n o v , P r o i s c h o z d e n i e z e m l e d e l i j a , L e n i n g r a d 1974 ( o A m e r y c e s s . 82 n n . ) . Z o b . t e ż o s t a t n i o V . M . M a s s o n , E k o n o m i k a i s o d a l ’n y j s t r ó j d r e v n i c h o b S c e s t v , L e n i n g r a d 1976. 49 P o r . J . P . A v e r k i e v a , o p . c i t . , s s . 4 n n . ( g d z i e l i t e r a t u r a ) . 50 I b i d e m , s s . 39 n n . i 251 n n . 51 I b i d e m , s s . 218 n n . 52 P o r . G . T h o m s o n , E g e a p r e h i s t o r y c z n a , W a r s z a w a 1958; T . V . B l a v a t s k a j a , o p . c i t . , s s . 5 n n . 53 J o r . J . P o w i e r s k i , B o g i n i K u r k o i n i e k t ó r e a s p e k t y s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e w i e r z e ń p r u s k i c h , P r a c e W y d z i a ł u N a u k H u m a n i s t y c z n y c h ( B y d g o s k i e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o ) ,

4 6 7

m ię tać o isto tn y c h różnicach, j a k n a p rz y k ła d o ty m , że w p rz ec iw ie ń stw ie do Irokezów , u k tó ry c h ro ln ic tw o aż do X IX w ie k u pozostało z ajęciem kobiet, u lu d ó w in d o eu ro p e jsk ich w zw iąz k u z w p ro w ad z en ie m s p rz ę ża ju i m e ta lu rg ii ro ln ic tw o b a rd z o w cześnie stało się do m en ą p r o d u k c y jn ą tak ż e m ężczyzn. W sferze w ie rze ń odbiciem zaczy n ającej się p rz ew a g i ekonom icznej m ężczyzn było w y p ie ra n ie w p a n te o n ie b ó stw żeńskich przez m ęsk ie. W a rto je d n a k zw rócić u w a g ę n a fa k t, że m ożliw ość z ao b serw o w an ia ju ż w źró d łach o k resu kolo n ialn eg o u I n d ia n w z ro stu p ro d u k c y jn e j ro li m ężczyzn w w y n ik u ro zw o ju m y ślistw a, p ra cu jąc e g o n a p o trze b y e u ro p ejsk ie g o h a n d lu fu terk o w eg o (jak u A lg o n k in ó w i w ie lu in n y ch ludów , w ty m n a w e t u Irokezów ) o raz w w y n ik u ro z w o ju h odow li ko n i (u lu d ó w p re rii) m oże pom óc w in te r p r e ta c ji p ro cesu w z ro stu społecznej ro li m ężczyzn w z n a n y m w y łączn ie z d a n y c h archeologicz­ n y c h i języ k o w y ch o k resie dziejów in d o eu ro p e jsk ich .

