R O C Z N IK I N A U K SP O Ł E C Z N Y C H Tom X II, zeszyt 2 — HW4
E L Ż B IE T A T R A C E W IC Z
O C E N A P R Z E D R O Z W O D O W E G G K O N F L IK T U A P Ł E Ć
W P R O W A D Z E N IE
Pojawienie się zaburzeń w relacji małżeńskiej stanow i dla jednostki źródło silnego konfliktu psychologicznego. Jeżeli natężenie konfliktu m ałżeńskiego przekracza — w subiektyw nym odczuciu jednostki — granice jej tolerancji na stres, a zwłaszcza gdy nie istnieją — także subiektywnie — wystarczające argum enty za kontynuow aniem dotychczasowej relacji małżeńskiej, konflikt małżeński przekształca się w konflikt przedrozwodowy. Rozwód staje się wówczas dla jednostki jedną z realnych możliwości wyjścia z trudnej sytuacji psychologicznej.
Zdaniem H obarta [1975], podjęcie decyzji rozw odu wymaga zaistnienia w relacji małżeńskiej następujących warunków: 1) stw ierdzenie przynajm niej przez jednego ze współmałżonków faktu występowania dysharm onii pom iędy nim i partnerem w zakre sie żywionych przez nich przekonań i oczekiwań; 2) stw ierdzona dysharm onia m usi być uznaw ana — przynajm niej przez jednego z partnerów — za zbyt tru d n ą do zlikwidowania; 3) relacja m ałżeńska m usi być w idziana przez decydenta jako mniej atrakcyjna niż inne, pozam aiżeńskie relacje; 4) uzyskanie rozw odu m usi być dostępne dla obu partnerów i samo w sobie m usi uzyskać względnie wysoką rangę pośród istniejących w danej sytuacji możliwych działań. N atom iast L antz i S nyder [por. Bloom, Asher i W hite 1978] wyróżnili na podstaw ie badań następujące etapy narasta nia małżeńskiego konfliktu: 1) powstanie zaburzeń w życiu em ocjonalno-seksualnym pary małżeńskiej; 2) wzięcie pod uwagę możliwości rozw odu; 3) rozbicie solidarności partnerów ; 4) separacja; 5) rozwód. Potraktow anie rozw odu jako realnej możliwości wyjścia z trudnej sytuacji psychologicznej zapoczątkowuje okres przedrozw odow y w życiu małżeństwa.
Rozwód powoduje kom pletną dezorganizację dotychczasowego statusu życiowego jednostki: rozbicie dom u i rodziny, utratę wielu społecznych relacji, często też zmianę przekonań i hierarchii wartości. Praw ny rozw ód jest tylko jednym z 6 dośw iadczeń separacji [Bohannon, por. Bloom, Asher i W hite 1978], które stają się udziałem roz wiedzionej jednostki. Pozostałym i doświadczeniam i są: rozw ód em ocjonalny — w yni
kający z u traty kochanej osoby, ekonom iczny (podział własności), współrodzicielski (podział dzieci), jedności (konflikt postaw, przekonań, komplikacja relacji z przyja ciółmi i krew nym i), fizyczny (stawanie się autonom iczną jednostką — odwrócenie procesu „staw ania się jednym ciałem “). Om ówione procesy zaczynają się na długo przed form alnym rozwodem , w okresie pogłębiającego się konfliktu małżeńskiego i stanowią źródło silnych stresów.
1. P R O B L E M B A D A Ń
Płeć jest czynnikiem w znacznym stopniu determ inującym funkcje małżeńskie i rodzinne jednostki, a związane z płcią norm y kulturow e sprawiają, że w zależności od niej jednostka staje wobec odm iennych niż jej partner, możliwych typów konfliktu małżeńskiego. N iektóre bow iem źródła m ożliwych konfliktów wewnątrzmałżeńskich są niejako „zw iązane“ z płcią (np. alkoholizm , przestępczość częściej ma miejsce wśród m ężczyzn niż w śród kobiet). Społeczeństwo łatwiej bowiem toleruje tego typu zachow ania u mężczyzn niż u kobiet. Ogólnie wyższe wymagania społeczno-m oralne (uw arunkow ane kulturow o) wobec kobiet spraw iają, że jest wśród nich mniej przy padków patologii społecznych.
Płeć jednostki w znacznym stopniu w arunkuje typ i poziom ponoszonych przez nią kosztów rozw odu oraz prognozę sytuacji porozwodowej. Z badań wynika [por. Bloom, A sher i W hite 1978], że rozw ód jest silniejszym czynnikiem traum atyzującym , a sytuacja porozwodowa trudniejsza u kobiet niż u mężczyzn.
W ydaje się, że sytuacja porozw odow a kobiety z młodego, bezdzietnego związku jest na ogół podobna do sytuacji większości rozwodzących się mężczyzn. Oboje są zwykle sam odzielni finansowo i niezależni pod tym względem od siebie nawzajem. Sytuacja porozw odow a młodej kobiety jest mniej stressogenna niż kobiety z dłuższym stażem m ałżeńskim , ponieważ wraz z wiekiem maleją możliwości przystosowania się do now ych warunków [por. P inard 1966, H ackney 1975, H art 1976, M essinger 1976, Bloom, A sher i W hite 1978]. K obieta z co najm niej kilkuletnim stażem małżeńskim znacznie częściej niż m ężczyzna skazana jest na porozwodową samotność. N a jej sytuację porozw odow ą większy wpływ niż u m ężczyzn ma wynikająca z wieku utrata urody i atrakcyjności fizycznej. Częste obarczenie rozwiedzionej kobiety wychowywa niem dzieci z pierwszego m ałżeństw a — w przeciwieństwie do mężczyzny — utrudnia jej znalezienie nowego p artn era małżeńskiego [por. M essinger 1976, W ood 1977, Bloom , A sher i W hite 1978], Zostając z dziećm i rozwiedziona kobieta — o ile nie w idzi możliwości szybkiego zawarcia nowego związku małżeńskiego — przyjm uje na siebie obowiązek pogodzenia pracy zawodowej w pełnym wymiarze godzin (niejed nokrotnie wraz z godzinam i nadliczbowym i), pracy domowej oraz samotnego wycho wywania i opieki nad dziećm i. Sytuacja jest szczególnie tru d n a, gdy dzieci są jeszcze małe i wymagają opieki pielęgnacyjnej. K obieta zarabiając przeciętnie mniej niż męż czyzna [por.: Sokołowska i W rechno 1966, W aluk 1966, Bloom, Asher i W hite 1978] m usi się liczyć ze znacznym obniżeniem się własnej stopy życiowej w okresie poroz- w odowym naw et wówczas, gdy ex-m ąż regularnie płaci alim enty na dzieci [por. T ra- cewicz 1982],
Omówione wyżej różnice w sytuacji psychologiczno-społecznej kobiety i m ężczy zny wydają się mieć znaczący wpływ na ich ocenę przedrozw odow ego konfliktu we własnym związku m ałżeńskim , a w tym także n a ich m otywację w noszenia pozw u rozwodowego. H ipotezę tę potw ierdzają badania Hayesa [1976], z których wynika, że płeć jest jednym z czynników różnicujących percepcję przyczyn rozwodu.
