View of Bathrooms in the Polish town house in the 19th century and until the Second World War

Tom LXI zeszyt 4  2013

ANNA MAJ

AZIENKI W POLSKICH KAMIENICACH W XIX WIEKU

I DO II WOJNY S´WIATOWEJ

Wiek XIX by w Europie okresem znacz acych przemian politycznych, spoecznych i technologicznych. W Anglii proces ten rozpocz a sie juz w 2. po. XVIII w., na kontynencie od pocz atku XIX w. Narodzio sie zapotrze-bowanie na budowle funkcjonalne, takie jak fabryki czy urz adzenia komuni-kacyjne: mosty, tunele, koleje, dworce, porty. W skutek masowej migracji do miast powstao równiez zapotrzebowanie na budownictwo wielomieszkaniowe, przede wszystkim tanie, funkcjonalne i higieniczne.

Jednak niektórym ci agle jeszcze trudno byo przestawic´ sie na nowy, m.in. „higieniczny” tryb zycia:

Po saskiej ciemnocie, po modzie Os´wiecenia, us´wiecaj acej nakazem medycyny unikanie wody  wzi a wiek XIX w spadku niechlujstwo fizyczne, zamiowanie w brudzie. Chyba Z ydzi lub nieliczni mahometanie pozostali wierni az´ni, która w s´redniowieczu bya najbardziej uczeszczanym miejscem zebran´. Nawet w okre-sach, kiedy kobieta szczególnie k apieli potrzebuje, unikay jej damy zarówno „kuchciane” jak „walterskotki”, ze uzyjemy okres´len´ Sowackiego. Nie wolno, nie wypada uzywac´ wody i myda, zabrania tego tradycja ludowa i szlachecka. Per-fumy usuway odór potu i brud, pyn gumowy do wosów zabija insekty równie dobrze, jak dawniej specjalne moteczki. Damy z najwyzszej arystokracji polskiej syney do kon´ca stulecia z osobistego niechlujstwa1.

W 2. po. XIX w. w Polsce wyksztaci sie wzorzec domowego pomie-szczenia sanitarnego o wy acznej funkcji higieniczno-sanitarnej  azienka. Estetyke aparatów sanitarnych coraz bardziej podporz adkowywano ich funkcji,

Mgr ANNAMAJ doktorantka Historii Sztuki KUL; e-mail: annamaj@onet.eu

rezygnuj ac z elementów dekoracyjnych, jakie stosowano w okresie eklektyz-mu. Historia azienki jako samodzielnego pomieszczenia w mieszkaniu, suz  a-cego wy acznie celom higienicznym, jest stosunkowo krótka, siega poowy XIX wieku. Natomiast wczes´niej, narzedzia suz ace do mycia  miednice, nawet wanny – umieszczano w sypialniach, kuchniach, przechowywano w su-terenach, strychach.

W Polsce proces ten zacz a sie w 2. po. XVIII w., w czasie, gdy na tron wst api Stanisaw August Poniatowski. W Warszawie liczba mieszkan´ców wzros-a z 23 000 w roku 1754 do 40 000 w roku 1770, a w 1794 przekroczywzros-a 100 0002. Stolica jako staa siedziba króla i jego dworu dos´c´ intensywnie zacze-a przeksztacac´ sie w os´rodek wielkomiejski, tetni acy zyciem politycznym, gos-podarczym i kulturalnym. Powstao wiele nowych domów mieszkalnych.

Jeszcze w 2. po. XVIII w. azienka w kamienicy bya nieczestym zjawis-kiem. Urz adzenia sanitarne prawie zawsze budowano na podwórzach, wspólne dla wszystkich. Byy najczes´ciej drewniane, ze zbiornikami nieczystos´ci z drewna impregnowanego, obozone glin a dla uzyskania nieprzepuszczalnos´ci i obmurowane. Jedynie kamienice najbogatszych ludzi wyposazone byy w kloaki na wszystkich kondygnacjach. W inwentarzach pos´miertnych tego okresu czytamy o sprzetach suz acych do higieny, np. u kupca Mariana Szut-kowskiego, mieszkaj acego przy ul. Piwnej, w takim spisie z 1786 r. wymie-niono m.in.: „stolik nocny francuskiej roboty, wykadany drewnem rózanym, z 2-ma kamiennymi pytami” [oraz] „stolec jesionowy, czerwon a skór a obity, z okuciem”3. W sprzety takie zaopatrywao sie mieszczan´stwo w magazynach Hampla, Reslera czy Jarzewicza: biurka i ekrany angielskie, francuskie lustra, stoliki mahoniowe, chin´skie gotowalnie, kanapy i krzesa francuskimi materia-ami obite4. W zamozniejszych domach mieszczan warszawskich spotyka sie niekiedy „lawaterze” do mycia, miednice oraz rózne urz adzenia higieniczne, wygodniejsze od nocnych naczyn´ tzw. stolce, niekiedy nawet fornirowane jesionem, lecz gównie sosnowe. Znalez´c´ tez mozna „taboret angielski z base-nem cynowym”5. Z gdan´skich domów mieszczan´skich 2. po. XVIII w. zna-my lokalizacje miejsc ustronnych, ubikacji, które mozezna-my odnalez´c´ w