U lu d ó w p ó łn o cn o a m ery k a ń sk ich o k re su p rzed k o lo n ialn eg o i w czesno- k o lo n ialn eg o m o żn a zao b serw o w ać różne d ro g i i e ta p y przech o d zen ia od k la ­ sycznej o rg a n iz ac ji ro d o w ej do w sp ó ln o t te ry to ria ln y c h , o p a rty c h n a w y k s zta ł­ c e n iu się ja k o p o d staw o w y ch je d n o s te k p ro d u k c y jn y c h m a c ierz y sty c h ro d n i lu b p a tria rc h a ln y c h w ie lk ic h rodzin, zaś n a płaszczyźnie o rg an izacji w yższe­ go szczebla — k sz tałto w a n ie się te ry to ria ln y c h o rg an izac ji p le m ien n y c h i zw iąz­ k ó w p lem ien n y c h . M echanizm y ty c h p ro cesó w są ta m w zw iąz k u z ty m b a r ­ dziej ro zp o zn a w aln e n iż u S ło w ian czy B ałtów , w ty m tak ż e u P ru só w , k tó ­ ry c h o rg a n izac ję p o zn ajem y bliżej już n ie ty lk o w o p a rciu o d a n e arch eo lo ­ giczne, lecz ta k ż e n a p o d staw ie źró d eł p isa n y ch d o p iero n a sch y łk o w y m e tap ie p rzech o d zen ia od w sp ó ln o ty p ie rw o tn e j do sp o łeczeństw a w czesnoklasow ego (w czesnofeudalnego), czyli inaczej m ów iąc — u s c h y łk u d e m o k ra cji w ojskow ej. P o ró w n a n ie ze sp o łeczeń stw am i in d ia ń sk im i m oże w ięc pom óc w in te rp re ta c ji o k re su przejściow ego tak że u P ru só w . O g ran iczy m y się t u do k ilk u w y ry w k o ­ w y c h u w ag. T a k w ięc o sad n ictw o p ó łn o cn o a m ery k a ń sk ich ro ln ik ó w w p ie r w ­ szej połow ie II ty siąclecia n.e. było o sad n ictw em o b ro n n y m , k tó re ze w zglę­ d u n a w ielkość o sa d (z k tó ry ch n a w e t w y ciąg an o w n io sk i o ten d e n c ji do ro z w o ju m ia s t-p a ń s tw , n ie p o tw ierd zo n e p rzez dalsze p ro cesy u Irokezów ) n a jła tw ie j c h y b a m o żn a po ró w n y w ać z o sad am i o b ro n n y m i późnej fa zy k u ltu ­ r y łu życkiej. Ś re d n ie i m ałe o sady o b ro n n e ludności p ra fiń s k ie j (k u ltu r a d ia- kow ska) i p ra b a łty js k ie j (k u ltu ra z aru b in iec k a, k u ltu r a cera m ik i k re sk o w a n ej), w ty m tak ż e n a js ta rs z e j zap ew n e lu d n o ści b a łty js k ie j P r u s ( k u ltu ra k u rh a n ó w z a c h o d n io b ałty js k ic h w czesnej epoki żelaza) si, chociaż pod p e w n y m i w zglę­ d a m i m o żn a w iązać z p o d o b n y m i d ążen iam i do zabezpieczenia obro n n o ści w w a r u n k a c h n a r a s ta n ia procesów , p ro w ad zący ch d o d e m o k ra c ji w o jsk o w ej, n ale ży je d n a k w iązać z in n ą lin ią rozw ojow ą, w iodącą do ro z k ła d u u s tr o ju ro ­ d ow ego n a rzecz k sz ta łto w a n ia się w ie lk ic h ro d zin p a tria rc h a ln y c h . N ależy p rz y ty m zw rócić u w a g ę n a fa k t, że podobnie j a k u Iro k ezó w w o k resie p o tęg i ich L i g i 55, ró w n ież u z ac h o d n io b ałty jsk ich p rzo d k ó w P ru s ó w w o k resie rz y m ­ sk im z an ik a ją w zasadzie osiedla o b ro n n e (nie licząc S am bii, a gdzie indziej

S e r i a C , n r 16, 1973, s s . 3 n n . P o r . t e ż m o j ą r e c e n z j ą z c y t o w a n e j w p r z y p i s i e 5 p r a c y I w a ­ n o w a i T o p o r o w a , k t ó r a z o s t a n i e o p u b l i k o w a n a w „ S l a v i a A n t i q u a ” . 54 P o r . n p . D ’j a k o v s k a j a k u V t u r a , M o s k v a 1974; L . D . P o b o l ’, S l a v j a n s k i e d r e v n o s t i B e l o ­ r u s s i n M o s k v a 1974; J . O k u l i c z , o p . c i t . , s s . 242 n . , 260 n n . , 304 n n . , 324 n n . i 335 n n . 55 J . P . A v e r k i e v a , o p . c i t . , s s . 176 n . 30*