Tomasz Strzeżek
Kawaleria Księstwa Warszawskiego
w wojnach napoleońskich
-organizacja i szlak bojowy
Echa Przeszłości 9, 83-112
ECHA PRZESZŁOŚCI IX, 2008 PL ISSN 1509-9873
Tomasz Strzeżek
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
KAWALERIA KSIĘSTW A WARSZAWSKIEGO
W W OJNACH NAPO LEO ŃSK ICH
- ORGANIZACJA I SZLAK BOJOW Y1
K a w a le r ia p o ls k a , k t ó r a p o w s ta ła w 1806 r o k u - choć k o n ty n u o w a ła tra d y c je d a w n e j ja z d y R zec z p o sp o lite j - to je d n a k z m ie n iła sw oje oblicze, p o d o b n ie j a k c a łe p a ń s tw o i a r m ia K s ię s tw a W a rsz a w sk ie g o . P r z y ję ła m .in . n o w e fo rm y o r g a n iz a c y jn e , sp o só b u z u p e łn ia n ia sz e re g ó w i n ie z n a n e d o tą d fo rm a c je z ic h c h a r a k te r y s ty c z n y m u m u n d u r o w a n ie m i u z b ro je n ie m . J a k k o l w ie k z a s a d n ic z y tr z o n p o lsk ie j k a w a le r ii tw o rz y ły p u łk i r e g u la r n e , to je d n a k m ię d z y 18 0 6 a 1813 r o k ie m tr z y k r o tn ie o d w o ły w a n o się do p o sp o lite g o r u s z e n ia sz la c h ty . C e c h ą c h a r a k te r y s ty c z n ą te j fo rm a c ji b y ła o b ecn o ść w c h o r ą g w ia c h to w a r z y s z y (ry c e rz y ), ob o k oficeró w i p o czto w y ch . T o w a rz y sz e , zg o d n ie z r e s z tą z d a w n y m i tr a d y c ja m i, w y rę c z a li się p o c z to w y m i „[...] w p r z y k rz e js z y c h o k o lic z n o śc ia c h s łu ż b y ” i w y k o rz y s ty w a li ic h do p o s łu g o s o b isty c h j a k s łu ż b ę d w o r s k ą . P o z a ty m w s p ó ln ie z o fic e r a m i w s p ó łu c z e s tn ic z y li w p o d e jm o w a n iu d ecy zji o d z ia ła n ia c h bojow ych. W 1806 i 1807 r. p o sp o lite r u s z e n ie p o w ie la ło o d w ie c z n e p r z y w a r y z n a n e ju ż z o k r e s u R z e c z y p o sp o lite j, a w ięc b r a k d y scy p lin y , w y k ro c z e n ia p rz e c iw k o p r a w u , sa m o w o lę , r a b u n k i, n a k ła d a n ie n ie u z a s a d n io n y c h k o n tr y b u c ji, a n a w e t łu p ie s k ie w y p raw y . P ró b y re o rg a n iz a c ji, m a ją c e n a c e lu n a d a n ie p o s p o lite m u r u s z e n iu c h a r a k t e r u w o j s k a r e g u la r n e g o , zaw iodły. O g ó ln a lic z b a p o s p o lita k ó w n ie p rz e k ro c z y ła 5 ty s. (w lu ty m 1807 r. - 4 ,8 ty s.). C ześć z n ic h w a lc z y ła w s a m o d z ie ln y m k o rp u s ie ja z d y p o w s ta ń c z e j (d o w o d zo n y m p rz e z g e n . W in c e n te g o A k s a m ito w s k ie g o ,
1 Tekst nie obejmuje oddziałów formowanych w 1812 roku na Litwie (były one podporząd kowane władzom Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1813 roku, gdy komendę nad nimi objął ks. Józef Poniatowski) oraz tych formacji jazdy, które od początku swego bytu pozostawały na żołdzie Francji, np. pułku szwoleżerów gwardii, pułków 7. i 8. szwoleżerów lansjerów.
a n a s tę p n ie g en . M ic h a ła S o k o ln ick ieg o ), a le w ię k sz o ść sto p n io w o p o r z u c a ła s z e re g i w a lc z ą c y c h lu b p rz e c h o d z iła do p u łk ó w r e g u la r n y c h 2. P o n o w n ie do p o sp o lite g o r u s z e n ia o d w o ła n o się w 1809 r. w tr a k c ie w o jn y z A u s t r i ą 3 o ra z w 1813 r. po k lę sc e N a p o le o n a w R osji. W ty m o s ta tn im w y p a d k u do w a lk i s ta n ę ło ty lk o k ilk a s e t osób (23 II 1813 r. - około 4 0 0 jeźdźców , a s p o d z ie w a n o się 4 ty s .)4. R e g u la r n e p u łk i k a w a le r ii p o w s ta w a ły od k o ń c a 1 8 0 6 r. Ł ą c z y ły w sw o ic h s z e re g a c h r e k r u t a d y m ow ego, o c h o tn ik ó w i p o sp o lita k ó w . W c z e rw c u 1807 r. o tr z y m a ły n u m e r y od 1. do 6. (1., 4., 5. p s k i 2., 3., 6. p u ł)5. J e s i e n i ą 1807 r. liczyły o ne 5,2 ty s. żo łn ie rz y i 4,8 ty s. k o n i6 , a w m a r c u 1809 r. 6,2 ty s. ż o łn ie rz y 7. W n a s tę p s tw ie w o jn y z A u s t r i ą w 1809 r. lic z b a p u łk ó w ja z d y w z ro s ła do 16. N o w e tw o rz o n o w o p a r c iu o o ch o tn ik ó w , p o s p o lite r u s z e n ie i p o b ó r n a te r e n ie K s ię s tw a (7., 9. p u ł, 10. p h u z ) i z a b o ru a u s tr ia c k ie g o (13. p h u z , 14. p k ir., 8., 11., 12., 15., 16. p u ł) 8. 14 X I 1809 r. j a z d a p o ls k a lic z y ła ju ż 14, 5 ty s . k o n i, a w 1810 r. z g o d n ie z e t a t e m - 12,7 ty s .9. N a jlic z n ie js z ą k a w a le r ię K s ię s tw o w y s ta w iło do w o jn y z R o s ją w 1812 r. J u ż 15 s ty c z n ia o s ią g n ę ła o n a s t a n 16,3 ty s . ż o łn ie rz y 10. O s k a li w y s iłk u P o la k ó w w k a m p a n ii ro s y js k ie j ś w ia d c z y f a k t, iż j a z d a K s ię s tw a n a je j p o c z ą tk u s ta n o w iła około 18% ja z d y W ielk iej A rm ii. W to k u d z ia ła ń w o je n n y c h k a w a le r ia p o ls k a , t a k j a k c a ł a j a z d a W ie lk ie j A r m ii, t o p n i a ł a w z a t r w a ż a ją c y m te m p ie . W o d w ro c ie sp o d M o sk w y n ie pom ogło je j n a w e t k u c ie k o n i n a o s tr o 11. 2 B. Gembarzewski, Wojsko polskie, Księstwo Warszawskie 1807-1815 [dalej WP 1807], Warszawa 1912, s. 270; J. Albrecht, Z dziejów jazdy Księstwa Warszawskiego. Przyczynek histo- ryczno-organizacyjny do lat 1806-1808, Warszawa 1922, s. 9-13, 14-21, 68; J. Grobicki, Rozwój i dzieje kawalerii Księstwa Warszawskiego, cz. 1, „Przegląd Kawaleryjski”, t. 11: 1934, nr 4, s. 392-394; J. Staszewski, Wojsko polskie na Pomorzu w roku 1807, Gdański 1958, s. 92 (źródło cytatu); H. Kroczyński, Wojsko Polskie na Pomorzu Zachodnim i Krajnie w 1807, Warszawa 1990, s. 70-71, 113.
3 Oddziały pospolitego ruszenia formowano na terenie Księstwa Warszawskiego i w Gali cji. Gembarzewski, WP 1807, s. 272-273, 277-278; Grobicki, op. cit., cz. 1 s. 410; B. Pawłowski, Wojna polsko-austriacka 1809, Warszawa 1999, s. 125, 219, 234.
4 Gembarzewski, WP 1807, s. 127, 279-281; M. Łukasiewicz, Armia księcia Józefa, War szawa 1986 , s. 51, 55, 58-61.
5 W tekście użyto następujących skrótów: BLK - Brygada Lekkiej Kawalerii, DLK
- Dywizja Lekkiej Kawalerii; K rK - Korpus rezerwowej Kawalerii; p h u z - pułk huzarów, p k ir
- pułk kirasjerów, p s k - pułk strzelców konnych, p u ł - pułk ułanów. 6 Albrecht, Z dziejów, s. 43-44; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 401-402.
7 Gembarzewski, WP 1807, s. 117, do tej liczby nie wliczono 1,8 tys. żołnierzy i 1,1 tys. koni w zakładach, tj. oddziałach zapasowych.
8 Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 411.
9 Gembarzewski, WP 1807, 118-120, 122, 150. 1 XI 1810 r. 12,1 tys. żołnierzy i koni, przy czym 9. puł od 30 XII 1811 r. znalazł się na żołdzie francuskim.
10 Gembarzewski, WP 1807, s. 124, z tego 279 oficerów i 1341 żołnierzy w zakładach. Przed wojną z Rosją na koszt Napoleona powiększano pułki jazdy o 200 ludzi (w kompanii 25).
11 J. Grobicki, Rozwój i dzieje kawalerii Księstwa Warszawskiego, cz. 2, „Przegląd Kawale ryjski”, t. 11: 1934, nr 5, s. 543; M. Kukiel, Wojna 1812 roku, t. 1, Kraków 1937, s. 301; P. A. Austin, 1812. Wielki Odwrót, opowieści tych co przeżyli, Gdańsk 2005, s. 86, 99-100, 127; T. Strzeżek, Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym. Mobilizacja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Olsztyn 2006, s. 13, 534.