anon-2_{Z. D m o c h o w s k i, Dzieje architektury w Polsce, Londyn 1956.}

3_{B. M a s z k o w s k a, Z dziejów polskiego meblarstwa okresu os´wiecenia, t. I,}

Wro-caw 1956, s. 53.

4_{Tamze, s. 54.}

5 _{N. M i k s - R u d k o w s k a, Wnetrza mieszkalne w miastach polskich w 2. po.}

XVII i w XVIII w., w: Dom i mieszkanie w Polsce, Druga poowa XVII-XIX w., Studia i mate-riay z historii kultury polskiej, t. I, WrocawWarszawaKrakówGdan´sk 1975, s. 99.

sach dotycz acych sprzedazy lub wynajecia domów, a takze w wizjach murar-skich6. Gównie sugerowano sie poradnikami budowy nowych domów miesz-czan´skich. Ubikacje polecano lokowac´ od wschodu, z dala od takich pomiesz-czen´, jak kuchnie i spizarnie, jednak w dogodnej bliskos´ci sypialni. Walce z brzydkimi zapachami miay suzyc´ m.in. szczelne drzwi i okna wewn atrz ubikacji. Wiadomo równiez, ze pomieszczenia takie umieszczano w piwni-cach, na parterze w obrebie sieni, w oficynach. Juz w tym czasie znany by ustep, który „oczyszcza sie sam dzieki biez acej wodzie”7. Z kon´ca XVIII w. pochodz a zapiski, które odbierac´ dzis´ mozna jako wyraz juz dos´c´ silnej po-trzeby stworzenia azienki, pomieszczenia osobnego do utrzymywania higieny: W 1782 roku w encyklopedii Johanna Georga Krünitza odnotowano juz, ze k apiele suz a nie tylko utrzymaniu czystos´ci, ale takze samego zdrowia […] totez wielu bogatych i wrazliwych ludzi ordynuje zazwyczaj w swych mieszkaniach takie poko-je, które przeznaczone s a wy acznie do tego celu i nazywane s a azienkami”8. Ludnos´c´ mniej zamozna nie posiadaa azienek, mieszkaa zazwyczaj w ka-mienicach czynszowych na warszawskim Stanisawowie, budowanych specjal-nie w tym celu9. Przy ul. Daniowiczowskiej kamienice kasztelana Jezierskie-go zamieszkiwao 15 lokatorów, natomiast juz w kamienicy Macieja Kwart-nickiego mieszkao prawie 200 osób10.

Z ycie wielkomiejskie skupiao sie w Warszawie przy ul. Dugiej, Miodo-wej, Senatorskiej i Krakowskim Przedmies´ciu, tu powstaa jedna z pierwszych wielkich kamienic czynszowych, zaprojektowana przez E. Schrögera okoo 1774 r. dla bankierskiej rodziny Tepperów11. Jednak przy jej luksusowym wyposazeniu zapomniano o azienkach. Dom uchodzi za nowoczesny m.in. wówczas, gdy posiada ubikacje, poozon a w dogodnej bliskos´ci sypialni12. Bya ona wyposazona w specjalne naczynie, którego wypróznieniem

zajmowa-6 _{E. B a r y l e w s k a - S z y m a n´ s k a, Czystos´c´ i higiena w gdan´skich domach}

mieszczan´skich drugiej poowy XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 53(2005), nr 3-4, s. 411. 7 _{Tamze, s. 413.} 8 _{Tamze, s. 417.} 9 _{D m o c h o w s k i, dz. cyt., s. 367.} 10_Tamze. 11_{Tamze, s. 368.} 12_{E. B a r y l e w s k a - S z y m a n´ s k a, W. S z y m a n´ s k i, „…na s´w. Michaa}

lub od zaraz”- sprzedaz i wynajem domów i mieszkan´ w Gdan´sku w 1775 r.” Kwartalnik Histo-rii Kultury Materialnej 51(2003), nr 1, s. 36.