W spom niane wyżej badania Hayesa dotyczyły populacji am erykańskiej i nie m ogą być bez zastrzeżeń przeniesione na w arunki polskie ze w zględu na duże różnice oby czajowe. D latego też w niniejszym artykule podjęto problem oceny przedrozw odo wego konfliktu w zależności od płci w w arunkach polskich. Ponieważ konflikt wew- nątrzm ałżeński rozpadającego się związku nie ogranicza się wyłącznie do bezpośred niej przyczyny rozw odu, lecz trw a i narasta w czasie, dlatego w analizie sytuacji przedrozwodowej badanych osób uw zględniono również źródła najczęstszych niepo rozum ień małżeńskich, oraz najuciążliwsze — w ocenie badanych — aspekty ich życia małżeńskiego. Postawiono hipotezę, że badane kobiety i m ężczyźni stanowili dla swego partnera małżeńskiego źródło odm iennych trudności w relacjach interpersonal nych. Stąd oczekiwano, że płeć zróżnicuje dokonane przez badanych oceny źródeł nieporozum ień m ałżeńskich, najuciążliwszych dla badanych problem ów ich byłego związku oraz przyczyn rozwodu.
2. C H A R A K T E R Y S T Y K A S Y T U A C JI B A D A W C Z E J
Badania* przeprow adzono za pom ocą specjalnie w tym celu skonstruow anego wywiadu standaryzowanego, który zatytułowano: „K w estionariusz n a tem at: m ałżeń stwo i rozw ód“ . W ywiad składał się z szeregu pytań: otw artych, zam kniętych, w yboru preferow anych tw ierdzeń, oraz skal ocen praw dopodobieństw a. Z p u n k tu widzenia metodologii badań psychologicznych wywiad m a charakter m etody ąuasi-ekspery- mentalnej [por. Brzeziński 1978]. Stosuje się ją wówczas, gdy z przyczyn obiektyw nych niemożliwe jest użycie tzw. obiektyw nych m etod badaw czych. D okładne om ó wienie zastosowanej w niniejszych badaniach m etody znajduje się w innej pracy [T ra- cewicz 1982, aneks]. Niżej zostanie przytoczona jedynie treść tych pytań, które będą analizowane w niniejszym artykule.
Badania przeprow adzone wśród osób rozw iedzionych, a więc tych, u których natę żenie konfliktu wewnątrzm ałżeńskiego okazało się na tyle duże, że doprow adziło do prawnego rozwiązania relacji małżeńskiej. Badaniam i objęto wszystkich dostępnych, rozwiedzionych po 1970 roku mieszkańców jednego z m ałych, wysoko uprzem ysło wionych m iast polskich. W analizie wyników uw zględniono odpow iedzi 133 kobiet i 63 mężczyzn. Przewaga liczebna kobiet w próbce wynika z faktu, że spośród objętych badaniam i znacznie więcej kobiet niż mężczyzn przebyw a w m iejscu swego stałego zamieszkania. Badania dotyczyły wyłącznie pierwszego m ałżeństw a respondentów .
Zamieszczone w tabeli 1 dane wskazują, że znaczną większość ogółu badanych (70,67 % kobiet i 77,78 % mężczyzn) stanow ili ludzie w w ieku 31-50 lat. Powyżej tego
* P rzedstaw iony w n iniejszym arty k u le m ateriał e m p iry czn y stanow i część obszernego p lan u b a d a wczego, zrealizow anego przez autorkę a rty k u łu we w spółpracy z socjologami: F . A dam skim i P. K ryczką.
przedziału wiekowego znalazło się 13,53 % badanych kobiet i 17,47 % mężczyzn. Około połowa badanych kobiet (57,89 %) i mężczyzn (46,03 %) nie przekroczyła 40 roku życia. M niej niż 30 lat liczyło 15,79 % badanych kobiet i 4,76 % mężczyzn.
Relacje jednostki z otoczeniem są w znacznym stopniu wyznaczone przez jej śro dowisko rodzinno-w ychow aw cze. Stąd ważna wydaje się być charakterystyka badanej próbki ze wzgjgdu na jej pochodzenie społeczne oraz posiadane wykształcenie. Dane dotyczące pochodzenia respondentów zamieszczono w tabeli 2. Ponad połowa bada nych (54,08 % ogółu, w tym 53,38 % kobiet i 55,56 % m ężczyzn) pochodziła ze środowiska robotniczego. Znacznie m niejszy procent badanych (32,65 % ogółu, w tym 33,09 % kobiet i 31,74 % m ężczyzn) ma pochodzenie chłopskie lub robotniczo- -chłopskie. Stosunkow o niewielka grupa badanych (12,24 % ogółu, w tym 12,78 % kobiet i 11,11 % m ężczyzn) pochodziła z rodzin inteligenckich. Tylko 2 respondentów pochodziło z rodzin rzemieślniczych.
D ane dotyczące wykształcenia badanych przedstaw ia tabela 3. W śród responden tów przeważały osoby z wykształceniem podstawowym , zawodowym i średnim . Więk szość badanych posiadała wykształcenie poniżej średniego (64,79% ogółu badanych, w ty m 68,42 % kobiet i 57,14% m ężczyzn), a 26,32% kobiet i 31,75% mężczyzn miało ukończoną szkołę średnią. Tylko nieliczni badani mieli wykształcenie wyższe lub niepełne wyższe (7,14% ogółu badanych, w tym 5,26% kobiet i 11,11% mężczyzn). Przedstaw ione wyniki wydają się odzwierciedlać typowy dla środowiska dużych zakładów przem ysłowych rozkład poziom u wykształcenia.
Rozkład poziom u wykształcenia respondentów oraz ich pochodzenie społeczne wskazują, że uzyskane dane em piryczne odnoszą się przede wszystkim do środowiska robotniczego wielkich zakładów przem ysłow ych, wybudow anych w małych, nowo pow stałych m iastach. D ane uzyskane w tych badaniach nie m ogą być w żadnym w ypadku ekstrapolow ane na środowiska o innej strukturze pochodzenia i wykształce nia. W ydaje się także, iż tylko z wielką ostrożnością i z zastrzeżeniam i, można odnieść uzyskane wyniki badań do tych środowisk robotniczych (zakłady wielkoprzemysłowe i m iasta), w których istnieje wielopokoleniowa tradycja pracy w przemyśle.