Kawaleria Księstwa Warszawskiego w wojnach napoleońskich... 8 5
W tr a k c ie k a m p a n ii n a te r e n ie L itw y ro z p o częto fo rm o w a n ie k o le jn y c h p u ł k ó w ( n a m ocy d e k r e tu N a p o le o n a z 1 V II 1812 r.). P o d le g a ły o n e K o m isji R zą d o w e j T y m cz aso w e g o W . K s. L ite w sk ie g o . B y ły to 17., 18., 19., 20. p u ł, 21. p s k i 3. p u łk szw o leżeró w . P o w s ta ły te ż m n ie js z e o d d z ia ły n p . s z w a d r o n T a ta ró w czy s z w a d r o n ż a n d a rm ó w k o n n y c h 12. F o rm a c je lite w s k ie w łą c z y ły się do d z ia ła ń b o jo w y ch p o d k o n ie c k a m p a n ii, a le n ie z re k o m p e n s o w a ły s t r a t p o n ie s io n y c h p rz e z k a w a le r ię K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o w R osji. P o b ó r zw y kły, p o b ó r je d n e g o je ź d ź c a z 50 d y m ó w do le k k ie j k a w a le r ii, p o s p o lite r u s z e n ie i o c h o tn ic y ta k ż e n ie b y li w s ta n ie te g o d o k o n ać. 1 I 1813 r. k a w a le r ia p o ls k a lic z y ła 5,9 ty s . ż o łn ie rz y i 4 ,6 ty s . k o n i. N a t ę liczb ę zło ży li się ż o łn ie rz e , k tó rz y o ca le li z k a m p a n ii ro s y js k ie j, a ta k ż e 2,2 ty s . ż o łn ie rz y z z a k ła d ó w k a w a le r ii13. W m a ju 1813 r., p rz e d r e o r g a n iz a c ją , k a w a le r ia K s ię s tw a lic z y ła w 17 p u łk a c h (z lite w s k im i 18. i 20. p u ł, a le b e z 9. p u ł) 3 9 5 oficerów , 8,5 ty s. p o d o ficeró w i ż o łn ie rz y z 7,5 ty s . k o n i14. N a p o le o n re o r g a n iz u ją c w o js k a K s ię s tw a , k tó r e p rz e s z ło n a żołd f r a n c u s k i, f a k ty c z n ie z re d u k o w a ł liczb ę p u ł k ó w k a w a le r ii do je d e n a s tu . 5. p s k w łączo n o do 1. p s k , 11. p u ł do 3. p u ł, 12. p u ł do 8. p u ł, a 10. p h u z do 13. p h u z . D w a p u łk i lite w s k ie w łączo n o do fo rm a c ji K s ię s tw a - 18. p u ł do 6. p u ł, a 20. p u ł do 16. p u ł. W k o r p u s ie g en. J a n a H . D ą b ro w sk ie g o n a b a z ie 4. p s k p o w s ta ł 4. p u ł. Z n a le ź li się w n im o ficero w ie i ż o łn ie rz e z k ilk u p u łk ó w . Z tr z e c h p u łk ó w s tr a ż y p rz e d n ie j sfo r m o w a n o p u łk k r a k u s ó w 15. Do k a m p a n ii je s ie n n e j 1813 r. P o la c y w y s ta w ili w 10 p u łk a c h (bez 9. p u ł) około 6 ty s . s z a b e l (czyli lu d z i z d o ln y c h do boju). G d y d o lic zy m y do te g o p u łk sz w o le ż e ró w g w a r d ii (1,5 ty s . s z a b e l), 7. p u łk la n s je ró w (600 s z a b e l), 8. p u łk la n s je r ó w (300 s z a b e l), 9. p u ł w G d a ń s k u (443 sz a b le ) d a to łą c z n ie około 8,8 ty s ., s z a b e l16, a z lite w s k im 17. p u ł - 9 ,4 ty s. sz a b e l. S ta n o w iło to b lisk o 2 0 -2 5 % ja z d y j a k ą d y sp o n o w a ł N a p o le o n p rz e d k a m p a n i ą j e s i e n n ą 17.
W k a m p a n ii 1813 r. k a w a le r ia p o ls k a p o n io s ła b a rd z o d o tk liw e s tra ty . 20 X I 1813 r. w S e d a n ie w o ś m iu p u łk a c h (2., 3., 4., 8., 16. p u ł, 1. p s k , p. k r a k u s ó w i 13. p h u z .) o ra z d w ó ch k o m p a n ia c h G w a rd ii H o n o ro w ej (u tw o
12 Gembarzewski, WP 1807, s. 124-125; Łukasiewicz, op. cit., s. 22, 50-51, 65, 83, 102, 105-106, 119. Pułki litewskie nie zakończyły organizacji przed końcem kampanii. W 1813 r. przeszły pod dowództwo ks. Józefa Poniatowskiego zgodnie z wolą Napoleona.
13 Gembarzewski, WP 1807, s. 125-125. W 1812 roku zmobilizowano także 1,3 tys. jazdy w ramach Gwardii Narodowej; Łukasiewicz, op. cit., s. 50, 57-58.
14 A. M. Skałkowski, O cześć imienia polskiego, Lwów 1908, s. 186-7.
15 Gembarzewski, WP 1807, s. 139, 161; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 546-549; Łukasiewicz, op. cit., s. 172-173, 176, 206. W 1. psk znaleźli się także żołnierze z 4. psk. Reorganizując kawalerię pułków nie zlikwidowano, a jedynie połączono z silniejszymi.
16 J. Załuski, Wspomnienia, Kraków 1976, s. 271; Gembarzewski, WP 1807, s. 150; M. Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795-1815, Poznań 1912, s. 404-405; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 548; J. Pachoński, Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755-1818, Warszawa 1981, s. 550; Łukasiewicz, op. cit., s. 177, 180, 210-211.
17 M. Kukiel, Wojny napoleońskie, Warszawa 1927, s. 246; R. Bielecki, Encyklopedia wojen napoleońskich, Warszawa 2001, s. 278.
r z o n a z oficerów ) lic z y ła 2,1 ty s . ż o łn ie rz y (w ty m 3 7 4 oficerów ) i 2 ty s . k o n i, a 8 X II 2 ,6 ty s . lu d z i i 1,3 ty s . k o n i18. O z n a c z a ło to , iż j a z d a IV k o r p u s u ( p a tr z str. 91) w p o r ó w n a n iu do s t a n u z lip c a s t r a c iła 51% lu d z i, a s a m ty lk o p u łk k r a k u s ó w 65% lu d z i i 82% k o n i19. W k a m p a n ii 1 8 1 4 r. k a w a le r ia p o ls k a p o d tr z y m a ła sw o ją sła w ę . P o la k ó w u z n a n o z a n a jle p s z y c h k a w a le rz y s tó w . J u ż w c z e rw c u 1813 r. N a p o le o n p o d o b n o n a k a z a ł, a b y k a ż d y o ficer p o lsk ie j k a w a le r ii p rz e c h o d z ą c do k a w a le r ii fra n c u s k ie j b y ł a w a n s o w a n y o je d e n s to p ie ń w yżej od p o s ia d a n e g o 2 0 . N a p rz e ło m ie 1813 i 1814 r. f r a n c u s k i s z ta b g e n e r a ln y i m in is te r s tw o w o jn y z a m ie r z a ło o c a la ły c h p ie c h u ró w p o ls k ic h (1, 4 ty s.) w cielić do p u łk ó w ja z d y , a te z k o le i p o p rz y d z ie la ć do o d d z ia łó w fra n c u s k ic h . P la n o w a n o ta k ż e o d tw o rz y ć 7. i 8. p u łk i la n s je ró w , a L e g ii N a d w iś la ń s k ie j p ie sz e j d o s ta rc z y ć c h ło p s k ic h k o n i i p r z e k s z ta łc ić w „p o lsk ic h k o z a k ó w ”. O s ta te c z n ie n a m o c y d e k r e t u N a p o le o n a (z 18 X II 1 8 1 3 r.) w s ty c z n iu 1814 r. z o rg a n iz o w a n o d w a p u łk i u ła n ó w (1. i 2.), p u łk k r a k u s ó w d o k o m p le to w a n o do 800 s z a b e l i p rz e k s z ta łc o n o w p u łk e k le ró w (é c la ire u rs - zw iadow ców ), d a ls z y c h 8 0 0 ż o łn ie rz y p rz e z n a c z o n o do 3. p u łk u e k le ró w g w a rd ii21. W k a m p a n ii 1814 r. u d z ia ł p o ls k ic h k a w a le r z y s tó w (licząc ze szw o le ż e r a m i g w a rd ii) w ca ło śc i ja z d y a r m ii n a p o le o ń s k ie j z n a c z n ie w z ró sł, m im o że n a f r o n t k ie ro w a n o ic h sto p n io w o , w m ia r ę j a k u z y s k iw a li k o n ie , e k w ip u n e k i b r o ń (n p . 1. i 2. p u ł w s ty c z n iu w y s ta w ił do b o ju ty lk o 2 9 3 jeź d ź c ó w z p o n a d ty s ią c a o b e c n y c h w S e d a n ie )22. N a p o c z ą tk u m a r c a 1814 r. w tr z e c h d y w iz ja c h k a w a le r ii g w a rd ii W ie lk ie j A rm ii n a 5,5 ty s . ż o łn ie rz y by ło 2 ,6 ty s. P o la k ó w 23. W lis to p a d z ie 1814 r., w n o w ej rz e c z y w isto śc i p o lity c z n e j, w o cze k iw a n iu n a d ecy zje m o c a r s tw w s p ra w ie p rz y sz ło śc i K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o 18 p u łk ó w k a w a le r ii (w lic z a ją c k r a k u s ó w , 1. i 2. p u ł, a b e z sz w o le ż e ró w g w a rd ii, 7. i 8. p u łk u la n s je ró w o ra z p u łk ó w lite w s k ic h ) liczyło 681 oficerów i 6 4 5 8 ż o łn ie rz y 24.
O d p o c z ą tk u sw ego i s tn ie n ia r e g u l a r n a k a w a le r ia K s ię s tw a r ó ż n iła się od ja z d y R z e c z p o sp o lite j p rz e d ro z b io ro w e j. P r z e s ą d z iły o ty m p ro p o rc je m ię 18 Skałkowski, op. cit. s. 410; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 555-556; Pachoński, op. cit., s. 587, 593, w Sedanie 1 I 1814 roku jazda liczyła 2,1 tys. żołnierzy i 1,4 tys. koni. Dwa pułki z 20. brygady, a także 7. pułk lansjerów uczestniczyły w obronie Drezna i w listopadzie 1813 r. - wbrew porozumieniom kapitulacyjnym - zmuszone zostały do zdania broni. 9. puł bił się w Gdańsku, a 17. puł w północnych Niemczech i Danii.