a sie suzba. Dopiero wprowadzenie w powszechny uzytek w latach 80. XIX w. syfonów, kolanek w rurach odpywowych, spowodowao zanik nieprzyjem-nych zapachów. Na parterze mies´ci sie kantor, na pierwszym pietrze pokoje do wynajecia, wyzej mieszkania dla was´cicieli13. Na tym was´nie polegao nowatorstwo kamienicy, której typ rozprzestrzeni sie w latach 1890-1910. Zzasady w narozu wewnetrznym nastepowao po aczenie z oficyn a, w której znajdoway sie miedzy innymi pomieszczenia sanitarne. azienki w XIX-wiecznych czynszówkach przewaznie znajdoway sie w gebi domu.

Równiez we Wrocawiu w domach sprzed XIX w. z zasady nie umieszcza-no ustepów, nie mówi ac juz o azienkach14. Czesto natomiast lokowano je w narozu pomiedzy domem gównym a oficyn a. W XVIII-wiecznych trakta-tach architektonicznych radzono jeszcze umieszczac´ „wisz ace miejsca sekret-ne” przy tylnej s´cianie sypialni15. Chodzio tu o wykusze latrynowe. Penther w jednym z traktatów opisuje skutki wynikaj ace z umieszczenia ustepu w poblizu sypialni: „Posiadanie ustepu w sypialni jest po czes´ci wygodn a, po czes´ci zas´ niewygodn a rzecz a. Wygodne  bo nocn a por a mozna tam dojs´c´ bez nadkadania drogi, niewygoda, bo zazwyczaj powoduje powstanie w sy-pialni brzydkich zapachów”16. Takie was´nie dylematy spowodoway, iz dla wasnego komfortu decydowano sie na separowanie miejsc ustronnych.

W Krakowie przy ul. Florian´skiej w jednej z kamienic przeprowadzono wizje 23 V 1727 r. w której odnotowano, iz: „ubikacje dolne od strony ulicy byy sklepione, z oknami z kratami”17. Nasuwa sie wniosek, iz moga lub mogy istniec´ „górne” ubikacje, tj. znajduj ace sie na górnych kondygnacjach czy pietrach. Poza tym w obejs´ciu znajdoway sie: kuchnia, piekarnia, gorzel-nia i az´gorzel-nia18. W kamienicy „pod Barankiem” wizje przeprowadzono m.in. w 1700 r., w której czytamy: „na I pietrze z izby na ty sklepik sklepiony z krat a zelazn a w oknie. Na zadzi studnia z an´cuchem zelaznym i wiadrem miedzianym, azienka z drzewa pobudowana i stajnie, pod indermachem skle-py dwa sklepione, […] dalej dwa loka sekreta”19.

13_{H. B i e n i a s z k i e w i c z, Architektura secesyjna Lublina, Lublin 2005 r., s. 51.} 14 _{W. B r z o z o w s k i, Urz adzenia wodno-kanalizacyjne w domach wrocawskich}

w XVII i XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 53(2005), nr 3-4, s. 307.

15_{Tamze, s. 308.} 16_{Tamze, s. 309.}

17_{A. C h m i e l, Domy krakowskie, Ulica Florian´ska, cz. 2, Kraków 1920, s. 3.} 18_{Tamze, s. 3.}