3. A N A L IZ A W Y N IK Ó W BA D A Ń
W celu uzyskania w m iarę pełnego obrazu konfliktu wewnątrzmałżeńskiego u badanych osób postanow iono zapytać respondentów nie tylko o bezpośrednią przy czynę w niesienia pozw u rozwodowego („C o było bezpośrednią przyczyną wniesienia pozw u rozwodowego?“ ), lecz także o źródło najczęstszych nieporozum ień m ałżeń skich („C o zdaniem Pana(i) leżało u podstaw W aszych nieporozum ień; było ich głów ną przyczyną?“ ), oraz o najbardziej uciążliwe dla badanego aspekty jego relacji m ałżeńskiej („C o dla Pana(i) było najbardziej uciążliwe w W aszym małżeństwie? Proszę w ybrać 3 odpow iedzi i ułożyć je wg stopnia ważności“). K ażde z tych pytań dotyczyło innego sposobu przejaw iania się tego samego konfliktu interpersonalnego. D w a pierwsze z w ym ienionych pytań miały charakter otw arty, dający respondentow i możliwość udzielenia 3 odpow iedzi, natom iast trzecie pytanie wymagało od badanego w yboru 3 — spośród zamieszczonych w wywiadzie — kategorii odpowiedzi. W
opra-T ab . 1. W iek respondentów w chw ili badania
'''b a d a n i
w ie k '''
kobiety m ężczyźni razem
liczba % liczba % liczba %
21-30 21 15,79 3 4,76 24 12,24 31-40 56 42,10 26 41,26 82 41,84 41-50 38 28,57 23 36,51 61 31,12 51-60 13 9,78 9 14,29 22 11,23 61 i więcej 5 3,76 2 3,18 7 3,57 razem 133 100,00 63 100,00 196 100,00
T a b . 2. Pochodzenie społeczne badanych osób
badani kobiety m ężczyźni razem
p o c h o d z e n i a ^ liczba % liczba % liczba %
chłopskie 36 27,07 19 30,15 55 28,06 robotnicze 71 53,38 35 55,56 106 54,08 robotniczo-chłopskie 8 6,02 1 1,59 9 4,59 rzem ieślnicze 1 0,75 1 1,59 2 1,02 inteligenckie 17 12,78 7 11,11 24 12,24 razem 133 100,00 63 100,00 196 100,00
T ab . 3. W ykształcenie respondentów w chw ili badania
V
1
badani kobiety m ężczyźni razem
w yksztalcenieN . liczba % liczba % liczba %
niepełne podstaw ow e 4 3,01 3 4,76 7 3,57 podstaw ow e 45 33,83 20 31,75 65 33,16 niepełne zawo dow e lu b zawód. 42 31,58 13 20,63 55 28,06 średnie 35 26,32 20 31,75 55 28,06 niepełne wyższe lub wyższe 7 5,26 7 11,11 14 7,14 razem 133 100,00 63 100,00 196 100,00
cow aniu wyników uw zględniono te odpow iedzi, którym badani nadali rangę pierwszą i drugą.
A. Źródła najczęstszych nieporozum ień oraz najbardziej uciążliwe problem y życia małżeńskiego
U zyskane wyniki badań dotyczące źródeł najczęstszych nieporozum ień oraz naj bardziej uciążliw ych dla badanych osób apsektów ich życia m ałżeńskiego przedstaw ia tabela 4. Ic h analiza dow odzi, że płeć jest źródłem statystycznie istotnych różnic w ocenie konfliktu m ałżeńskiego u badanych osób. Największe różnice m iędzy kobie tam i i m ężczyznam i wystąpiły w kategorii „alkoholizm p artnera“ . Alkoholizm współ m ałżonka stanow ił w ocenie ponad połowy badanych kobiet (56,39%) najczęstsze źródło nieporozum ień m ałżeńskich, a w ocenie 60,90 % badanych respondentek był najbardziej uciążliwym problem em ich małżeństwa. N atom iast nawet ci spośród nieli cznych m ężczyzn (4,76 %), którzy wskazali na alkoholizm żony jako źródło ich mał żeńskich nieporozum ień, zarazem nie uznali nadużyw ania alkoholu przez żonę za najuciążliwszy problem ich związku. W przeciwieństwie do mężczyzn (6,35 %) żadna z badanych kobiet nie wskazała na własny alkoholizm jako źródło przedrozwodowego konfliktu. Badani m ężczyźni (31,75 %) znacznie częściej niż kobiety (8,27 %) wskazy wali na „ tru d n y charakter“ p artnera (lub jego „skąpstw o“ , „egoizm“ ) jako źródło ich m ałżeńskich nieporozum ień. Różnica ta jest istotna statystycznie (p < 0,001). Zara zem 34,59 % badanych kobiet i 42,86 % mężczyzn (różnica statystycznie nieistotna) uważało, że najuciążliw szym problem em ich związku był charakter współmałżonka. Z drady ze strony p artn era stanowiły równie częste, choć nie najczęściej wymieniane przez kobiety (24,06 %) i m ężczyzn (22,22 %) źródło nieporozum ień między m ałżon kam i (różnica statystycznie nieistotna). Zarazem niew ierność ze strony współm ał żonka została uznana przez znacznie większą (p < 0,05) liczbę m ężczyzn (38,10 %) niż kobiet (23,31 %) za największy problem ich byłego związku małżeńskiego. Istotne statystycznie różnice (p<0,001) m iędzy kobietam i (12,03 %) i mężczyznam i (31,75 %) wystąpiły także w stw ierdzeniu, że ingerencja ze strony rodziców współmałżonków w byłe m ałżeństw o stanowiła najtrudniejszy jego aspekt. T en problem nie stanowił zara zem częstego źródła nieporozum ień m ałżeńskich w ocenie badanych (7,52 % kobiet i 12,70 % m ężczyzn), a istniejące w ty m w ypadku różnice procentow e w odpowiedziach obu g ru p okazały się statystycznie nieistotne.
Pozostałe, wym ienione w tabeli możliwe odpow iedzi stosunkow o rzadko pojawiały się w śród badanych osób. N ależą do nich następujące kategorie wyborów: niedobór seksualny, wygaśnięcie miłości, brak zaangażowania partnera w sprawy dom u, liczenie się ze zdaniem współm ałżonka, dokuczanie partnerow i, traktow anie badanego przez p artnera „jak rzecz, do której m a się wszelkie praw a“, złe w arunki m aterialne.
Okazało się, że badane kobiety i m ężczyźni nie różnią się m iędzy sobą w ocenie w pływ u złych w arunków m aterialnych na częstotliwość pojawiania się nieporozum ień m ałżeńskich (4,51 % kobiet i 4,76 % m ężczyzn), oraz uciążliwość życia małżeńskiego (9, 77 % kobiet i 7,94 % mężczyzn). Także brak zaangażowania partnera w sprawy d om u, rzadko pojawiający się w odpow iedziach badanych kobiet i m ężczyzn, nie miał istotnego w pływ u na częstotliwość nieporozum ień małżeńskich (4,51 % kobiet i 4,76 %
T a b . 4. Ź ró d ła najczęstszych n iep o ro zu m ień oraz najbardziej uciążliw e p ro b lem y m ałżeństw a w ocenie b ad an y ch
n. badani źró d ła naici:estszvch nieD orozum ień naibarc ziei uciążliw e Droblemv
treść k obiety m ężczyźni istotność kobiety m ężczyźni istotność
K o n flik tu liczba % liczba % liczba liczba % liczba % %
alkoholizm p a rtn e ra 75 56,39 3 4,76 __ XX 81 60,90 0 0,00 __ XX
alkoholizm badanego 0 0,00 6,35 __ XX 0 0,00 0 0,00 —
c h arak ter p a rtn e ra 11 8,27 20 31,75 4,268 (0,001) 46 34,59 27 42,86 1,132 (n .i.)