19 Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 556; Pachoński, op. cit., s. 587; Łukasiewicz, op. cit., s. 210. 20 Gembarzewski, WP 1807, s. 132; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 547.
21 F. Gajewski, Pamiętniki, t. 1, Poznań 1913, s. 388; Gembarzewski, WP 1807, s. 131-132, 164-166; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 556-558; R. Bielecki, A. Tyszka, Dał nam przykład Bonapar te. Wspomnienia i relacje żołnierzy polskich 1796-1815, t. 2, Kraków 1984, s. 239; R. Bielecki, Wielka Armia, Warszawa 1995, s. 476.
22 Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 556-558; Pachoński, op. cit., s. 595-596, 25 I 1814 roku w trzech pułkach jazdy znajdowało się 2,2 tys. kawalerzystów i 1,4 tys. koni, a 8 II - 1,7 tys. lansjerów i eklerów.
23 Bielecki, Wielka, s. 245-245.
24 Gembarzewski, WP 1807, s. 134-135, 137, 139, 142, 145, 147, 149, 150, 152-153, 155-156, 158-164, 166-167.
Kawaleria Księstwa Warszawskiego w wojnach napoleońskich... 8 7
d zy k a w a le r ią a in n y m i ro d z a ja m i w o jsk 25. Po 1806 r. k a w a le r ia n ie z a jm o w a ła w a r m ii t a k siln e j pozycji j a k w k o ń c u X V III w ie k u 26. J u ż w p la n ie p o b o ru z 14 X I 1806 r., p rz y g o to w a n y m p rz e z g en . J a n a H e n r y k a D ą b ro w s k ie go z a k ła d a n o , że n a je d n e g o ż o łn ie rz a ja z d y p rz y p a d a ć b ę d z ie 4,8 ż o łn ie rz a piechoty. E t a t a rm ii z 2 6 I 1807 r. u tr w a lił t e n s t a n 27. Z c z a se m p ro p o rcje z m ie n ia ły się n a k o rz y ść jazd y . W o d d z ia ła c h o b ec n y ch w K się s tw ie W a rs z a w s k im p rz e d w y b u c h e m w ojny z A u s tr ią (IV 1809 r.) s to s u n e k fo rm acji p ie sz y c h (piechoty, a r ty le r ii, sa p e ró w ) do k a w a le r ii k s z ta łto w a ł się n a p oziom ie 3,7 do 1 (g d y b y śm y liczyli s a m ą p ie c h o tę w y n ió słb y 3,2 do 1), a w lis to p a d z ie 1809 r. z o d d z ia ła m i g a lic y jsk o -fra n c u s k im i 2 ,4 do 1 (p rz y u w z g lę d n ie n iu fo rm acji n ie o b e c n y c h w K się stw ie w y n o sił 4 ,4 do 1). E t a t a r m ii K s ię s tw a z 20 III 1810 r. p rz e w id y w a ł, iż n a 3,6 ż o łn ie rz a p ieszeg o p rz y p a d a ć m ia ł je d e n konny. J a z d a b y ła lic z n ie jsz a po w y n iszcz ającej k a m p a n ii w R osji. 11 I 1813 r. w w o jsk u K s ię s tw a s to s u n e k fo rm acji p ieszy ch do k o n n y c h w ynosił 1 do 1, a w k o ń c u m a r c a 1,4 do 1. W m a ju 1813 r o k u - p rz e d re o rg a n iz a c ją a r m ii - 2,5 do 1. W tr a k c ie k a m p a n ii 1813 r. (w V III k o rp u s ie , IV K rK ) o s ią g n ą ł 1,6 do 1 n a k o rz y ść p ieszy ch , a 1814 r. w rócił do s t a n u 1 do 128.
M ię d z y 18 0 6 a 1808 ro k ie m z m ie n ił się sp o só b u z u p e łn ia n ia sz e re g ó w k a w a le r ii p o ls k ie j. D o 1808 r. r e k r u t a p o z y s k iw a n o p o b o re m d y m o w y m (je ź d z ie c z 10 lu b 40 d ym ów ), a n a s tę p n ie p o b o re m w z o ro w a n y m n a f ra n c u - s k im 29. S z e re g o w i i p o d o fice ro w ie p o c h o d z ili ze w s z y s tk ic h s ta n ó w sp o łe c z n y c h . J a k w y n ik a z k o n tro li (w y k a z ó w e w id e n c ji osobow ej) p rz e z 16 p u łk ó w k a w a le r ii m ię d z y 18 0 6 a 1811 ro k ie m p rz e w in ę ło się p o n a d 25 ty s . oficerów , p o d o ficeró w i ż o łn ie rz y (w ty m p rz e z p ie rw s z e sz e ść p u łk ó w m ię d z y la ta m i 1806/7 a 1810/11 - 11, 4 ty s . a p rz e z p o z o s ta łe w p r z e d z ia le m ię d z y 1809 a 1 810/12 ro k ie m - 13, 7 ty s .30 W k o r p u s ie o fic e rs k im d o m in o w a li p r z e d s t a w iciele s z la c h ty s łu ż ą c y w p rz e d ro z b io ro w e j a r m ii R z e c z p o sp o lite j (w ty m u c z e s tn ic y p o w s ta n ia k o śc iu sz k o w sk ie g o ), le g io n a c h , a r m ii fra n c u s k ie j o ra z
25
W pierwszej połowie stulecia przyjęto za H. Jominim, iż stosunek proporcjonalny kawa lerii do pozostałych rodzajów wojsk powinien wynosić 1 do 5 na terenach płaskich i 1 do 9 na terenach górskich. W wojnach napoleońskich z lat 1800-1815 proporcje poszczególnych rodza jów wojsk oscylowały wokół tych liczb, ale z reguły na korzyść kawalerii. Wyjątkiem była armia rosyjska, dysponująca liczną kawalerią regularną i nieregularną. Carl von Clausewitz był bar dziej powściągliwy w ocenie stosunku poszczególnych broni. C. Clausewitz, O wojnie, Lublin 1995, s. 319-329; Strzeżek, op. cit., s. 36.26
W armii przedrozbiorowej, nawet po reformach Sejmu Wielkiego, stosunek jazdy do formacji pieszych miał kształtować się na poziomie 1 do 2. Osiągnięto go dopiero w powstaniu kościuszkowskim. Powstanie Kościuszkowskie 1794. Dzieje militarne, t. 1, Warszawa 1994, s. 59-60, 65, 301, 303, t. 2, s. 15, 47, 60, 82, 156, 253; A. Wolański, Wojna polsko-rosyjska 1792, Warszawa 1996, s. 147, 158, 245, 373, 569.27
Albrecht, Z dziejów, s. 5-6; Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. 2, Warszawa 1966, s. 313; H. Kroczyński, op. cit., s. 64.28
Gembarzewski, WP 1807, s. 130; Pachoński, op. cit., s. 550-552, 554, 587; Łukasiewicz, op. cit., s. 50, 129, 177, 210-211; Bielecki, Wielka, s. 454-455, 461, 463-469.29
Zarys dziejów, s. 310, 323; Łukasiewicz, op. cit., s. 57-58.w m n ie js z y m s to p n iu w a r m ii a u s tr ia c k ie j, p r u s k ie j i ro s y js k ie j. Do te g o d o ch o d z ili lic z n i o ch o tn ic y p rz e w a ż n ie ze s t a n u sz la c h e c k ieg o . W 1808 r. w 3. p u łk u u ła n ó w i 4. p u łk u s trz e lc ó w k o n n y c h n a 70 o ficeró w - 2 6 w y w o dziło s ię z a r m ii R z e c z p o sp o lite j i legionów , 36 z p o w s ta ń w o jew ó d zk ich , c z te re c h z a r m ii p r u s k ie j, tr z e c h z a u s tr ia c k ie j, a j e d e n z ro s y js k ie j31.
K a w a le r ia K s ię s tw a p rz y ję ła s z e re g ro z w ią z a ń f ra n c u s k ic h . W p u łk a c h p o ja w iły się r a d y a d m in is tr a c y jn e (n a d z o ro w a ły fin a n s e , e k w ip u n e k , u m u n d u ro w a n ie i ż y w ie n ie ż o łn ie rz y itp .), s to p n ie w o jsk o w e (n p . g e n e r a ła b ry g ad y , sz e fa s z w a d ro n u , s z ta n d a ro w e g o ), w z o ry m u n d u r ó w (n p . strz e lc ó w k o n n y c h , h u z a ró w , k ira s je r ó w ), w y p o s a ż e n ie i u z b ro je n ie . P o d w z g lę d e m o rg a n iz a c y j n y m p u łk i k a w a le r ii p o lsk ie j, p o d o b n ie j a k f r a n c u s k ie j, d z ie liły s ię n a s z w a drony, a te z k o le i n a k o m p a n ie (po d w ie w sz w a d ro n ie ), k tó r e fa k ty c z n ie b y ły s z w a d r o n a m i m a n e w ro w y m i i b o jow ym i. R ó żn ice d o ty czy ły liczb y ofice rów, p o d o ficeró w i ż o łn ie rz y o ra z sz w a d ro n ó w e ta to w y c h w p u łk u (w s ty c z n iu 1807 r. - 6 szw ., w m a r c u 1807 r. - 3 szw ., w 1809 r o k u - 2 szw. bojow e i trz e c i z a k ła d o w y , a w 1810 r. 4 szw.). W 1812 r. p u łk i p rz y d z ie lo n e do d y w izji p ie c h o ty m ia ły 4 s z w a d ro n y , a p o z o s ta łe w b r y g a d a c h k a w a le r ii re z e rw o w e j ty lk o 3. W c z e rw c u 1813 r. N a p o le o n u s ta lił s k ła d p u łk u n a 4 s z w a d ro n y 32. J a z d a K s ię s tw a W a rs z a w s k ie g o n ie d y s p o n o w a ła je d n o lity m r e g u la m in e m . P a n o w a ła w ięc d u ż a d o w o ln o ść w s z k o le n iu p o sz c z e g ó ln y c h p u łk ó w (z d a rz a ło się, że p o s ia d a ły o n e w ła s n e re g u la m in y , j a k n p . 4. p s k )33. P o w sz e c h n ie je d n a k w m u s z tr z e s to s o w a n o s y s te m tró jk o w y 34, a w a r m ii fra n c u s k ie j d w ó jk o w y 35. W p r a k ty c e , g d y k a w a le r ia p o ls k a w s p ó łd z ia ła ła z f r a n c u s k ą , t a ró ż n ic a n ie s p r a w ia ła tr u d n o ś c i w a lc e p o d w a r u n k ie m , że p o lscy o ficero w ie z n a li k o m e n d y w ję z y k u f r a n c u s k im 36.