Rozbiory przyniosy fatalny skutek dla gospodarki, przemysu, szczególnie w pruskim i austriackim zaborze. Królestwo Kongresowe natomiast (szczególnie zas´ Warszawa) przezyo w latach 1815-1831 okres ozywionej i owocnej dziaal-nos´ci na wielu szczeblach gospodarki i polityki. Architektura rozwijaa sie wyty-czonymi przez ostatniego króla drogami. W 1817 r. powstaa Rada Budownicza, kontroluj aca zgodnos´c´ projektów z planem regulacyjnym miasta oraz przepisami policyjno-budowlanymi20. W tym okresie wzrosa równiez znacznie liczba lud-nos´ci Warszawy. Kredyty prywatne i pan´stwowe przyczyniy sie w znacznym stopniu do rozwoju w budowie kamienic czynszowych. Na rozwój higieny zna-cz acy wpyw miaa siec´ wodoci agowa, która przez cay XIX w. pozostawiaa wiele do zyczenia. Zbudowanie takiej nowoczesnej sieci wyposazonej w filtry byo kosztowne, niewiele miast mogo sobie na ni a pozwolic´. Najwczes´niej, bo juz w 1851 r. powstaa ona w Warszawie wedug projektu Henryka Marconiego, w 1888 r.; pod aczonych do wodoci agu byo jedynie 1250 domów21. Dalej bu-dowa wodoci agów postepowaa kolejno w: Ciechocinku (ok. 1895 r.), Pocku (ok. 1896 r.), Lublinie (1899 r.), Olkuszu (1903 r.); w zaborze pruskim sprawa przedstawiaa sie lepiej, gdyz na przeomie XIX i XX w. prawie wszystkie mias-ta zaboru miay juz siec´ wodoci agow a22. Powoli i z pewnos´ci a nie na skale powszechn a pogl ad, jakoby mycie szkodzio zdrowiu, odchodzi w przeszos´c´. Ponadto w poowie XIX w. pojawia sie koncepcja odwrotna, o zbawiennych dla zdrowia i si skutkach utrzymania czystos´ci.

W trakcie trwaj acego w 2. po. XIX w. rozwoju gospodarczego, technicz-nego, rozwoju handlu i powszechnie panuj acej mody zmianie ulego równiez wnetrze kamienicy mieszczan´skiej. Wnetrza kamienic byy skrajnie zróznico-wane, na co znaczny wpyw miaa zamoznos´c´ poszczególnych rodzin. Maria Krysiak nazywa to zjawisko „indywidualizmem” cechuj acym poszczególne domostwa, które miao byc´ charakterystyczne dla mieszkan´ców kamienicy23. Wielki wpyw na te przemiane mia rozwój wiedzy na temat higieny. Wtedy was´nie zaczey sie pojawiac´ w kamienicach warszawskich azienki jako osob-ne pomieszczenia suz ace do higieny. Mowa m.in. o domu wzniesionym na placu Krasin´skich w Warszawie pierwotnie na zamówienie rodziny Badenich, a nastepnie odkupionym przez Hermana Epsteina24. Dom Epsteinów by

jed-20_{D m o c h o w s k i, dz. cyt., s. 402.}

21 _{M. B o g u c k a, Kultura, naród, trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do}

1989 r., Warszawa 2008, s. 283.

22_Tamze.

23_{M. K r y s i a k, W kamienicy mieszczan´skiej, Chorzów [b.r.], s. 6.}

nym z nielicznych budynków posiadaj acych instalacje gazow a. Was´ciciele otwarci byli na wszelkiego rodzaju nowinki, st ad tez ws´ród sprzetów kuchen-nych znajdowaa sie na przykad „lodownia pokojowa”, cos´ w rodzaju pierw-szej lodówki, czy „filter kamienny” – byc´ moze suz acy do uzdatniania wo-dy25. Herman Epstein zmar w paz´dzierniku 1867 r., natomiast inwentarz jego rodzina sporz adzia w lutym nastepnego roku26. Nowos´ci a, a zapewne przejawem ekstrawagancji byo umieszczenie w spisie na pierwszym miejscu najbardziej nowoczesnego pomieszczenia, jakim bya azienka. Pomieszczenie penio dwie role  garderoby i pokoju k apielowego. Pierwszy ze wzgledu na znajduj ace sie tam trzy szafy jesionowe do przechowywania bielizny i odzie-zy domowników, który zosta odgrodzony od was´ciwej azienki parawanem. Tam znajdowaa sie wanna, napeniana w razie potrzeby biez ac a wod a z kra-nów zainstalowanych w s´cianie, a doprowadzaj acych wode z kotów w tym samym pomieszczeniu. Wiadomo równiez o ustronnym „przejs´ciu do sypialni” gdzie wykonywano czynnos´ci higieny osobistej, do czego uzywano umywalki, oraz zaatwiano potrzeby fizjologiczne („postument jesionowy z naczyniem fajansowym”)27. Dodatkowo w sypialni znajdoway sie dwie umywalki, po jednej dla mazonków, suz ace do codziennej higieny osobistej28.