zd rad y p a rtn e ra 32 24,06 14 22,22 0,296 (n.i.) 31 23,31 24 38,10 2,172(0,05) zazdrość o bad an eg o 8 6,02 3 4,76 __ XX 0 0,00 0 0,00 __ XX n ie d o b ó r seksualny 6 4,51 0 0,00 __ XX 7 5,26 5 7,94 0,714 (n .i.) w ygaśnięcie m iłości trak to w an ie badanego 0 0,00 0 0,00 “ 0 0,00 6 9,52 __ XX „jak rzecz“ b ra k zaangażow ania p a rtn e ra 0 0,00 0 0,00 — 17 12,78 3 4,76 __ XX m spraw y d o m u liczenie się ze zdaniem
6 4,51 3 4,76 __ XX 13 9,77 5 7,94 0,434 (n.i.)
p a rtn e ra 0 0,00 0 0,00 — 0 0,00 5 7,94 __ XX
d okuczanie p artn ero w i 0 0,00 3 4,76 __ XX 0 0,00 0 0,00 __ XX
in gerencje rodziców 10 7,52 8 12,70 1,188 (n.i.) 16 12,03 20 31,75 3,372 (0,001)
złe w aru n k i m aterialne 9 4,51 3 4,76 __ XX 13 9,77 5 7,94 0,434 (n.i.)
inne odpow iedzi 26 19,55 23 36,53 2,275 (0,005) 43 32,33 26 41,27 1,243 (n .i.)
x W yniki nie su m u ją się d o 100%, bow iem b ad an i m ogli p odać więcej n iż 1 odpow iedź.
mężczyzn) oraz uciążliwość byłego związku (9,77 % badanych kobiet i 7,94 % męż czyzn). N ied o b ó r seksualny byłej pary małżeńskiej był źródłem nieporozum ień m ał żeńskich tylko w ocenie kobiet (4,51 %), choć zarazem stanowił najpoważniejszy prob lem własnego związku małżeńskiego w ocenie zarówno kobiet (5,26 %), jak i mężczyzn (7,94 %). T a kategoria odpow iedzi nie różnicuje badanych ze względu na ich płeć. Z azdrość o badanego stanow iła źródło m ałżeńskich nieporozum ień w ocenie 6,02 % kobiet i 4,76 % mężczyzn, choć nie stanowiła dla żadnego z tych badanych najważniej szego problem u w życiu m ałżeńskim . K ategoria ta nie różnicuje badanych ze względu na ich płeć. Jakkolwiek procentow o więcej kobiet (12,78 %) niż mężczyzn (4,76 %) uznało traktow anie ich „jak rzecz, do której ma się wszelkie praw a“ za najbardziej uciążliwy problem własnego związku małżeńskiego, różnica ta okazała się statysty cznie nieistotna. K ategoria ta nie pojawiła się w odpow iedziach dotyczących źródeł m ałżeńskich nieporozum ień, co sugeruje, iż problem ten został zwerbalizowany przez badanych później, niekiedy być może dopiero w trakcie przeprow adzania badań.
Liczebność niektórych kategorii odpow iedzi badanych okazała się tak mała, że nie pozwoliła — ze względów m etodologicznych — na zastosowanie w odniesieniu do nich statystycznych testów istotności różnic. Pojawienie się klas zerowych w poszcze gólnych kategoriach odpow iedzi bądź kobiet, bądź m ężczyzn, choć uniemożliwiło zastosowanie statystyk, pozwoliło jednak na zaobserwowanie pewnych prawidłowości w uzyskanych rozkładach wyników. C harakterystycznym zjawiskiem jest problem alkoholizm u, wskazany już wyżej, który zasadniczo nie pojawił się w odpowiedziach mężczyzn. N atom iast m ężczyźni (jakkolwiek nieliczni) — w przeciwieństwie do kobiet — uznali „dokuczanie współm ałżonkow i“ za najczęstsze źródło nieporozum ień (4,76 % m ężczyzn), a „wygaśnięcie m iłości“ (9,52 % m ężczyzn) i „liczenie się ze zdaniem p a rtn era“ (7,94 % mężczyzn) za najbardziej uciążliwy problem ich związku.
N a uwagę zasługuje także kategoria: „inne odpow iedzi“ . Zaliczono do niej wszyst kie pozostałe, nie mieszczące się w żadnej z w yodrębnionych klas, wybory badanych. Jak wskazują w artości procentow e, takich bardzo zindywidualizowanych, różnorod nych odpow iedzi było stosunkow o dużo. W iększe zróżnicowanie odpowiedzi wystą piło w śród m ężczyzn niż w śród kobiet, przy czym w kategorii źródeł nieporozum ień m ałżeńskich różnica ta okazała się statystycznie istotna (p < 0,05).
B. Bezpośrednie przyczyny rozwodu
Zaobserw ow ana i przedstaw iona wyżej pew na odm ienność wyników badań doty czących źródeł najczęstszych nieporozum ień małżeńskich w porów naniu z najbardziej uciążliw ym i problem am i życia małżeńskiego badanych wnosi pewne informacje na tem at rozw oju konfliktu przedrozw odow ego. Fakt, iż źródło najczęstszych nieporo zum ień m ałżeńskich nie zawsze idzie w parze z najuciążliwszym aspektem relacji w ew nątrzm ałżeńskiej, nasuw a pytanie o bezpośrednią przyczynę wniesienia pozwu o rozw ód, oraz jej relację w stosunku do najbardziej uciążliwego dla badanego aspektu życia m ałżeńskiego w byłym związku. D ane dotyczące oceny bezpośredniej przyczyny w niesienia pozw u rozwodowego przedstaw ia tabela 5.
T ab . 5. B ezpośrednia przyczyna rozw odu w ocenie b ad an y ch x
badani kobiety m ężczyźni razem istotność
przyczyna
rozw odu liczba % liczba % liczba %
różnic (z)
alkoholizm męża 55 40,06 2 3,17 57 29,08 _xx
inna osoba w
życiu p artn era 45 33,83 23 36,51 68 34,69 0.371 (n.i)
znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad żoną
(pobicie) 16 12,03 5 7,94 21 10,71 0,868 (n.i)
aw antury, bijatyki
(bez alkoholizm u) 12 9,02 0 0,00 12 6,12
,
Bw ieloletnia separacja 11 8,27 0 0,00 11 5,61 _XX
przestępstw o krym inalne
lub seksualne męża 9 6,77 2 3,17 11 5,61 _XX
odejście p artn era z d om u 8 6,02 0 0,00 8 4,08 XX
groźba odpow iedzialności
m aterialnej za partn era 8 6,02 0 0,00 8 4,08 __xx
inna osoba w życiu badanego 7 5,26 6 9,52 13 6,63 __xx
chęć uw olnienia dzieci
od dem oralizacji 4 3,01 0 0,00 4 2,04 XX
brak zaangażow ania p artn era
w spraw y dom u 0 0,00 4 6,35 4 2,04 __xx
tru d n y ch arak ter p artn era 0 0,00 3 4,76 3 1,53 _xx
niezgodność charakterów 0 0,00 6 9,52 6 3,06 __xx
wygaśnięcie miłości 0 0,00 2 3,17 2 1,02 XX
m ieszanie się rodzin
w m ałżeństw o 0 0,00 8 12,70 8 4,08 __xx
inne odpow iedzi 24 18,04 U 17,46 35 17,86 0,085 (n.i)
xW yniki nie sum ują się do 100%, poniew aż resp o n d en c i m ogli podać 2 przyczyny rozw odu.
xxIsto tn o ść różnic obliczono tylko w odniesieniu do ty ch kategorii i odpow iedzi, k tó re spełniały w ym agania staw iane testom statystycznym .