31 Fredro Aleksander, Trzy po trzy, Warszawa 1987, s. 405-407; Gembarzewski, WP 1807, s. 117; Albrecht, Z dziejów, s. 63 przypis; J. Staszewski, Walki kawaleryjskie pod Mirem i Romanowem 1812, Poznań 1934, s. 11-19; Pachoński, op. cit., s. 405-407.
32 H. Dembiński, Niektóre wspomnienia o działaniach korpusu polskiego pod dowództwem Xsięcia Józefa Poniatowskiego w roku 1813 przez naocznego świadka Jenerała Henryka Dembiń skiego, naówczas kapitana jazdy, „Pamiętniki Polskie”, t. 3, Paryż 1845, s. 129; Załuski, op. cit., s. 74, 81, 313, 315; Gembarzewski, WP 1807, s. 116, 119, 122, 124; Staszewski, Walki, s. 2; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 400-401, 416; Łukasiewicz, op. cit., s. 209-210; R. Morawski, H. Wielecki, Wojsko Księstwa Warszawskiego. Kawaleria, b.r. i m.w., s. 8, 16, 29, 32.
33 I. Lubowiecki, Pamiętniki, Lublin 1997, s. 117; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 405; Staszew ski, Walki, s. 11; Pawłowski, Wojna, s. 56; R. Morawski, H. Wielecki, op. cit., s. 22.
34 Kompania dzieliła się na trzy plutony, a pluton na szóstki i trójki. Jeden z regulaminów zalecanych przez gen. Aleksandra Różnieckiego do szkolenia jazdy, polski z 1790 roku, nakazy wał obroty czwórkami lub trójkami, a francuski z 1804 r. tylko czwórkami. Gajewski, op. cit., t. 1, s. 179; Załuski, op. cit., s. 315; J. Albrecht, Generalny inspektor jazdy gen. dyw. Różniecki i jego lustracje pułków jazdy Księstwa Warszawskiego w 1808 roku, „Bellona”, 1922, t. 5, z. 2, s. 116; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 405; Zarys, s. 313; R. Morawski, H. Wielecki, op. cit., s. 17; Pawłowski, Wojna, s. 56.
35 Załuski, op. cit., s. 81, 315. Szwadron bojowy, czyli kompania, dzielił się na cztery plutony, a pluton na czwórki i dwójki.
36 F. Sznayde, Wypisy do teorii Jazdy ułożone jako notatki wyrywkowe bez związku i przeznaczone jedynie tylko w pomoc pamięci uczęszczających na ustne kursa Teorii Jazdy, Paryż 1834, s. 181-182; Austin, 1812. Wielki odwrót, s. 338.
Kawaleria Księstwa Warszawskiego w wojnach napoleońskich... 8 9 B a rd z o p ó źn o w p ro w a d z o n o w k a w a le r ii p o lsk ie j p o d z ia ł n a k a w a le r ię d y w iz y jn ą lu b k o rp u s o w ą (p rz y d y w iz ja c h p ie c h o ty i k o r p u s a c h zło żo n y ch z ró ż n y c h ro d z a jó w w o jsk ) i re z e rw o w ą , z w a n ą te ż s a m o d z ie ln ą (z d o ln a do s a m o d z ie ln y c h d z ia ła ń p rz y w s p a rc iu , co n a jw y ż e j, a r ty le r ii k o n n e j). P o c z ą t kow o p u łk i b y ły p rz y d z ie lo n e do fo rm a c ji p ie c h o ty w p o sz c z e g ó ln y c h le g ia c h . W 1808 r. a r m ię p o ls k ą p o d z ielo n o n a tr z y d y w izje, a k a ż d a z n ic h d y sp o n o w a ła d w o m a p u łk a m i jaz d y . W 1809 r., w tr a k c ie d z ia ła ń w o je n n y c h , tw o rz o no ty m c z a so w o w ię k s z e , sa m o d z ie ln e , o d d z ia ły ja z d y w s ile k ilk u p u łk ó w , n p . w p ie rw s z y c h d n ia c h w o jn y 3 - 4 p u łk i z g ru p o w a n o p o d w o d z ą g en . A le k s a n d r a R ó żn ie ck ie g o , n a p rz e ło m ie c z e rw c a i lip c a p o d z ie lo n o ja z d ę n a s tr a ż p r z e d n ią (je d e n p u łk ), k o r p u s g łó w n y ( tr z y p u łk i) i re z e r w ę (d w a p u łk i). Do k a w a le r ii d o d a n o le k k ą p ie c h o tę (w o lty żeró w ) i a r ty le r ię k o n n ą . D o p ie ro w 1811 r. (po 17 V) do k a ż d e j z tr z e c h d y w izji p ie c h o ty p rz y d z ie lo n o po b ry g a d z ie k a w a le r ii, a z d z ie w ię c iu p o z o s ta ły c h u tw o rz o n o tr z y s a m o d z ie ln e b ry g a d y . W w o jn ie z R o s ją 16 p u łk ó w K s ię s tw a fu n k c jo n o w a ło , ja k o j a z d a d y w iz y jn a i re z e rw o w a . P ię ć p u łk ó w p o ro z d z ie la n o m ię d z y k o r p u s y re z e r w o w ej k a w a le r ii i k o r p u s y W ie lk ie j A rm ii. S z e ść p u łk ó w u tw o rz y ło d y w izję w e f r a n c u s k im IV k o r p u s ie re z e rw o w e j k a w a le r ii. P o z o s ta ły c h p ię ć p u łk ó w , ja k o j a z d a d y w iz y jn a , w tr z e c h b ry g a d a c h , w eszło w s k ła d p o lsk ie g o V K o rp u s u W ielk iej A rm ii k s. J ó z e f a P o n ia to w s k ie g o . D o w o d ził n im i g e n . M ic h a ł K a m ie ń s k i. W s ie r p n iu 1812 r., je s z c z e p rz e d b itw ą p o d S m o le ń s k ie m , k o rp u s z re o rg a n iz o w a n o . D w ie b ry g a d y k a w a le r ii p o łą czo n o w d y w iz ję 37. W c z e rw c u 1813 r. z r o z k a z u N a p o le o n a u tw o rz o n o z p u łk ó w K s ię s tw a re z e rw o w y k o r p u s k a w a le r ii (IV K rK ) o ra z b ry g a d ę k a w a le r ii, k t ó r a w c h o d z ą c w s k ła d V III k o r p u s u p ie c h o ty s ta n o w iła je g o ja z d ę k o rp u s o w ą . P r z y k o r p u s ie g en . D ą b ro w sk ie g o t a k ą fu n k c ję p e łn iła j e d n a b r y g a d a z IV k o r p u s u 38. Z ro d z a jó w k a w a le r ii b e z w z g lę d n ie d o m in o w a ły p u łk i le k k ie - u ła n ó w (11), strz e lc ó w k o n n y c h (3), h u z a r ó w (2) i k r a k u s ó w (1). O b ecn o ść lic z n y c h p u łk ó w u ła ń s k ic h , u z b ro jo n y c h w la n c e i p o s ia d a ją c y c h p o ls k i m u n d u r n a r o dow y ( k u r t k i i r a j t u z y g r a n a to w e , c z a p k i ro g a te ) b y ła c h a r a k te ry s ty c z n y m e le m e n te m p o lsk ie j ja z d y . O b ecn o ść u ła n ó w i strz e lc ó w k o n n y c h ro d z iła p o w a ż n e p ro b lem y , gdyż p r z y n a jm n ie j do 1809 r. p o lsc y dow ódcy n ie ro z ró ż n ia li ta k ty c z n e g o z a s to s o w a n ia u ła n ó w od s trz e lc ó w k o n n y c h o d m ie n n ie u z b ro jo n y c h . D oszło do teg o , iż w 1809 r. o d e b ra n o s z a s e ro m k a r a b in k i i u z b ro jo n o w la n c e . W 1813 r. ju ż n ie ty lk o u ła n i i sz a se rz y , a le ta k ż e h u z a r z y i k r a k u s i
37 Gembarzewski, WP 1807, s. 122; M. Kukiel, Jazda polska nad Moskwą. Bitwa pod Możajskiem 7 września 1812, Poznań 1925, s. 24; Pawłowski, Wojna, s. 416; A. Dusiewicz, Tarutino 1812, Warszawa 2004, s. 57.
38 A. Sułkowski, Listy do żony z wojen napoleońskich, Warszawa 1987, s. 252, 299; Gem barzewski, WP 1807, s. 122, 124-125, 128-130; Kukiel, Jazda, s. 23; Grobicki, op. cit., cz. 2, s. 541, 546, 550; Kukiel, Wojna, t. 1, s. 145; Staszewski, Walki, s. 3, 17; Łukasiewicz, op. cit., s. 209-210; Pawłowski, Wojna, s. 416; Bielecki, Wielka, s. 457-458, 469-471. Od 1 VI 1813 r. oddziały ks. Józefa Poniatowskiego przeszły na żołd francuski. Korpus obserwacyjny gen. J. H. Dąbrowskiego opłacany był przez Francuzów od stycznia 1813 roku.