W tym czasie preznie juz dziaaa fabryka Wyrobów Metalowych i Lakie-rowanych Karola Mintera (il. 1), która w 1859 r. ws´ród asortymentu propono-waa: „Przedmioty rozmaite domowe: Kraszuarki, itp., ózka i meble zelazne, k apiele kropliste, wanny, miednice, nalewki, konewki i kuby do wody itp., Waterklozety i indory”29. Niemal 20 lat póz´niej (1878 r.) firma reklamowa-a: „Wanny, przyrz ady do k apieli i przyrz ady do grzania wody w wannach, umywalki zelazne i blaszane, prysznice stae i podrózne, k apiele parowe,

water-i luft klozety róznych systemów, kuby hermetyczne”30.

Na przeomie XIX i XX w. wybudowano w Katowicach przy ul. Rutger-strasse 9 kamienice mieszczan´sk a (il. 2), w której dzis´ mies´ci sie Muzeum Histo-rii Katowic. Wiadomo, ze bya tam azienka, jednak nie uwzgledniono jej pod-czas urz adzania wnetrz muzeum. Toaleta znajdowaa sie w poblizu kuchni i

po-„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 52(2004), nr 1, s. 94.

25_{Tamze, s. 97.} 26_{Tamze, s. 93.} 27_{Tamze, s. 95.} 28_{Tamze, s. 96.}

29 _{M. D u b r o w s k a, A. S o  t a n, Rzemioso artystyczne Minterów 1828-1881,}

Warszawa 1987, s. 28.

koju dla suzby31. Zaraz obok znajdowaa sie równiez ubikacja dla suzby, gos´-ci i domowników. Bya ona z kolei po aczona z azienk a, która otwieraa sie równiez w sypialni mazen´skiej. Pomieszczenia sanitarne ostatecznie zdemonto-wano podczas urz adzania wystawy staej: W kamienicy mieszczan´skiej.

Codzien-nos´c´ i ods´wietCodzien-nos´c´ na pocz atku lat 90. XX w. Zabytkowe pozostaos´ci spoczywa-j a w magazynach muzeum, byc´ moze czekaj a na reorganizacje wystawy.

W XIX w. najbardziej rozprzestrzenion a form a siedziby przedstawicieli burzu-azji warszawskiej bya wielka, luksusowo wykon´czona kamienica (il. 3), poozo-na w reprezentacyjnej czes´ci miasta32. Oprócz wielkiego apartamentu was´cicie-la, zwykle na drugim pietrze, znajdoway sie mniejsze mieszkania do wynajecia oraz lokal handlowy lub biurowy, zajmowany najczes´ciej przez przedsiebiorstwo nalez ace do was´ciciela nieruchomos´ci. Z tej zabudowy nic nie przetrwao do naszych czasów, plany jednak wskazuj a, iz dbano o higiene i miejsca do tego przeznaczone.

W odzi w latach 1880-1914 przewazaj acym typem budowli mieszkaniowej bya kamienica czynszowa, najpierw trzy-, czterokondygnacyjna, a na pocz atku XX w. piecio- lub szes´ciokondygnacyjna33. Ukad pomieszczen´ by uwarunko-wany stanem maj atkowym was´ciciela, w latach 80. XIX w. doprowadzono wode i kanalizacje. W komfortowych mieszkaniach (kamienica na rogu ul. Piotrkow-skiej i Cegielnianej, wyk. Gustaw Landau-Gutenteger), w oficynie znajdowaa sie kuchnia, azienka, spizarnia. Czesto lokowano osobno toalete i umywalnie b adz´ azienke. W kamienicach o nizszym standardzie (np. kamienica przy ul. Piotr-kowskiej 143), wspólne dla lokatorów sanitariaty umieszczano zwykle na pó-pietrach, przy klatkach schodowych lub w oficynach. W pierwszych latach XX w. wprowadzono wiele innowacji konstrukcyjnych czy technicznych, jednak charakter budowli pozosta ten sam.

Kamienice o znacznie nizszym standardzie budowane byy m.in. przy ul. Kamiennej (obecnie Wókiennicza), która zostaa wytyczona w odzi w latach 80. XIX w.34 Pomieszczenia w takich kamienicach nie byy wyraz´nie wy-odrebnione, mogy byc´ wynajmowane jako jedno- lub dwuizbowe. Ubikacje byy zainstalowane w osobno postawionych drewnianych komórkach na

po-31_{K r y s i a k, dz. cyt., s. 7.}

32_{T. S. J a r o s z e w s k i, Od klasycyzmu do nowoczesnos´ci, O architekturze polskiej}

XVIII, XIX i XX wieku, Warszawa 1996, s. 138.

33 _{I. P o p  a w s k a, Architektura mieszkaniowa odzi w XIX w., Warszawa 1992,}

s. 53.

dwórku albo w przybudówkach na pópietrach, wode czerpano ze studni. Wszystkie kondygnacje miay ten sam plan.