n.i. — zależność statystycznie nieistotna.
bezpośrednich przyczyn wniesienia pozwu rozwodowego wskazuje na istnienie zna cznych różnic w odpow iedziach kobiet i m ężczyzn. Różnice te m ają charakter głównie jakościowy. Łatw o zauważyć, że kobiety udzieliły szeregu odpow iedzi, których m ęż czyźni nie podawali i odw rotnie. Jedyną kategorią stosunkow o często pojawiającą się zarówno w odpow iedziach kobiet (33,83 %), jak i mężczyzn (36,51 %) jest „inna osoba w życiu p artn era“ . Częstotliwość podaw ania tej odpow iedzi nie różnicuje statysty cznie kobiet i mężczyzn. D o pozostałych w spólnych dla badanych kobiet i mężczyzn kategorii odpow iedzi należą: znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad żoną (12,03 % kobiet i 7,94 % mężczyzn), inna osoba w życiu respondenta (5,26 % kobiet 9,52 %
m ężczyzn), przestępstw o krym inalne męża (6,77 % kobiet i 3,17 % mężczyzn) oraz alkoholizm m ęża (40,60 % kobiet i 3,17 % mężczyzn). Tylko w tej ostatniej z wymie nionych kategorii odpow iedzi różnice w odpow iedziach kobiet i mężczyzn są statysty cznie istotne (zbyt wielkie różnice procentow e wyborów nie pozwoliły jednak na zastosow anie testu statystycznego). W szystkie pozostałe, wym ienione przez kobiety i mężczyzn przyczyny rozw odu są całkowicie odm ienne dla każdej z płci. W ymaga to oddzielnego ich omówienia.
Alkoholizm męża za bezpośrednią przyczynę rozw odu uznało 40,60 % kobiet, co stanowi 2 /3 tych, dla których alkoholizm był najuciążliwszym problem em ich małżeń stwa. W iele z pozostałych kobiet — jak wynika z protokołów badań — podjęło decyzję rozw odu w skutek bezpośrednich następstw alkoholizm u męża, takich jak: odpowie dzialność m aterialna za długi męża (6,02 % respondentek), demoralizacja dzieci (3,01 % kobiet), znęcanie się fizyczne nad badaną i dziećm i (12,09 % kobiet) lub dokonane pod wpływem alkoholu przestępstw o krym inalne (6,77 % kobiet).
Z odpow iedzi kobiet wynika, że tylko 7 respondentek zdecydowało się na rozwód w skutek pojawienia się w ich życiu osoby trzeciej, gdy tymczasem zarzut ten postawiło kobietom 23 m ężczyzn. Analogiczna sytuacja zaistniała także w w ypadku badanych m ężczyzn. D o innych, w ym ienionych przez kobiety, a pom ijanych przez mężczyzn przyczyn rozw odu należą: w ieloletnia separacja (8,27 % respondentek), odejście part nera z dom u (6,02 % kobiet), aw antury i bijatyki (9,02 % kobiet).
M ężczyźni jako przyczyny rozw odu podawali następujące powody (obok zdrad ze strony żony i własnej): „m ieszanie się rodzin“ w ich małżeństwo (12,70 % mężczyzn), „ tru d n y charakter żony“ (4,76 % m ężczyzn), „niezgodność charakterów “ (9,52 % m ężczyzn) lub „wygaśnięcie m iłości“ (3,17 % respondentów ). W odpowiedziach męż czyzn pojawiają się — w przeciw ieństw ie do kobiet — krytyczne uwagi pod własnym adresem : „mój alkoholizm “ (3,17 % mężczyzn), „pobicie żony“ (7,94 % mężczyzn).
Z naczne rozbieżności w ocenie przyczyn rozw odu w śród badanych kobiet i męż czyzn skłaniają do porów nania odpowiedzi uzyskanych od obojga ex-małżonków. M ała liczba tych par (19), która m a swe źródło w trudnościach technicznych odnale zienia obojga w spółm ałżonków , spraw iła, że poniższą analizę ograniczono tylko do pytania o przyczynę rozw odu (pomijając zagadnienie najbardziej uciążliwych proble mów m ałżeństw a oraz źródeł najczęstszych nieporozum ień). W badanej próbce ist niało znacznie więcej takich par i być może w przyszłości uda się przeprow adzić analogiczne analizy dla większej grupy osób, co znacznie zwiększyłoby wiarygodność uzyskanych rezultatów.
U zyskane wyniki badań dotyczące zgodności ocen przyczyny rozw odu w byłych parach m ałżeńskich przedstaw ia tabela 6. W skazują one na identyczne (chi-kw adrat =
T a b . 6. Z godność odpow iedzi byłych w spółm ałżonków
--- -- - badani
odpow iedzi ■— —
kobiety m ężczyźni razem w artość
chi-kw adrat
zgodne z p artn ere m 2 2 4" "
niezgodne z p artn ere m 17 17 34 0,000 (n.i)
= 0,000) tendencje w ocenie przyczyn rozw odu przez badane kobiety i m ężczyzn, w aspekcie ich zgodności z ocenam i byłego p artn era. T ylko w 2 byłych parach m ałżeń skich wystąpiła zgodność ocen ex-m ęża co do przyczyn rozw odu. W szyscy pozostali badani ex-m ężowie i ex-żony podali inną niż ich były w spółm ałżonek przyczynę rozwodu. N asuw a się w związku z ty m pytanie o treść tych rozbieżności. D ane doty czące tego zagadnienia przedstaw ia rysunek 1.
Rys. 1. P rzyczyny rozw odu w ocenie b y ły ch p a r m ałżeńskich (kategorie odpow iedzi ułożono w taki sposób, aby w m iarę m ożliw ości un ik n ąć krzyżow ania się linii w skazujących relacje w
byłych p arach m ałżeńskich; N oznacza liczbę osób)
O o. -o
M ała liczba analizow anych byłych par małżeńskich sprawiła, że przedstaw ione na ry sunku 1 dane em piryczne m ają głównie charakter ilustracyjny, pozwalają jednakże na wyciągnięcie pew nych wniosków dotyczących percepcji przyczyn rozwodu przez każdego z ex-małżonków.
Z godność w w ypow iedziach 2 ex-par m ałżeńskich dotyczyła przypadku zaburzeń w sferze życia seksualnego (brak życia seksualnego wywołany „w strętem seksualnym“ żony oraz jednego p rzypadku odejścia m ęża do innej kobiety). Pozostali mężczyźni i kobiety, którym ich współm ałżonkowie zarzucali związek z inną osobą, nie potw ier dzili tego faktu. W iększość spośród tych kobiet (6 respondentek) tw ierdziła, że przy czynę rozw odu stanow ił alkoholizm męża. N atom iast oskarżeni o zdrady mężczyźni (4 m ężczyzn), poza jednym , tw ierdzili, że przyczyną ich rozw odu był ich alkoholizm (1 m ężczyzna), alkoholizm żony (1 m ężczyzna) lub pobicie żony (1 mężczyzna). M ężczy źni (10 m ężczyzn) oskarżeni przez swoje ex-żony o alkoholizm tw ierdzili, że powodem rozpadu ich m ałżeństw a były zdrady żony (6 respondentów ), wyrzucenie ich z dom u przez żonę (1 m ężczyzna), inna osoba w ich życiu (2 mężczyzn). K obiety, które tw ierdziły, że przyczyną ich rozw odu były aw antury i kłótnie z m ężem bądź długa separacja (3 kobiety) spotkały się z zarzutem o zdrady (2 mężczyzn) oraz twierdzenie ex-m ęża (1 m ężczyzna), że w brew posądzeniom żony nie miał on innej osoby w swoim życiu.