p o s łu g iw a li się w b o ju la n c a m i39. K r a k u s i s ta n o w ili w y ją tk o w ą fo rm a c ję , n i e z n a n ą w c z e śn ie j a n i w a r m ii p o lsk ie j, a n i w e f ra n c u s k ie j. Po w y p ra w ie do R o sji w 1812 r., o d tw a rz a ją c a r m ię K s ię s tw a W a rsz a w sk ie g o , z a rz ą d z o n o p o b ó r je d n e g o je ź d ź c a z 50 d y m ó w do p u łk ó w le k k ie j jazd y . P la n o w a n o z e b r a n y c h 12,6 ty s . lu d z i p o d z ie lić n a s z w a d r o n y po 5 0 0 s z a b e l i p rz y łą c z y ć do r e g u la r n y c h p u łk ó w ja k o le k k ie o d d z ia ły p o siłk o w e (e c la ire u s ). O s ta te c z n ie u d a ło się z e b ra ć ty lk o około 2 ty s . je ź d ź c ó w s ła b o w y sz k o lo n y c h i n a m a r n y c h k o n ia c h , co n ie pozw oliło n a w y k o rz y s ta n ie ic h z g o d n ie z p la n e m . U tw o rz o n o z n ic h (w k w ie tn iu 1813 r.) tr z y p u łk i „ s tra ż y p r z e d n ie j” po około 500 sz a b e l, a r e s z tę n a g o rsz y c h k o n ia c h o d e s ła n o do piech o ty . W c z e rw c u z ty c h tr z e c h p u łk ó w u tw o rz o n o je d e n p u łk k r a k u s ó w w sile 8 8 0 sz a b e l. F o r m a c ja t a sw o im sp o so b e m w a lk i p r z y p o m in a ła n ie r e g u la r n e p u łk i ro s y js k ie (k o zak ó w ). K ra k u s ó w n ie u czo n o s k o m p lik o w a n y c h m a n e w ró w ta k ty c z n y c h . D y sp o n o w a li o n i n a w e t u p ro s z c z o n y m r e g u la m in e m . P u łk p rz e m ie s z c z a ł się i m a n e w ro w a ł k łu s e m (a n ie s tę p a ) , p o s łu g u ją c się b u ń c z u k ie m do s y g n a liz o w a n ia k o m e n d ru ch ó w . J a k z a u w a ż y ł F r a n c is z e k G a je w s k i, k r a k u s i „ n a c ie r a li ś m ia ło, b y li n ie z m o r d o w a n i”. O d z n a c z y li się w w a lk a c h z le k k ą j a z d ą r o s y js k ą ta k , że w e w r z e ś n iu 1813 r. N a p o le o n z a c h w y c o n y „ p ig m e ja m i” ż ą d a ł ich ty s ię c y d la sw ojej a rm ii. W t e n sp o só b k r a k u s i s ta li się p ie rw o w z o re m d la no w eg o ty p u ja z d y fra n c u s k ie j ( tr z e c h p u łk ó w e k le ró w g w a rd ii). Po r e o r g a n i zacji d o k o n a n e j n a p o c z ą tk u 1814 r. p u łk k ra k u s ó w , ja k o p u łk e k le ró w z m ie n ił s u k m a n ę i ro g a ty w k ę n a m u n d u r p rz y p o m in a ją c y u b ió r C z e rk ie s ó w 40. W a r m ii K s ię s tw a W a rsz a w sk ie g o c ię ż k ą k a w a le r ię r e p re z e n to w a ł ty lk o je d e n p u łk k ira s je r ó w (u tw o rz o n y w 1809 r. fo rm a ln ie p r z e tr w a ł do 14 X I 1814 r.). W 1813 r. k ira s je rz y , ju ż b e z k iry só w , w ra z z k r a k u s a m i tw o rz y li b r y g a d ę 41. N a jle p s z ą k a w a l e r i ą (p o d w z g lę d e m w y s z k o le n ia , u m ie ję tn o ś c i i d o ś w ia d c z e n ia ż o łn ie rz y ) P o la c y d y s p o n o w a li d o p ie ro w s c h y łk o w y m o k re s ie e p o k i n a p o le o ń s k ie j, w k a m p a n ia c h 1813 i 1814 r. w N ie m c z e c h i F ra n c ji. J a k s łu s z n ie z a u w a ż y ł J e r z y G ro b ic k i, k a w a le r ia p o ls k a „[...] p rz e z sw o ją b itn o ś ć w y s u [n ę ła - T.S.] się n a czoło w a lc z ą c y c h p o d ó w c z a s w o jsk p ra w ie całej E u ro p y ”42 . D łu g o m u s ia ła o n a p ra c o w a ć n a sw o ją sła w ę .
C h r z e s t bojo w y p r z e s z ła w k a m p a n ia c h 1806 i 1807 r. N ie b y ła je d n o r o d n a p o d w z g lę d e m o rg a n iz a c y jn y m i k a d ro w y m , g d y ż tw o rz y ły j ą fo rm a c je zło żo n e z o ch o tn ik ó w , p o sp o lite g o r u s z e n ia , p o b o ro w y ch i d e z e r te ró w z a r m ii z ab o rc zy ch . W alczy ły o n e n a ró ż n y c h f r o n ta c h w ojny- n a P o m o rz u Z a c h o d n im i G d a ń s k im , w P r u s a c h W s c h o d n ic h i n a M a z o w sz u . G łó w n y m ic h p rz e c iw n i
39 Pawłowski, Wojna, s. 57; R. Morawski, H. Wielecki, op. cit., s. 16, 44, 93.
40 Dembiński, op. cit., s. 126; K. Kołaczkowski, Wspomnienia, ks. 2, Kraków 1899, s. 38-39; A. Białkowski, Pamiętnik starego żołnierza 1806-1814, Warszawa 1903, s. 326-327, 333-334; Gajewski, op. cit., s. 336, Krakusi byli postrachem jazdy węgierskiej i pruskiej, ale ułani i kozacy dotrzymywali im pola, gdyż byli uzbrojeni w lance i spisy; Gembarzewski, WP 1807, s. 56, 68, 127-128, 174-175; Pachoński, op. cit., s. 591; Łukasiewicz, op. cit., s. 209-210, 252.
41 Łukasiewicz, op. cit., s. 209-210. 42 Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 388-391.
Kawaleria Księstwa Warszawskiego w wojnach napoleońskich... 9 1
k ie m b y ły o d d z ia ły n ie r e g u la r n e ( n a P o m o rz u p r u s k ie fre ik o rp sy , tj. o d d z ia ły zło żo n e z o c h o tn ik ó w ), a w P r u s a c h i n a M a z o w sz u o d d z ia ły k o z a k ó w a r m ii ro s y js k ie j. N a p o le o n n ie u s ta n n ie n a c is k a ł n a p o ls k ie w ła d z e , a b y szybciej fo rm o w a ły le k k ą ja z d ę do o sło n y k o m u n ik a c ji W ielk iej A rm ii p rz e d „liczn y m i i n a p a s tliw y m i z a s tę p a m i k a w a le r ii n ie p r z y ja c ie ls k ie j”43.
W 1806 i 1807 r. p o ls k a k a w a le r ia z d o b y w a ła d o ś w ia d c z e n ie w z a k r e s ie s łu ż b y o sło n o w ej, zw ia d o w czej i łą c z n ik o w e j. W p r a k ty c e w y p e łn ia ła z a d a n ia k a w a le r ii n ie r e g u la r n e j, bo t a k a w w ię k sz o śc i w y p a d k ó w b y ła p o m im o w y s ił k ó w o rg a n iz a to r ó w 44. W b itw a c h o d n o to w a n o je j ś la d o w ą o b ec n o ść p o d P u ł tu s k ie m 45 i I ła w ą P r u s k ą 46. D o p iero p o d F r y d la n d e m (14 V I) u c z e s tn ic z y ł, w ra z z d y w iz ją g e n . D ą b ro w sk ie g o , 5. p s k (p łk . K a z im ie r z a T u rn y ), w zm o c n io n y k o m p a n ią „ to w a rz y s z y ” z 6. p u ł (zob. p rz y p is 51). P u łk t e n z p o w o d z e n ie m a ta k o w a ł z a ró w n o p ie c h o tę j a k i k a w a le r ię r o s y js k ą w b o ja c h o H e in ric h s d o rf. W p o śc ig u po b itw ie j a z d a T u r n y d w u k r o tn ie r o z b iła o d d z ia ły ro- s y js k o -p ru s k ie p o d w s ią W y stę p n e ( H o h e n s te in n a d Ł y n ą ) i w G ie r d a n a c h 47.
N a p rz e ło m ie g r u d n ia 1806 i s ty c z n ia 1807 r. ro d z ą c a się r e g u la r n a ja z d a p o ls k a i c h o rą g w ie p o sp o liteg o r u s z e n ia s ta c z a ły d ro b n e u ta r c z k i (pod B y d goszczą, B o rze ch o w em i p o d w s ią O stro w ite ) z p r u s k im i fre ik o rp s a m i (o d d ział m jr. S tu tte r h e im a ) , oczy szczając p rz e d p o le B ydgoszczy48. Do c z e rw c a o d d z ia ły p o lsk ie n ie u c z e stn ic z y ły w b o ja c h p ro w a d z o n y c h p rz e z N a p o le o n a w P r u s a c h W sch o d n ich . Ic h z a d a n ia o g ra n ic z a ły się do o c h ro n y sk rz y d e ł, ty łó w i k o m u n i k a c ji a r m ii fra n c u s k ie j o ra z o b lę ż e n ia G d a ń s k a 49. D la te g o te ż j a z d a p o ls k a s ta c z a ła w iele p o ty c z e k podjazdów , a t a k n ie w ie le w ię k sz y c h bitew . P rz y k ła d ty c h p ie rw sz y c h d z ia ła ń d o sta rc z y ł sa m o d z ie ln y o d d z ia ł, złożony z ja z d y p o sp o liteg o r u s z e n ia n a P o m o rz u Z a c h o d n im . D ow odził n im g en. K o siń sk i, a od 12 II 1807 r. g en. S o k o ln ick i. O d d z ia ł t e n zw a lc z ał p r u s k ie fre ik o rp s y dow odzone p rz e z F. S c h illa i R. K ro ck o w a (tw o rz o n e w G d a ń s k u i K o ło b rzeg u ), oczyszczał z n ie p rz y ja c ie la te r e n zd o b y w ając m .in . S zczecin ek , S łu p s k i p rz e ry w a ją c k o m u n ik a c ję m ię d z y G d a ń s k ie m a K o ło b rz e g ie m 50.
43 Albrecht, Z dziejów, s. 18. 44 Staszewski, Walki, s. 4, 6-7.
45 M. Jackowski, Pamiętniki podpułkownika byłego dowódcy jazdy M... J... (1807-1809), w: Pamiętniki Polskie, t. 1, Paryż 1844, s. 84, pluton jazdy powstania łęczyckiego w bitwie pułtuskiej „ten tylko miał udział, że był w ogniu przy koniach”. Francuzi wykorzystali go do prowadzenia koni marszałków i jenerałów; Gembarzewski, WP 1807, s. 133; Kukiel, Dzieje, s. 161.
46 Kukiel, Dzieje, s. 134; Albrecht, Z dziejów, s. 34-35. 300-500 szabel pospolitego rusze nia znajdowało się w korpusie marszałka N. Soulta.