W 20-leciu miedzywojennym w architekturze i sztuce s´cieray sie dwie tendencje. Stosunkowo stay stopien´ urbanizacji Polski powodowa, ze kultura nadal w duzej mierze nosia pietno tradycji, choc´ nie tyle elitarnej, ile ludo-wej, wiejskiej, maomiasteczkowej. Niemniej jednak oddziaywanie szkoy, prasy, radia, filmu przynioso pewne zmiany postaw i obyczajów, nawet na gebokiej prowincji. Zmieniy sie warunki zycia, wieksze zmiany nast apiy oczywis´cie w mies´cie. W os´rodkach niezniszczonych w czasie I wojny s´wia-towej dominoway stare domy, gównie XIX-wieczne. Na pocz atku XX w. pojawiy sie nowe projekty, nawi azuj ace ci agle do tradycji architektury dwor-skiej, lub do dawnego, ludowego budownictwa drewnianego. W poowie lat 20. zaczea powstawac´ nowoczesna architektura oparta na funkcjonalnych zasadach. Zbudowano osiedla WSM w Warszawie: Z oliborz i Radawiec, liczne domy mieszkalne na Saskiej Kepie i Mokotowie35. Inaczej podcho-dzono do ukadu mieszkania. W miejsce XIX-wiecznego salonu pojawi sie pokój dzienny, reszte mieszkania wraz z kuchni a aranzowano wedle potrzeb uzytkownika. Kuchnie weglowe zast apiono gazowymi, rozpowszechnio sie centralne ogrzewanie, windy, dobrze wyposazone azienki i toalety nalezay do standardu. Na takie mieszkania mogli sobie pozwolic´ tylko dobrze zarabia-j acy. Ubozsi nadal mieszkali w starych kamienicach, w nienajlepszych warun-kach sanitarnych. Aranzacja wnetrza w kregach s´redniozamoznych ulega nowej modzie: mieszkania s a widne, niezagracone, z niewielk a liczb a pro-stych sprzetów. Spódzielnia „ad” produkowaa lekkie sprzety nowego typu, wykorzystuj ac motywy ludowe. W wiekszych miastach rozbudowywano siec´ wodoci agowo-kanalizacyjn a, w Warszawie w latach 1916-1933 dugos´c´ kana-lizacji podwoia sie, zainstalowano pompe elektryczn a i filtry pospieszne36.

W 1935 r. Piotr M. Lubin´ski opublikowa w miesieczniku „Arkady” arty-ku pt. azienka. Tak w nim charakteryzuje to pomieszczenie:

Jes´li przejs´c´ kolejno wszystkie typy tej ubikacji, to najmniej miejsca potrzebuje prysznic. Tusz jest tem najskromniejszym urz adzeniem, gdy nie sposób pomies´cic´ wanny, nawet siedz acej, typu frankfurckiego. Wanna ta zajmuje bardzo mao miejsca i jest oszczedna w eksploatacji. Nastepny rodzaj azienki najczes´ciej spotykanej wyposazony jest w wanne o normalnych wymiarach 75x180 cm.

Naj-35 _{M. B o g u c k a, Kultura, naród, trwanie, Dzieje kultury polskiej od zarania do}

1989 r., Warszawa 2008, s. 388.

lepsze i najtan´sze s a wanny emaliowane, kwasoodporne, do mniej praktycznych zaliczyc´ nalezy murowane okadane glazur a, które szybko stygn a i wreszcie kosz-towne wanny kamionkowe i porcelanowe […]. W azience nowoczesnej zjawia sie umywalnia. Bywa b adz´ to maa miska na kroksztynach z wod a biez ac a, b adz´ to umywalka supowa albo luksusowa, podwójna, ze spluwaczk a i armatur a do mycia wosów, wisz aca lub na nogach37.