T ru d n o byłoby na podstaw ie tych badań ustalić, po czyjej stronie (ex-męża czy ex-żony) leży praw da i nie o t ę zresztą chodzi w tym artykule. Przedstaw ione na rysu n k u dane em piryczne pozwalają jednak na wyciągnięcie wniosku, że odpowiedzi b adanych m ężczyzn zawierają więcej negatyw nych ocen wobec własnej osoby niż analogiczne odpow iedzi kobiet. Ż adna bow iem z 19 kobiet (w przeciwieństwie do 5 m ężczyzn) nie stw ierdziła, że przyczyną rozw odu była jej postawa wobec męża. T ru d n o jest też ustalić — na podstaw ie niniejszych badań — na ile słuszne są zarzuty kobiet o alkoholizm m ęża, oraz stosunkow o częste zarzuty m ężczyzn o zdrady ze strony żony.
C. N ajczęstsze przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego (ocena całościowa)
Przeprow adzona analiza uzyskanych wyników badań wykazała, że respondenci różnie oceniają, tzn. przypisują różną wagę zauw ażanym przez siebie zaburzeniom w relacji w ew nątrzm ałżeńskiej, w zależności od faktu, czy są oni pytani o źródło nieporo zum ień m ałżeńskich, najuciążliwszy problem ich byłego m ałżeństwa, czy też o bez p ośrednią przyczynę rozw odu. S tąd analiza każdego z tych aspektów oddzielnie nie daje pełnego obrazu konfliktu przedrozw odow ego i nie może w sposób wystarczający wskazywać przyczyn rozwodów. Stąd też szczegółowej analizie postanowiono poddać w spółzależność pom iędzy wszystkim i z wyżej omówionych aspektów badanego zagadnienia. D o tego ty p u opracow ania wyników badań skłania także istniejące podejście do problem atyki rozw odu [por.: Gaw rońska-W asilkow ska 1966, Wawiłowa 1969, Podgórecki 1976, M ańk 1978]. W publikow anych bowiem zestawieniach staty stycznych dotyczących uw arunkow ań rozw odu uw zględnia się zwykle tylko jego bez p ośrednią przyczynę. S tąd np. wyniki wskazujące na zasięg alkoholizmu jako czynnika
rozkładającego pożycie m ałżeńskie wydają się być zaniżone. D o takiego w niosku p ro wadzą przedstaw ione wyżej wyniki badań własnych.
W niniejszych badaniach zastosowano technikę złożoną z analizy danych em piry cznych. W przedstawionej wyżej analizie wyników uw zględniano dwie kolejne odpo wiedzi badanego (oznaczone rangą 1 i 2) na każde z zadanych m u p y tań , dlatego najpierw ułożono param i w ybrane przez każdego z respondentów kategorie. U czy niono tak w odniesieniu do wyników odpow iedzi na dw a pytania: o źródła najczęst szych nieporozum ień oraz najbardziej uciążliwe problem y własnego małżeństwa. N astępnie uzyskane pary porangow ano — oddzielnie dla każdego pytania — pod w zględem częstotliwości ich pojawiania się. T e zestawy alternatyw , które uzyskały najwyższe rangi, stanowiły następnie podstaw ę w yodrębnienia kategorii najczęstszych odpowiedzi. D o każdej z w yodrębnionych kategorii zaliczono następnie (zgodnie z treścią danej kategorii) wszystkie odpow iedzi badanych (pary wyborów ) na każde z trzech analizowanych pytań. Ze względu na duże różnice w odpow iedziach badanych kobiet i mężczyzn, analizę tę przeprow adzono oddzielnie w każdej z grup.
W śród odpowiedzi udzielonych przez kobiety w yodrębniono cztery następujące kategorie: 1) wyłącznie „alkoholizm “ lub „alkoholizm “ i każda inna alternatyw a, z wyjątkiem „zdrady m ęża“; 2) w spółw ystępow anie „alkoholizm u“ i „zd rad “ ; 3) wyłą cznie „zdrady“ lub „zdrady“ i każda inna odpow iedź, z w ykluczeniem „alkoholizm u“; 4) wszystkie pozostałe wersje odpow iedzi, z wykluczeniem odpow iedzi: „alkoholizm “ lub „zdrady“ . O pracowane w ten sposób w yniki, zam ieszczone w tabeli 7, pozwalają na wyciągnięcie wniosków dotyczących zasięgu alkoholizm u, jako czynnika, który zdaniem badanych kobiet zniszczył ich związek m ałżeński, oraz w skazujących na miejsce alkoholizmu męża wśród innych przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego.
Alkoholizm i zdrady (lub jeden z tych powodów) za najbardziej uciążliw e p ro b lemy ich związku małżeńskiego uznało 71,43 % respondentek. W śród pozostałych 28,57 % badanych kobiet, które podały inne przyczyny uciążliwości własnego związku małżeńskiego, znalazły się zarazem takie, dla których bezpośrednią przyczynę roz w odu stanowił alkoholizm męża lub zdrady z jego strony. Chociaż 39,83 % responden tek stwierdziło, że rozwiodło się z innych powodów niż alkoholizm lub zdrady męża, to zarazem w grupie tej znalazło się 6,76 % kobiet, dla których zdrady m ęża — i 18,79% kobiet, dla których alkoholizm męża — były najbardziej uciążliwymi problem am i własnego m ałżeństwa. O statecznie więc, aż 84,21 % ogółu badanych kobiet uznało jeden z dw óch (lub oba) najczęściej w ybieranych pow odów (alkoholizm m ęża, zdrady ze strony męża) za najbardziej uciążliwy problem ich związku m ałżeńskiego bądź za bezpośrednią przyczynę rozwodu.
Ogółem problem zdrad ze strony m ęża, bądź jako najbardziej uciążliwy problem m ałżeński, bądź jako bezpośrednia przyczyna rozw odu, pojawił się w odpow iedziach 39,84 % badanych kobiet. W śród tych respondentek 32,33 % ogółu badanych kobiet podało alkoholizm i zdrady ze strony męża jako źródło własnego konfliktu m ałżeń skiego. Tylko 6,51 % badanych kobiet uważających zdrady za bezpośrednią przyczynę rozwodu lub za najbardziej uciążliwy problem we w łasnym związku nie wskazało zarazem na alkoholizm męża. Ogółem alkoholizm m ęża, jako jeden z dw u aspektów przedrozwodowego konfliktu, pojawił się w odpow iedziach ponad trzech czw artych (76,69 %) badanych respondentek.