47 Bielecki, Tyszka, Dał nam, t. 1, s. 190-191, 196; Albrecht, Z dziejów, s. 36; Staszewski Wojsko, s. 275-276.
48 Staszewski, Wojsko, s. 67-68, 70-72; Kroczyński, op. cit., s. 79.
49 Uczestniczyły w nim oddziały pospolitego ruszenia i legii Dąbrowskiego (pułk D. Dzie wanowskiego). Oddziały pospolitego ruszenia m.in. w marcu 1807 r. zadały znaczne straty oddziałowi mjr. Krockowa (16 jeńców, działo i pojmanie samego Krockowa) oraz wzięły aktywny udział w odpieraniu odsieczy dla Gdańska (15 V). Staszewski, Wojsko, s. 164, 203.
50 Albrecht, Z dziejów, s. 18; Staszewski, Wojsko, s. 78-79, 81, 90-91, 126, 131-132; Kroczyński, op. cit., s. 84, 100, 119, 122, 136.
L e g ia D ą b ro w s k ie g o p r o w a d z iła s a m o d z ie ln e d z i a ł a n i a n a P o m o r z u G d a ń s k im . O d z n a c z y li się w n ic h b a r d z o n ie lic z n i „ to w a rz y s z e ” z p u łk u D o m in ik a D z ie w a n o w sk ie g o 51, k tó rz y w ie lo k ro tn ie r a to w a li z o p re s ji in n e fo r m a c je , z w ła s z c z a p o s p o lita k ó w 52. Do s u k c e só w „ to w a rz y sz y ” zaliczy ć n a le ż y s ta r c ia p o d B o rz e c h o w e m (11 I 1807 r.), T czew em (26 I), P e lp lin e m (1 7 /1 8 II), M iło b ą d z e m (23 II), a do p o ra ż e k - p o d T czew em (27 I). P o s p o lite r u s z e n ie w alczy ło ze z m ie n n y m sz c z ę śc iem . 1 II p o d S ta r o g a r d e m 300 p o s p o lita k ó w (s z w a d ro n w ie lu ń s k i i s z w a d ro n M a z u ró w ) ro zb iło s z w a d ro n h u z a r ó w p r u sk ic h , a b y n a s tę p n ie co fn ą ć się p o d n a p o r e m n ie p rz y ja c ie la . 17 II p a tr o l o fic e rsk i z 1. p u łk u k a w a le r ii n a ro d o w e j m ię d z y T czew em a S ta r o g a r d e m ro z b ił 48 -o so b o w y p a tr o l d rag o n ó w . Z p o ra ż e k n a le ż y w sp o m n ie ć ro zb icie p a tr o lu p o w s ta n ia in o w ro c ła w sk ie g o p o d R y w a łd e m (26 I) czy ro z p ro s z e n ie p o sp o lite g o r u s z e n ia s ie ra d z k ie g o w S k a r s z e w a c h (z 28 n a 2 9 I)53. O d m a r c a 1807 r. k o r p u s g e n . J ó z e f a Z a ją c z k a , o p e ru ją c y n a d O m u le w e m , o s ła n ia ł od p o łu d n ia le ż a W ie lk ie j A rm ii i je j k o m u n ik a c je z W a rs z a w ą i k o r p u s e m m a r s z a łk a A. M a s s e n y n a d N a r w ią . J a z d a p o ls k a z n a la z ła t u g o d n eg o p r z e c iw n i k a w p o s ta c i k o r p u s u g e n . P ła to w a , k tó re g o g ro s s ta n o w iły p u łk i k o z a c k ie . T ru d n o było p o ls k im p u łk o m d o ró w n a ć k o z a k o m , z w ła s z c z a w w a lc e p o d ja z dow ej. K o za cy o d n ie ś li sp o ro s u k c e só w w w a lc e z P o la k a m i, n p . m ię d z y 17 a 19 m a r c a ro z b ili p o ls k i o d d z ia ł ro z p o z n a w c z y b io rą c do n ie w o li 140 ż o łn ie rz y (w ty m 60 ja z d y ), a 25 m a r c a c a ły 1. p u łk k a w a le r ii n a ro d o w e j b io rą c do n ie w o li 4 oficerów , 48 to w a rz y sz y , 179 s z e re g o w y c h i p o n a d 4 0 0 k o n i (polec m ia ło 300 d a ls z y c h ż o łn ie rz y ). T a p o r a ż k a u ś w ia d o m iła Z a ją c z k o w i sła b o ść ja z d y , p o z o sta ją c e j do je g o d y sp o zy cji. W ycofał j ą n a w e t z p ie rw s z e j lin ii i c a ły c ię ż a r z a d a ń o sło n o w y c h p o w ie rz y ł p iech o cie . W k w ie tn iu i m a ju 1807 r., je ż e li p o d e jm o w a n o d z ia ła n ia z a c z e p n e lu b ro z p o z n a w c z e to ty lk o p o łą c z o n y m i s iła m i p ie c h o ty i ja z d y (boje 8 IV p o d C z a rn y m P ie c e m o ra z 13 IV i 2 - 5 V p o d W a p le w e m )54. P r z e d 25 m a r c a j a z d a p o ls k a d z ia ła ła śm ie le j, w y k o n u ją c p o d ja z d y w g łą b pozycji ro s y js k ic h (n p . 1 9 - 2 0 II I 300 k o n i z 1. p u łk u k a w a le r ii n a ro d o w e j i p o sp o lite g o r u s z e n i a w y p r a w iła się n a P a s y m i S zcz y tn o , w k tó r y m d w u k r o tn ie p o b ito n ie p rz y ja c ie la )55.
T a k ie c z y n n ik i j a k c ią g ła o b ec n o ść n a lin ii bojow ej i m a ło c z a s u n a sz k o le n ie p rz y c z y n iły się do teg o , iż k a w a le r ia po 1807 r. b y ła n a jg o rz e j w y sz k o lo n y m ro d z a je m w o jsk a r m ii K s ię s tw a W a rsz a w sk ie g o . B ra k o w a ło jej
51 „Towarzysze” to żołnierze z pułku towarzyszy sformowanego w armii pruskiej w 1800 r. Służyła w nim m.in. drobna szlachta z Suwalszczyzny, Podlasia i Mazowsza, a nawet oficerowie i żołnierze polscy z armii kościuszkowskiej 1794 r. W 1806 r. Polacy dezerterowali z pułku i zasilali formację polską, dowodzoną przez płk. Dominika Dziewanowskiego.
52 Pod Skarszewami, a także między Tczewem a Starogardem w dniu 17 II. Staszewski, Wojsko, s. 86, 103.
53 Staszewski, Wojsko, s. 82-83, 86, 96, 103-104, 120; Kroczyński, op. cit., s. 94, 97. 54 Podvigi kozakov v Prussi, Sanktpeterburg 1810, s. 42, 50-51, 66-67; Albrecht, Z dzie jów, s. 13, 34, 36, 37; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 398; Staszewski, Wojsko, s. 247-248, 250-254,
256-257.
Kawaleria Księstwa Warszawskiego w wojnach napoleońskich... 9 3
k a rn o ś c i i d y sc y p lin y . W yżsi o ficero w ie zd o b y li p r a k ty k ę n a p o la c h w c z e ś n ie j sz y c h b ite w , a le m ło d z i je j n ie m ie li. Co g o rs z a , p o z b a w ie n i b y li ta k ż e w ie d z y te o re ty c z n e j i w y k s z ta łc e n ia w ojskow ego. P u łk i s ta n o w iły k o n g lo m e r a t ś w ie ży c h re k ru tó w , s ta r y c h k a w a le r z y s tó w R z e c z p o sp o lite j, le g io n is tó w i ż o łn ie rz y a r m ii za b o rc z y ch . S łu ż y li w n ie j ta k ż e in w a lid z i (b ra k o w a ło k o r p u s u in w a lid ó w ). Z a n a jle p s z e u z n a w a n o 1. p s k o ra z 2., 3. i 6. p u ł. N ie d o ró w n y w a ły im w y s z k o le n ie m 4. i 5. p u łk i s trz e lc ó w k o n n y c h 56.
Do w o jn y z A u s t r i ą k a w a le r ia K s ię s tw a p r z y s tę p o w a ła w s k ła d z ie p ię c iu p u łk ó w 57. W to k u k a m p a n ii p o w s ta ły k o le jn e , p rz e d e w s z y s tk im u ła n ó w , a le n ie w a lc z y ły o n e ja k o z w a r te fo rm a c je . Z o d d z ia ła m i a u s tr ia c k im i b iły się ich p o szc z e g ó ln e o d d z ia ły lu b p o d o d d ziały , k tó r e sc a lo n o d o p ie ro po z a k o ń c z e n iu d z ia ła ń w o je n n y c h 58. P rz e c iw n ik ie m p o lsk ie j k a w a le r ii b y ła r e g u l a r n a j a z d a a u s tr ia c k a , k t ó r a w k o r p u s ie F e r d y n a n d a d ’E s te n a p o c z ą tk u w o jn y lic z y ła 5,7 ty s . s z a b e l (w ty m 4,2 ty s . le k k ie j)59. W to k u w o jn y s t a r e fo rm a c je p o l sk ie j k a w a le r ii n a w ią z a ły r ó w n o r z ę d n ą w a lk ę z j a z d ą a u s t r i a c k ą (m .in . p r z y c z y n iła się do te g o p o w a ż n ie la n c a , b ę d ą c a n a u z b r o je n iu u ła n ó w o ra z s tr z e l ców k o n n y c h )60. G o rzej było z now o fo rm o w a n y m i o d d z ia ła m i p o w s ta ń c z y m i, z w ła s z c z a n a te r e n ie K s ię s tw a i N ow ej G alicji. W G a lic ji W s c h o d n ie j, g d zie p rz e c iw n ik ie m P o la k ó w b y ły p o c z ą tk o w o ty ło w e fo rm a c je p rz e c iw n ik a , n a w e t n o w e o d d z ia ły p o w s ta ń c z e o d n o siły w w a lc e z n im i s p e k ta k u la r n e su k cesy . W 1809 r. p o ls k a k a w a le r ia k ilk a k r o tn ie o p e ro w a ła s a m o d z ie ln ie w w ię k sz y c h z g r u p o w a n ia c h n iż p u łk . J u ż n a p o c z ą tk u w o jn y (m ię d z y 15 a 19 IV) z g ru p o w a n ie p o d d o w ó d z tw e m g e n . R ó żn ie ck ieg o , ja k o s tr a ż p r z e d n ia , p r o w a d z iło a k c ję ro z p o z n a w c z ą ( d z ia ła ła z b y t m ię k k o i o s tro ż n ie , a z d o b y te p rz e z n i ą in fo rm a c je n ie b y ły z b y t w ia ry g o d n e ) i o s ła n ia ło k o n c e n tra c ję a r m ii K s ię s tw a n a pozycji r a s z y ń s k ie j b iją c się n ie u s ta n n ie z l e k k ą j a z d ą p rz e c iw n ik a 61. W ty c h d z ia ła n ia c h p o n io s ła o n a sp o re s t r a t y 62. W s a m e j b itw ie
56 Albrecht, Z dziejów, s. 58, 63; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 404-407.
57 4. psk na rozkaz Napoleona (z 21 II 1809 r.) skierowano do Szczecina. Walczył na terenie Pomorza Szwedzkiego i w północnych Niemczech z antyfrancuskimi oddziałami po wstańczymi Fryderyka Wilhelma Brunszwickiego i mjr. Ferdynanda von Schilla. Ten ostatni zniszczony został przez polskich szaserów w Stralsundzie. Gembarzewski, WP 1807, s. 139; Lubowiecki, op. cit., s. 113, przypis 7.