Dalej autor radzi dla wygody i z racji praktycznego uzytku zainstalowanie bidetu, który „...ci agle jeszcze nalezy do rzadko realizowanych zachcianek miliarderów”38. Sprawa klozetu w kamienicach lat 30. bya ci agle kwesti a sporn a. Lubin´ski wspomina, ze w Anglii i nawet Ameryce nie s a one wydzie-lane, jednak radzi tak was´nie postepowac´ w razie potrzeby organizacji tej przestrzeni na nowo. „S´ciany azienki, a przede wszystkim posadzka, powinny byc´ wyozone materiaem atwym do mycia i nie psuj acym sie od wody. Podoga terakotowa lub bodaj z pytek ceramicznych lub gumowych. S´ciany musz a posiadac´ lamperie co najmniej olejn a, albo lakierowan a jako namiastke glazury”39. Do standardowego wyposazenia azienki (il. 4) maj a nalezec´ równiez piecyki gazowe i specjale r aczki w aczone w obwód centralnego ogrzewania, suz ace do suszenia reczników. Poza tym lustra, odpowiednie, jasne os´wietlenie.

azienki luksusowej architektury lat 30. w Warszawie cechowa niezwykle wysoki poziom wykonania, kosztowne materiay. Architekci przes´cigali sie w ich projektowaniu. Najpiekniejsze powstay w kamienicach przy Al. Przyja-ció, ul. Frascati, Konopnickiej, Wiejskiej, Narbutta, Smulikowskiego i Barto-szewicza. W 1937 r. ukon´czono budowe kamienicy przy ul. Sewerynów 4, za-projektowan a przez Ludwika Paradistala. Znajdoway sie tam mieszkania 3, 4 i 5 pokojowe oraz kawalerki z azienkami. Posadzki pokrywaa czarna terakota a s´ciany jasnozielona glazura; armatury byy chromowane. Ponadto na parterze zlokalizowano az´nie parow a dla suzby.

Ciekawe rozwi azanie w zakresie luksusowego budownictwa zaprezentowa architekt Juliusz Z órawski realizuj ac kamienice przy ul. 6 Sierpnia w Warsza-wie (dzis´ ul. NowoWarsza-wiejska). Mieszkania byy nieWarsza-wielkie, nie brano juz pod uwage obsugi, ale projektant zadba o wygody, równiez w sferze higieny. azienki niewielkie (il. 5), jednak zmies´ci sie prysznic z wann a, klozet, bidet (!) oraz standartowa umywalka.

37_{„Arkady” 1(1935), nr 4, s. 230.} 38_{Tamze, s. 235.}

Potrzeba powstawania w kamienicy odrebnego pomieszczenia suz acego do higieny osobistej, czyli azienki narodzia sie w poowie XIX w. Bya odezw a na podobnie rozwijaj ac a sie mode na zachód od Polski, na nawoywania higienistów przestrzegaj acych spoeczen´stwo przed groz´bami przewlekych i uci azliwych chorób powodowanych brakiem higieny. W parze pod aza roz-wój techniki uatwiaj acy niektóre rozwi azania. Niestety bariera, jak a byy finanse, dugo bya nie do pokonania, co spowodowao pocz atkowo, iz trakto-wano azienki jako szczególny luksus, ewenement czy zbyteczn a ekstrawagan-cje. Kolejn a przeszkod a bya mentalnos´c´ spoeczen´stwa, ci agle jeszcze nie-s´wiadomego, gnus´nego. Pod koniec XIX w., wraz z nowymi pr adami moder-nistycznymi sytuacja zaczea sie diametralnie zmieniac´. Pocz atkowo zmiany widac´ byo w mentalnos´ci (w pocz. XX w. wyniszczaj ace wojny spowodowa-y ponowne zubozenie spoeczen´stwa, które najzwyczajniej nie mogo sobie pozwolic´ na niektóre luksusy), a w 20-leciu miedzywojennym, az do II wojny s´wiatowej, w dojrzaej i s´wiadomej odpowiedzi „zachodowi”, zeby projekto-wac´ i budoprojekto-wac´ nowoczesne, doskonale przemys´lane przestrzenie azienkowe. azienki stay sie w kon´cu standardowym wyposazeniem kazdej nowo powstaej kamienicy, organizowano je równiez w starych budynkach. Wszyst-kie wyzej wymienione czynniki  potrzeba, mentalnos´c´, technika, powszechna dostepnos´c´ materiaów budowlanych  przyczyniy sie do poprawy stanu higieny polskiej spoecznos´ci.

BIBLIOGRAFIA

B a r y l e w s k a - S z y m a n´ s k a E.: Czystos´c´ i higiena w gdan´skich domach mie-szczan´skich drugiej poowy XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 53(2005), nr 3-4, s. 413.

B a r y l e w s k a - S z y m a n´ s k a E., S z y m a n´ s k i W.: „…na s´w. Michaa lub od zaraz”  Sprzedaz i wynajem domów i mieszkan´ w Gdan´sku w 1775 r., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 51(2003), nr 1.