T a b . 7. A naliza najbardziej ty p o w y ch sytuacji konfliktu m ałżeńskiego u b ad an y ch ko b iet
p rzyczyna rozw odu alkoholizm m ęża alkoholizm męża i jego zdrady
zd rad a m ęża (bez alkoholizm u)
in n a odpow iedź razem
najw ażniejszy p ro b lem zw iązku
liczba % liczba % liczba % liczba % liczba %
alkoholizm m ęża alkoholizm męża 31 23,31 7 5,26 7 5,26 23 17,29 68 51,13 i jego zd rad y zd rad y m ęża 3 2,26 2 1,50 0 0,00 2 1,50 7 5,26 (bez alkoholizm u) 0 0,00 12 9,02 1 0,75 7 5,26 20 15,04
inna odpow iedź 5 3.76 10 7,52 2 1,50 21 15,79 38 28,57
Analogicznych operacji statystycznych dokonano w odpow iedziach m ężczyzn. Ze względu na większe zróżnicowanie wyników w śród badanych m ężczyzn, konieczne było w yodrębnienie odm iennych kategorii w sferze najuciążliw szych problem ów m ał żeńskich oraz bezpośrednich przyczyn rozw odu. O pis w yodrębnionych kategorii odpow iedzi i ich w zajem ne relacje przedstaw ia tabela 8'. W ynika z n ich , że najczęst szymi przyczynam i rozw odu w ocenie m ężczyzn było: inna osoba w życiu żony, „tru d n y charakter“ żony, „niezgodność charakterów “ , oraz „m ieszanie się rodzin“ w małżeństwo. K ategorie te pojawiły się także w śród najbardziej uciążliwych dla m ęż czyzn problem ów ich życia małżeńskiego.
Ogółem aż 50,80 % badanych m ężczyzn tw ierdziło, że niew ierność żony stanow iła bądź najuciążliwszy problem ich m ałżeństw a, bądź bezpośrednią przyczynę rozw odu. W tej grupie badanych znalazło się tylko 2 m ężczyzn, którzy podali, że rów nież byli związani z inną kobietą. „ T ru d n y charakter“ żony („niezgodność charakterów “ ), przy równoczesnym braku zdrad z jej strony, stanow ił istotę przedrozw odow ego konfliktu w ocenie 22,23 % badanych mężczyzn. „M ieszanie się rodzin“ w m ałżeństw o stano wiło istotę przedrozw odow ego konfliktu w ocenie 30,16 % respondentów , z czego 19,05 % badanych mężczyzn było zdania, iż w ich m ałżeństwie zdrady nie miały miejsca.
4. D Y S K U S J A W Y N IK Ó W
P rzeprow adzona wyżej analiza wyników badań wykazała, że ocena przedrozw odo wego konfliktu pozostaje w związku z płcią oceniającego i jest bardziej jednorodna u kobiet niż u mężczyzn.
W obrazie przedrozw odow ego konfliktu u kobiet dom inuje problem alkoholizm u męża. N a podstawie przedstaw ionych wyżej danych em pirycznych tru d n o jest ustalić, w ilu wypadkach zarzut alkoholizm u wobec byłego męża jest obiektyw ny, a w ilu stanowi on ucieczkę od przyznania się do prawdziwej przyczyny rozw odu i jest zrzu ceniem na męża odpowiedzialności za rozkład pożycia małżeńskiego. W yjaśnienie tego faktu wymagałoby posiadania inform acji obiektyw nych na tem at nadużyw ania alko holu przez ex-mężów. N iestety, takie inform acje nie zostały zebrane. T ru d n o też jest na podstaw ie niniejszych badań ustalić, w ilu w ypadkach mężowie respondentek n ad używają alkoholu przed zawarciem związku małżeńskiego, a ilu z nich zaczęło pić w trakcie jego trw ania. Badania nie pozwalają też n a wyciągnięcie w niosku, czy i ew en tualnie w ilu wypadkach alkoholizm męża respondentki został przez nią „zaw iniony“ (np. wskutek jej zdrad). N iezależnie jednak od źródła alkoholizm u nie ulega w ątpli wości, iż wspólne życie z alkoholikiem przekracza granice w ytrzym ałości psychicznej każdego — zapewne — człowieka.
D om inującą kategorią odpowiedzi u badanych m ężczyzn jest „inna osoba w życiu żony“ . W związku z tym nasuw a się analogiczne zastrzeżenie, jak w stosunku do badanych kobiet. N ie w iadom o bow iem , w ilu w ypadkach jest to zarzut słuszny, w ilu stanowi ucieczkę od właściwej odpow iedzi, a w ilu jest on nieuzasadnionym podejrze niem wynikającym z tzw. „chorobliw ej zazdrości“ . Z drugiej strony, tylko ten zarzut
T a b . 8 A naliza najbardziej typow ych sytuacji k o nfliktu m ałżeńskiego u b ad an y ch m ężczyzn
przyczyny zd rad y żony (bez z d ra d męża)
zd rad y m ęża (bez z d ra d żony)
niezgodność ch arak teró w
inne odpow iedzi razem
p ro b lem y
m ałżeńskie liczba % liczba % liczba % liczba % liczba %
„ zd rad y żo n y “ i inne o dpow iedzi (z w ykluęze- n iem „m ieszania się
ro d z in “ ) 14 22,22 2 3,17 1 1,59 6 9,52 23 36,51
c h arak ter żony i inne o dpow iedzi (z w yklucze n iem „m ieszania się
ro d z in “ i „zd rad żony“ ) 3 4,76 0 0,00 4 6,35 5 7,94 12 19,05
„m ieszanie się ro d z in “ i inne odpow iedzi (z w ykluczeniem zd ra d
żony) 5 7,94 2 3,17 4 6,35 8 12,70 19 30,16
inne odpow iedzi 1 1,59 2 3,17 0 0,00 6 9,52 9 14,28
oraz odpowiedzi mężczyzn wskazujące na siebie jako winnego rozw odu (alkoholizm, pobicie żony, przestępstw o krym inalne, własna zdrada) w ydają się być względnie wiarygodne. N atom iast pozostałe odpow iedzi m ężczyzn są — jak się w ydaje — próbą ucieczki od właściwego problem u małżeńskiego. Porów nanie przyczyn rozpadu związku małżeńskiego, podanych przez badane kobiety i m ężczyzn, wskazuje, że kobiety — poza w spólną obu g rupom kategorią: „inna osoba w życiu badanego“ lub „inna osoba w życiu p a rtn e ra“ — stawiały na ogół znacznie poważniejsze niż m ężczy źni, oskarżenia pod adresem swoich byłych współmałżonków.
Różnice w odpow iedziach kobiet i mężczyzn w ydają się być uw arunkow ane k u ltu rowo. Zaobserwowane rozbieżności ocen przyczyn rozw odu w badanych ex-parach m ałżeńskich wskazują, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni m ają tendencję nieprzy- znawania się do staw ianych im zarzutów . K obiety i m ężczyźni rzadko są skłonni przyznać się do własnej niew ierności m ałżeńskiej, a m ężczyźni także do alkoholizm u (stosując w tych w ypadkach odpow iedzi unikow e lub zrzucając w inę na byłego p a rt nera). Istniejące w społeczeństwie polskim potępienie dla spraw cy rozpadu związku małżeńskiego w skutek jego niew ierności lub nadużyw ania alkoholu spraw ia, że tylko nieliczni badani m ają odwagę wzięcia na siebie odpow iedzialności za doprow adzenie do rozw odu. W ydaje się też praw dopodobne, że w w ypadku, gdy obaj ex- -małżonkowie podają odm ienną przyczynę rozw odu (np. ex-m ąż zarzuca ex-żonie niew ierność, a ona obw inia go o alkoholizm ), nie rozm ijają się oni z praw dą o swoim partnerze, lecz pom ijają rolę własnej osoby. T endencje sam oobronne w ydają się być jednak silniejsze u kobiet, na co wskazuje większy procent sam okrytycznych ocen u mężczyzn. M ożliwe jest jednak, że mężczyźni m ają więcej powodów niż kobiety, do obarczania siebie odpowiedzialnością za rozkład pożycia małżeńskiego. N p . obiektyw nie rzecz biorąc tru d n o byłoby żonom alkoholików znaleźć u siebie rów now ażny — co do mocy destrukcyjnej dla związku małżeńskiego — zarzut, jaki postaw iły one swem u byłem u mężowi.