58 Staszewski, Walki, s. 4, „idą w bój, ale są jeszcze czymś niesprecyzowanym”.
59 Korpus przeznaczony do działań w Księstwie różnił się składem od przeciętnego korpu su austriackiej armii. Zamiast dywizji piechoty dodano mu dywizję kawalerii. Liczniejsza jazda miała ułatwić Austriakom szybkie opanowanie Księstwa, a także zwalczanie licznej polskiej kawalerii oraz partyzantki. Pawłowski, Wojna, s. 79; R. Romański, Raszyn 1809, Warszawa 1997, s. 49.
60 Jackowski, op. cit., s. 92; Gembarzewski, WP 1807, s. 142.
61 17 IV miała miejsce potyczka pod wsią Konie 4 szwadronów 6. puł z huzarami, a 19 IV tuż przed bitwą raszyńską, pod Nadarzynem 2. puł kilka razy szarżował na przeciwnika, podobnie jak 3. i 6. pułki ułanów. Lubowiecki, op. cit., s. 81-83; Grobicki, op. cit., cz. 1, s. 410; Pawłowski, Wojna, s. 137-138; Romański, op. cit., s. 78, 80-81, 85-86, 93-96.
62 W potyczce pod wsią Konie 6. puł stracił 2 oficerów, 3 podoficerów, 28 szeregowych, straty Austriaków to 2 zabitych, 9 rannych i kilku jeńców. Kompania 2. puł przed 19 IV straciła już 1 oficera wziętego do niewoli oraz kilkunastu zabitych i rannych żołnierzy. Lubowiecki,
u d z ia ł k a w a le r ii p o lsk ie j o g ra n ic z y ł s ię do z a b e z p ie c z a n ia f la n k i ty łó w z g r u p o w a n ia P o n ia to w s k ie g o Po je j z a k o ń c z e n iu o s ła n ia ła o d w ró t w o jsk p o lsk ic h do W arszaw y . W to k u całej k a m p a n ii k a w a le r ia o d z n a c z y ła się w b itw ie p o d G ro c h o w e m (25 IV )63, R a d z y m in e m i K o b y łk ą 64. W b itw ie p o d G o rz y c a m i (12 V I 1809 r.) j a z d a w y p e łn ia ł z a d a n ia a n a lo g ic z n e do ty c h z b itw y ra s z y ń s k ie j. K a w a le r ia o s ła n ia ła od c z o ła pozycje p ie c h o ty i a r ty le r ii, a w c h w ili n a t a r c i a a u s tr ia c k ic h w o jsk c o fn ę ła się n a tyły, tw o rz ą c re z e r w ę n a p o sz c z e g ó ln y c h o d c in k a c h z m a g a ń . C z y n n ie z a a n g a ż o w a ła się do w a lk i p o d D ą b ro w ą i W rz a w a m i, gdzie p rz y jej pom ocy (w w a lk a c h u c z e stn ic z y ły o d d z ia ły 3. p u ł i 5. p sk ) p ie c h o ta o d p a r ła n a ta r c ie p rz e c iw n ik a , w ty m k ira s je ró w . G orzej k a w a le r ia p o ls k a w y p e łn ia ła z a d a n ia ro z p o z n a w c z e i o sło n o w e w b itw ie p o d J a n k o w ic a - m i (11 V I). G en . Z a ją c z e k d y sp o n o w a ł w n ie j 4 0 0 s z a b la m i z now o o r g a n iz o w a n y c h p u łk ó w (m .in . 10. p h u z i 7. p u ł). P r z e d b itw ą d o s k o n a łą p o s ta w ą b ły s n ą ł s z w a d ro n d o w o d zo n y p rz e z m jr. A n d r z e ja S w id e rs k ie g o , k tó r y s t a r ł się ze s t r a ż ą p r z e d n ią k o r p u s u a u s tr ia c k ie g o w sile 2 sz w a d ro n ó w h u z a ró w i 3 k o m p a n ii p iech o ty . S z w a d ro n p o ls k i k o n tr a ta k o w a ł, a le o s ta te c z n ie u le g ł p rz e w a d z e p rz e c iw n ik a . W tr a k c ie b itw y s ła b o w y s z k o lo n a i n ie d o ś w ia d c z o n a k a w a le r ia z m u s z o n a z o s ta ła do o d w r o tu z a w ła s n ą p ie c h o tę 65.
N ie ty lk o je d n a k b itw y a n g a ż u ją c e z n a c z n e s iły d e c y d o w a ły o p r z e b ie g u wojny. W c o d z ie n n e j s łu ż b ie k a w a le r ia s ta c z a ła m n ó s tw o m n ie js z y c h p o ty czek. J u ż 18 IV p o d W y g o d ą (G rz y b o w e m ) o d z n a c z y li się s z a s e r z y z 5. p u łk u . T rz y d n i p ó źn iej p rz y r o g a tk a c h S z m u lo w s k ic h n a P r a d z e k p t. P io tr Ł a g o w s k i z 28 u ła n a m i 2. p u ł ro z p ę d z ił 80 h u z a r ó w 66. 7 V w K o c k u s z w a d r o n 5. p s k w y p a r ł z m i a s t a s z w a d ro n h u z a ró w , p rz y czym P o la c y s tr a c ili p p łk . B e r k a J o s e le w ic z a ro z s ie k a n e g o p rz e z h u z a ró w , m im o że c h c ia ł s ię p o d d a ć (P o la c y m ie li 1 z a b ite g o ż o łn ie rz a i 7 r a n n y c h , a A u s tr ia c y 11 z a b ity c h , 8 r a n n y c h i 8 jeń có w , w ty m r o tm is tr z a ) 67. 4 V I p o d R o ż k a m i b ił się z j a z d ą
63 Szwadron 2. puł (kierował nim dowódca pułku płk Tadeusz Tyszkiewicz) wspierał od skrzydeł pułk piechoty, dwukrotnie pobił 3 szwadrony huzarów z oddziału gen. Mohra, a nawet zdobył na krótko 4 jego działa. Gorzej spisał się ppłk Maksymilian Fredro, który ze szwadro nem 2. puł i 2 kompaniami piechoty obchodził pozycje austriackie. Ułani zaatakowali oddział austriacki dopiero w chwili jego odwrotu. Dowodzący polskimi oddziałami gen. Sokolnicki skarżył się na wolne działania polskiej jazdy. Romański, op. cit., s. 160-162; Pawłowski, Wojna, s. 169.
64 W pościgu za wypartym z Radzymina baonem austriackiej piechoty szwadron 3. puł wpadł w zastawioną przez przeciwnika pułapkę i rozproszył się. Dopiero pod Kobyłką (26 IV) baon ten rozbiła grupa kawalerii pod dowództwem gen. Kamieńskiego (1. psk, 2 szw. 3. puł), biorąc 80 jeńców. M. Rybiński, Moje przypomnienia od urodzenia, Wrocław 1993 , s. 55; Bielecki, Tyszka, Dał nam, t. 1, s. 305-306, 311-312; Romański, op. cit., s. 158-162; Pawłowski, Wojna, s. 172 .
65 Białkowski, op. cit., s. 114-115; Gembarzewski, WP 1807, s. 142; Pawłowski, Wojna, s. 328, 333-336, 342-343.
66 Gembarzewski, WP 1807, s. 135, 141; Pawłowski, Wojna, s. 133.
67 Berek Joselewicz (1764-1809), Zyd, zaciągnął się do wojska polskiego w powstaniu kościuszkowskim, służył w legionach. Syn Józef w 1830-1831 r. formował oddział kawalerii żydowskiej. Bielecki, Tyszka, Dał nam, t. 1, s. 313; Gembarzewski, WP 1807, s. 141-143; Pawłowski, Wojna, s. 242.