B i e n i a s z k i e w i c z H.: Architektura secesyjna Lublina, rozprawa doktorska, Lublin 2005.

B o g u c k a M.: Kultura, naród, trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 r., Warszawa 2008.

B r z o z o w s k i W.: Urz adzenia wodno-kanalizacyjne w domach wrocawskich w XVII i XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 53(2005), nr 3-4.

C h m i e l A.: Domy krakowskie, Ulica Florian´ska, cz. 2, Kraków 1920. D m o c h o w s k i Z.: Dzieje architektury w Polsce, Londyn 1956.

D u b r o w s k a M., S o  t a n A.: Rzemioso artystyczne Minterów 1828-1881, Warszawa 1987.

J a r o s z e w s k i T. S.: Od klasycyzmu do nowoczesnos´ci, O architekturze polskiej XVIII, XIX i XX wieku, Warszawa 1996.

K r y s i a k M.: W kamienicy mieszczan´skiej, Chorzow [b.r.]. L u b i n´ s k i P. M.: azienka, „Arkady” 1(1935), nr 4.

M a s z k o w s k a B.: Z dziejów polskiego meblarstwa okresu os´wiecenia, t. I, Wrocaw 1956. M i k s - R u d k o w s k a N.: Wnetrza mieszkalne w miastach polskich w 2. po. XVII i w XVIII w., w: Dom i mieszkanie w Polsce, Druga poowa XVII-XIX w., „Studia i mate-riay z historii kultury polskiej”, t. I, WrocawWarszawaKrakówGdan´sk 1975. P o p  a w s k a I.: Architektura mieszkaniowa w odzi w XIX wieku, Warszawa 1992. W a s y l e w s k i S.: Z ycie polskie w XIX w., Kraków 1962.

W i e r n i c k a A.: Warszawski zamozny dom bankierski w drugiej poowie XIX w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 52(2004), nr 1.

SPIS ILUSTRACJI

1. Arkusz reklamowy wyrobów fabryki Mintera, 1878 r., w: M. D u b r o w s k a, A. S o -t a n, Rzemioso ar-tys-tyczne Min-terów 1828-1881, Warszawa 1987, s. 28.

2. Projekt rzutu pierwszego pietra kamienicy mieszczan´skiej przy ul. Rutgerstrasse 9 w Kato-wicach (1908 r.), w: M. K r y s i a k, W kamienicy mieszczan´skiej, Chorzów, b. r., s. 18. Plan przedstawia mieszkanie mae (A) i duze (B), podzielone klatk a schodow a. W czes´ci A azienka znajduje sie przy sypialni pan´stwa (4) a klozet pod nr 5; w czes´ci B azienka umieszczona pod nr 8 a klozet nr 9.

3. Plan parteru kamienicy J. Fruzin´skiego na rogu ul. Marszakowskiej i Wilczej w Warszawie, stan z 1914 r., w: S. J. J a r o s z e w s k i, Od klasycyzmu do nowoczesnos´ci, O archi-tekturze polskiej XVIII, XIX i XX wieku, Warszawa 1996, s. 138.

4. Fragment ekspozycji z lat 20. XX wieku w Wasser-Bad-Desing Muzeum w Schiltach, Niem-cy, autor fot. Anna Maj.

5. azienka w mieszkaniu przy ul. 6 Sierpnia (dzis´ ul. Nowowiejska 4), stan z 1936 r., w: P. M. L u b i n´ s k i, azienka, „Arkady” 1(1935), nr 4, s. 230.

THE BATHROOMS IN THE POLISH TOWN HOUSE IN XIX CENTURY AND UNTIL II WORLD WAR

S u m m a r y

A significant changes societal, political and technological in the England started in the second half of XVIII century, in the rest Europe just since XIX century beginning. Here the barrier was still old, backward mentality of society. In the second half of XIX century in the polish town house was created same kind of space which was used only to take care of the hygiene – bathroom. From this convenience were to make use only richest residents of cites.

On the all of polish territory were progressed the waterworks. At the turn of XIX and XX century dynamic progress of the middle class, which were used of technological novelty.

At the 20 years of XX century were starting modern architecture, were the bathrooms were already a standard.

Sowa kluczowe: Wprowadzenie do epoki i problemu sanitariatów, azienki w XVIII w., azienki w XIX w., lokalizacja i funkcja azienki.

Key words: Introduction of the age and sanitary installations problem, bathrooms in XVIII c., bathrooms in XIX c., location and function of bathroom.