Fakt występowania różnic w ocenie przyczyn rozw odu przez kobiety i mężczyzn stw ierdził także Hayes [1976]. Z jego badań wynika też, że najczęstszą przyczyną rozkładu pożycia małżeńskiego w populacji am erykańskiej była inna osoba w życiu jednego z partnerów , przy czym fakt oskarżenia o niew ierność nie pozostaw ał (podob nie jak w niniejszych badaniach) w związku z płcią oceniającego. Problem alkoholizm u wydaje się być zjawiskiem „polskim “ (być może także innych krajów , w których nadużywanie alkoholu polega na piciu bardzo dużych dawek — choć nie codziennie).
Problem atyka oceny konfliktu przedrozw odow ego pozostaje w ścisłym zw iązku z zagadnieniem inicjatywy w niesienia do sądu pozw u rozwodowego. O m ów ienie tego zagadnienia przy równoczesnym przedstaw ieniu powyższych wyników badań przek racza możliwości jednego artykułu. Z aprezentow ane powyżej dane em piryczne pozwa lają jedynie na postawienie następujących hipotez dotyczących inicjatyw y wniesienia pozwu rozwodowego: 1) badane kobiety częściej niz m ężczyźni były stroną inicjującą rozwód, 2) w w ypadku występowania wyłącznie „alkoholizm u“ (jako odpow iedzi) wniosek o rozwód składały kobiety, 3) w w ypadku współw ystępow ania alkoholizm u i niewierności lub wyłącznie niewierności, inicjatywa rozw odu mogła należeć bądź do kobiety, bądź do mężczyzny. P roblem ten będzie przedm iotem analizy w innym artykule.
B IB L IO G R A F IA
B .L . B lo o m , S. J. A s h e r, S. W . W h ite . M a rita l disruption as a stressor: A review and analysis. „Psycholo gical B u lletin “ 1978 n r 4 s. 867-894.
J. B r z e z iń s k i. Elem enty metodologii badań psychologicznych. W arszaw a 1978. Z. G a w r o ń s k a - W a s ile w s k a . M ałżeństw o. Istota. Trwałość. R ozwód. W arszaw a 1966.
G . R . H a c k n e y . The divorce proscess and psychological adjustment. T h e U niversity o f N o rth D acota 1975. N . H a r t . W hen marriage ends. A study in status passage. C am b rig d e 1976.
M . P. H a y e s . Divorce in the middle years. O klahom a S tate U niversity 1976.
J. E. H o b a r t . The presentation and empirical validation o f a conceptual model o f divorce. W isconsin- -M ilw au k ee 1975.
Z. M a ń k . R ozwód. W arszaw a 1978.
L . M e s s in g e r . Remarriage between divorced people w ith children fro m previous marriages: A proposal fo r preparation fo r marriage. „ Jo u rn a l o f m arriage an d fam ily counseling“ 1976 n r 2 s. 193-200.
M . P i n a r d . M arriage a n d divorce dicisions and the larger social systems. A case study in social change. „Social forces“ 1966 n r 3 s. 341-355.
A. P o d g ó re c k i. Zagadnienia patologii społecznej. W arszaw a 1976.
M . S o k o ło w s k a , K . W r e c h n o . P ozycja społeczna kobiet w świetle statystyki. W: Kobieta współczesna. Z badań socjologów, lekarzy, ekonomistów, pedagogów i psychologów. W arszaw a 1966 s. 44-78.
E. T r a c e w ic z . Retrospektyw ny obraz d ecyzji zaw arcia i rozw iązania zw ią zk u małżeńskiego (Studium psy chologiczne). M p s w B ibliotece K U L . L u b lin 1982.
J. W a lu k . O pracy kobiet w Polsce. W : Kobieta współczesna. Z badań socjologów, lekarzy, ekonomistów, pedagogów i psychologów. W arszaw a 1966 s. 172-203.
L . W o o d . Loneliness and social structure. Y ork (C anada) 1970.
P R E -D E V O R C E C O N F L I C T S A S S E S S M E N T A N D SEX
S u m m a ry
In th e p re se n t p a p e r th e a u th o r u n d ertak es to d eterm in e th e d ependencies betw een the sex o f a person g e ttin g dev o rced an d h is /h e r assessm ent o f th e pre-d e v o rce conflicts. I t is assum ed th a t social-cultural d e te rm in a n ts a n d biological d ete rm in a n ts w hich d efin e th e h u sb a n d ’s an d th e w ife’s position in th e fam ily are th e causes o f th e fact th a t a p erso n , b ecause o f h is /h e r sex, becom es a source o f separate an d different psychological pro b lem s. F o r th e p a rtn e r.
In th e analysis o f th e p re-d e v o rce conflicts th ree aspects w ere selected and, later, studied: sources o f m o st fre q u e n t clashes b etw een th e spouses, m o st b u rd e n so m e p roblem s for a p erso n in h is /h e r m arriage, dire c t reasons o fstartin g th e d ivorce proceedings.
In th e re se a rc h m ade acco rd in g to a sta n d a rd iz e d interview 196 devorcees (133 w om en an d 63 m en) w ere te ste d . T h e interview s w ere m ade w ith a new in d u stry w o rk s’ em ployees, in a sm all to w n o f no in d u stria l trad itio n s. T h e re fo re , th e resu lts can n o t b e ex trap o lated o nto o th e r social environm ents.
T h e resu lts show ed differences in th e m e n ’s an d w o m en ’s assessm ents o f th e ir p re-devorce conflicts. A lcoholism (an d its co n seq u en ces) o f th e h u sb a n d w as th e d o m in a n t featu re in th e p p ictu re o f the p re -d e v o rc e c o n flict p re se n te d by 3 /4 o f th e w om en. T h e freq u e n cy w ith w h ich th is elem en t ap p eared in th e in terv ie w d e p e n d e d o n th e asp ect o f p h e n o m e n o n fo rm u la te d by th e q u e stio n W ith m en , conjugal in fid e lity o f th e wife was th e d o m in a n t category (1 /2 answ ers). H ow ever, this charge b u t m ade against the h u sb a n d ap p eared relatively fre q u e n tly am ong th e w om en interview ed. I t was show n th a t b o th m en and w o m en te n d n o t to accep t th e ch arg e an d to sh ift th e resp o n sib lity for th e b e a k -u p o n to th e p artn er. Self-defensive ten d en cies seem to be stro n g er in w om en, w hich is testified by a bigger persentage of salf-criticism in m en.