Kawaleria Księstwa Warszawskiego w wojnach napoleońskich... 9 5
a u s t r i a c k ą 2. p u ł, a s z w a d ro n 5. p s k z p lu to n e m 1. p s k w s z a r ż y ro z b iły b a o n a u s tr ia c k ie j p ie c h o ty 68. P ię ć d n i p ó źn ie j p o n o w n ie 2. p u ł i 5. p s k p o d B a r a n o w e m (m ię d z y C h m ie lo w e m a M a c h o w e m ) s ta r ły się z k ilk o m a s z w a d ro n a m i k ir a s je r ó w i h u z a r ó w a u s tr ia c k ic h . R ó ż n ie c k i p is a ł, iż s z a rż o w a n o n a sie b ie k ilk a razy , a „ n ie p o rz ą d e k b y ł z o b u s tr o n i s t r a t a r ó w n a ”69. N a p o c z ą tk u lip c a w tr a k c ie m a r s z u z a co fa ją c y m się n a K ra k ó w k o r p u s e m a u s tr ia c k im k a w a l e r i a p o ls k a s z ła n a czele a r m ii p o lsk ie j s ta c z a ją c s z e re g p o ty c z e k z p rz e c iw n ik ie m n p . 7 V II p o d Im ie ln e m (3. p u ł) i W ło sto w ic a m i (5. p sk ), 9 V II p o d P iń c z o w e m , 12 V II p o d M iec h o w em , a 13 V II p o d K a c ic a m i70. O d d z ia ły g e n . D ą b ro w sk ie g o i Z a ją c z k a , p r z e d p o łą c z e n ie m z w o js k a m i k s. P o n ia to w s k ie g o , d y sp o n o w a ły s ła b ą j a z d ą s fo rm o w a n ą z p o sp o lite g o r u s z e n ia , z a k ła d ó w r e g u la r n y c h p u łk ó w i r e k r u tó w z r e g u ły u z b ro jo n y c h w la n c e lu b p ik i. N ie lic z n e je j o d d z ia ły w a lc z y ły ze z m ie n n y m sz c z ę śc iem . N a w e t s u k c e s y p o w o d o w ały je j d e z o rg a n iz a c ję z p o w o d u b r a k u w y s z k o le n ia n p . po „ w z g lęd n ie p o m y ś ln y m ” d la P o la k ó w s ta r c i u o d d z ia łu p p łk . W o ln ie w ic z a p o d W ę g ie rk a m i, n ie d a le k o W rz e śn i, w n o cy z 6 n a 7 V, g en . K o s iń s k i p is a ł, iż k o n ie i lu d z ie b y li t a k n ie o s w o je n i z b ro n ią , że „ za p ie rw s z y m w y s tr z a łe m p o ło w a je ź d ź c ó w z o s ta je sp ie sz o n y c h , a k o n ie ro z b ie g a ją się po b o r a c h ”71. Ze s ta r ć te j k a w a le r ii m o ż n a w y m ie n ić p o ty c z k i w n o cy z 27 n a 2 8 IV p o d Ł o w iczem (d o w o d ził t u m jr. S ta n is ła w B ie la m o w s k i, p p łk z 9. p u ł, o ficer z c z a só w k o n fe d e ra c ji b a r s k ie j i p o w s ta n ia k o śc iu sz k o w sk ie g o ), z 3 n a 4 V p o d S łu p c ą 72, 8 V p o d P y z d ra m i, z 11 n a 12 V m ię d z y W ila to w e m a K w ieci- s z y n e m 73, 28 V p o d S k ie r n ie w ic a m i74 i S a n n ik a m i (o d d z ia ł z 9. p u ł p o d d o w ó d z tw e m por. J a n a N a u m a n a ) 75.
68 Gembarzewski, WP 1807, s. 142; Pawłowski, Wojna, s. 316.
69 Jackowski, op. cit., s. 92, Polacy bronili się w tym starciu. Stracili 30 ludzi. Odznaczył się 5. psk uzbrojony w lance; Gembarzewski, WP 1807, s. 142; Pawłowski, Wojna, s. 326. Polacy stracili pod Baranowem 6 zabitych, 20 rannych, 9 zaginionych. Do niewoli dostał się także ppłk Zygmunt Kurnatowski.
70 Pawłowski, Wojna, s. 418-419, 424.
71 L. Sczaniecki, Pamiętniki, Poznań 1863, s. 32, 40, 50; Białkowski, op. cit., s. 115, 118, wspomina strzelców konnych łomżyńskich, „czyli kurpiów”. Zwano ich kurpikami; J. Staszew ski, Generał Józef Biernacki, Poznań 1936, s. 30. Biernacki, organizator sił zbrojnych w de partamencie kaliskim nazywa jazdę pospolitego ruszenia „kozakami”; Pawłowski, Wojna, s. 125-126, 234.
72 Pod Słupcą 40 ułanów z 4. pułku pod dowództwem mjr. Bielamowskiego napadło na placówkę 40 huzarów i goniło ją przez pół mili. Sczaniecki, op. cit., s. 34; Pawłowski, Wojna, s. 230.
73 Oddział 50 jeźdźców z 7. puł i 180 piechoty starł się z oddziałem austriackim. Jako pierwsza uderzyła jazda dowodzona przez mjr. Jana Sumińskiego, ale po krótkim boju z huza rami cofnęła się za piechotę, która odparła przeciwnika. Jazda dużo ucierpiała i rozproszyła się. Pawłowski, Wojna, s. 234.
74 Oddział 6. puł dowodzony przez kpt. Korzybskiego przeprawił się przez Bzurę i rozbił oddział 110 szwoleżerów austriackich, z których kilku zabił, a 40 ranił. Sczaniecki, op. cit., s. 52; Gembarzewski, WP 1807, s. 144; Pawłowski, Wojna, s. 305.
75 30 kawalerzystów por. Naumana w boju z 30 kirasjerami zabiło 8 z nich, 6 wzięło do niewoli. Polacy zdobyli też 8 koni. Sczaniecki, op. cit., s. 52.
Z d a rz a ło się p o lsk ie j k a w a le r ii w a lczy ć w 1809 r. w s z y k u p ie sz y m . J u ż w b itw ie p o d G ro c h o w e m k ilk u u ła n ó w z 2. p u łk u u d e rz y ło w t e n sp o só b n a b a te r ię a u s t r i a c k ą 76. W s z tu r m ie Z a m o śc ia s z w a d ro n 6. p u ł u c z e s tn ic z y ł w a t a k u n a b r a m ę lw o w s k ą 77. T en s a m s z w a d r o n (d o w o d zo n y p rz e z p p łk . F r a n c is z k a B rz e c h w ę ) w ra z z p ie c h u r a m i b ro n ił fo rty fik a c ji w S a n d o m ie rz u (16 V I)78. M ie sią c w c z e śn ie j p r z y z d o b y w a n iu p rz e d m o ś c ia p o d S a n d o m ie rz e m p iec h o tę w sp ie ra ły sz w a d ro n y p raw d o p o d o b n ie sp ieszo n e (sz a se rz y 5. p s k zd o b y li n a w e t g r a n a t n i k ) 79. C z ę sto k a w a le rz y ś c i p o s łu g iw a li się w w a lc e p ie sz e j la n c a m i80. C ie s z y ła się o n a t a k d u ż y m p o w o d z e n ie m w ś ró d p o ls k ic h u ła n ó w , że n a w e t o ficero w ie i p o d o fice ro w ie, m im o że n ie m u s ie li, d o b ro w o l n ie się w n i ą z b ro ili81.
P r z y z d o b y w a n iu p u n k tó w u m o c n io n y c h k a w a le r ia z re g u ły o s ła n ia ła d z ia ła n ia p ie c h o ty i o d c in a ła d ro g i o d w ro tu p rz e c iw n ik o w i. T a k i s c e n a r iu s z m ia ł m ie jsc e 3 V p r z y z d o b y w a n iu s z a ń c a p rz e d m o sto w e g o p o d O s tró w k ie m o ra z p r z y s z tu r m ie S a n d o m ie r z a i Z a m o śc ia . W ty m p ie rw s z y m w y p a d k u p lu to n 5. p s k o sa c z y ł u c ie k a ją c y c h ż o łn ie rz y a u s tr ia c k ic h i zdo b y ł s z t a n d a r 82. W k a m p a n ii 1809 r. k a w a le r ia w z n a c z n y m s to p n iu w p ły n ę ła n a lo sy o fe n sy w y p o lsk ie j n a te r e n ie G alicji. O c z y sz c z a ją N o w ą G a lic ję c z te r y s tu u ła n ó w 6. p u łk u id ą c p o d W ło d a w ą , po ro z b ic iu o sło n y (7 0 0 je ń c ó w ), p r z e chw yciło z n a c z n y t r a n s p o r t s u k n a , o b u w ia , b r o n i i a m u n ic ji. P r z y o k a z ji u w o ln io n o 2 ty s . re k ru tó w . 10 V j a z d a p o ls k a z a ję ła L u b lin , a 2 4 V J a ro s ła w , g d zie w z ię to 1000 je ń c ó w i z d o b y to o g ro m n e z a p a s y ży w n o ści i m u n d u ró w . Po zd o b y c iu S a n d o m ie r z a i Z a m o śc ia p o ls k a k a w a le r ia w k ro c z y ła n a t e r e n s ta r e j G alicji. W n a s tę p n y c h d n ia c h , n ie n a p o ty k a ją c n a w ię k s z y opór, c z te ry p u łk i ja z d y (p rz y w s p a r c iu 4 k o m p a n ii p ie c h o ty ) o p a n o w a ły z n a c z n ą część G alicji W sc h o d n ie j. S u k c e s y zw ień czy ło o p a n o w a n ie L w o w a w d n iu 27 V 83. P o w yco f a n iu n a g łó w n y t e a t r w o jn y w ię k sz o śc i sił, p o z o s ta w io n e w G a licji 3 s z w a d ro n y ja z d y (d w a z 1. p s k i j e d e n z 3. p u ł) z d o ła ły d łu ż e j u tr z y m a ć się n a z d o b y ty m te r e n ie i z n a c z n ie p o m n o ż y ć s z e re g i w a lc z ą c y c h z a r m i ą a u s t r i a c k a . B yło to z a s łu g ą sz cze g ó ln ie p p łk . P io tr a S trz y ż e w s k ie g o , k tó r y od k o ń c a m a ja o p e ro w a ł ze sw o im s z w a d ro n e m 3. p u ł (ok. 100 sz a b e l) n a d D n ie s tr e m , g d zie w y w o ła ł i p o d tr z y m a ł p o w s ta n ie . O rg a n iz o w a ł w ła d z e lo k a ln e i fo rm o w a ł s iły z b ro jn e . M o b iliz a c ja p r z y p o m in a ła w y d a r z e n ia z 1806 i 1807 ro k u . W o p a rc iu o r d z e ń u tw o rz o n y p rz e z k a w a le r ię r e g u la r n ą , z o c h o tn ik ó w k o n n y c h i p ie s z y c h fo rm o w a n o o d d z ia ły p o sp o lite g o r u s z e n ia . N a ic h czele s ta li
76 Romański, op. cit., s. 161.
77 Bielecki, Tyszka Dał nam, t. 1, s. 319-320, 322. Gembarzewski, WP 1807, s. 144; Romański, op. cit., s. 217.
78 Gembarzewski, WP 1807, s. 144; Pawłowski, Wojna, s. 351.
79 Rybiński, op. cit., s. 65, oskarża wyższego oficera kawalerii o to, iż przejął działa zdobyte przez piechotę; Gembarzewski, WP 1807, s. 142; Pawłowski, Wojna, s. 253-254.
80 Gembarzewski, WP 1807, s. 144; Kukiel, Dzieje, s. 188. 81 Lubowiecki, op. cit., s. 121 przypis b.
82 Gembarzewski, WP 1807, s. 141; Pawłowski, Wojna, s. 185, 253.
