View of Linguistic Terms Imprisoned in a System: Analysis Based on Terms Used by De Saussure and their Polish Equivalents

Pełen tekst

(1)TERMINOLOGIA. J ZYKOZNAWCZA. ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 8 – 2014. KAJA GOSTKOWSKA *. TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU – NA PRZYKADZIE TERMINÓW U

(2) YWANYCH PRZEZ DE SAUSSURE’A I ICH POLSKICH ODPOWIEDNIKÓW. LINGUISTIC TERMS IMPRISONED IN A SYSTEM: ANALYSIS BASED ON TERMS USED BY DE SAUSSURE AND THEIR POLISH EQUIVALENTS Abstract Ferdinand de Saussure is considered as the father of contemporary lingustics. Without questioning this statement I would like to concentrate on terms related to his theory and their Polish equivalents. In the first place the extratextual context in which the saussurean terms appear will be described. Secondly I will examine more precisely the ways the French terminology related to de Saussure’s theory is translated/introduced into Polish. The article is therefore an attempt to investigate the specificity of linguistics terms and the major obstacles that appear when translating those terms in a foreign language. Key words: terminology, linguistics, de Saussure, translation.. 0. WPROWADZENIE. W ostatnich kilkunastu latach mo na zauwa y w badaniach terminologicznych rosnce zró nicowanie przyjmowanych uj metodologicznych. Dr KAJA GOSTKOWSKA – Instytut Filologii Roma skiej Uniwersytetu Wrocawskiego; adres do korespondencji – e-mail: kaja.gostkowska@wp.eu Przedmiotem doktoratu Autorki bya analiza porównawcza polskiej i francuskiej terminologii in ynierii biomedycznej. Zainteresowania naukowe obejmuj jzykoznawstwo, terminologi, przekad oraz problematyk interdyscyplinarnoci we wspóczesnych dziedzinach nauki..

(3) 50. KAJA GOSTKOWSKA. Co wicej, przedmiotem bada nie s ju jedynie terminologie u ywane w naukach cisych, w medycynie czy w prawie, ale równie terminy stosowane w dziedzinach humanistycznych. Liczba prac powiconych tym ostatnim jest jednak ograniczona. Je eli chodzi o jzykoznawstwo, coraz wicej miejsca powica si roli terminów u ywanych w poszczególnych kierunkach badawczych oraz zagadnieniu ich przekadu. Nale y w tym miejscu wymieni chocia by monografi Zofii Kozowskiej powicon przekadowi tekstów jzykoznawczych (Z. Kozowska, 2007), w której jeden z rozdziaów dotyczy terminów, opracowanie zbiorowe Termin w jzykoznawstwie (2012) czy artyku Stefana Kaufmana (2007), w którym autor pokazuje – na przykadzie terminu double articulation André Martineta i jego polskiego odpowiednika zaproponowanego przez Leona Zawadowskiego – na czym mo e polega trudno w przekadzie terminów jzykoznawczych. Wspomniane prace udowadniaj, e badanie terminologii jzykoznawczej otwiera wiele ciekawych obszarów badawczych. Dowodu na to dostarczya równie analiza terminów u ywanych przez Benveniste’a, która pokazaa, e wród ich polskich odpowiedników panuje du y niead (K. Gostkowska, 2012). To za wynika z kilku nakadajcych si na siebie czynników, znajdujcych si zarówno po stronie oryginau (m.in. brak jednego dziea, które w sposób usystematyzowany zbieraoby podstawowe zao enia caej teorii Benveniste’a), jak i po stronie przekadów (m.in. fakt, e teoria Benveniste’a przekazywana jest w sposób wybiórczy i fragmentaryczny, a poszczególni autorzy wprowadzaj wasne, coraz to nowe odpowiedniki terminów francuskich). Analiza terminologii stosowanej przez Benveniste’a i sposobów jej przekadu na jzyk polski staa si zacht do przyjrzenia si innej wa nej teorii w jzykoznawstwie francuskojzycznym, w jej warstwie terminologicznej. Mowa o strukturalizmie Ferdynanda de Saussure’a. Celem artykuu jest, po pierwsze, zbadanie, w jaki sposób zostay przetumaczone na jzyk polski podstawowe terminy zwizane z teori de Saussure’a, i po drugie, sprawdzenie, czy odpowiedniki te przyjy si w wybranych pracach polskojzycznych, opisujcych gówne zao enia teorii genewczyka. Wyniki analizy pozwol pogbi refleksj nad specyfik terminów w jzykoznawstwie i nad mo liwym ródem trudnoci w ich przekadzie na jzyk obcy..

(4) TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU. 51. 1. SKOMPLIKOWANE LOSY DE SAUSSURE’OWSKIEJ TEORII… A). … NA GRUNCIE FRANCUSKOJZYCZNYM. Nim przejd do opisu sposobów tumaczenia Saussure’owskich terminów na jzyk polski, nale y zda sobie spraw, e funkcjonuj one w do zo onym kontekcie pozajzykowym. Jak wiadomo, pierwsze dzieo de Saussure’a, Cours de linguistique générale [CLG], zostao opublikowane w trzy lata po jego mierci, w 1916 r. Co wicej, nie zostao ono napisane przez samego de Saussure’a. Oparte jest na notatkach kilkorga studentów, którzy w latach 1906-1911 uczszczali na wykady badacza z jzykoznawstwa ogólnego na Uniwersytecie Genewskim. Cao zostaa w znanej nam formie opracowana i wydana nie przez studentów, a przez kolegów de Saussure’a, Charles’a Bally’ego i Alberta Sechehaye. Redaktorzy Cours de linguistique générale, nie majc do dyspozycji praktycznie adnych innych materiaów poza studenckimi notatkami z wykadów1, zdecydowali si nie wydawa kursów wiernie wedug notatek studenckich, a spróbowa na ich podstawie zrekonstruowa teori de Saussure’a. Opublikowane pomiertnie dzieo przynosi de Saussure’owi wiatowy rozgos. To za sprawia, e jego teori zaczynaj si interesowa coraz to nowi badacze, podchodzc coraz bardziej krytycznie do sposobu jej zrekonstruowania w Cours de linguistique générale. Od lat pidziesitych publikowane s wic nowe, krytyczne wydania Cours (m.in. woski przekad Tullia de Mauro z obszernymi komentarzami tumacza z 1967 r., przetumaczony nastpnie na jzyk francuski przez Louis-Jean Calveta, czy krytyczne wydanie Rudolfa Englera, uzupenione o notatki wasne de Saussure’a), a tak e nowe, dotd nieopublikowane materiay dotyczce teorii de Saussure’a. Impulsem do wydania drugiego wa nego opracowania de Saussure’owskiej teorii staje si odnalezienie w 1996 r. w oran erii posiadoci de Saussure’a w Genewie rkopisów uwa anych dotd za ostatecznie zaginione. I tak, w 2002 r., czyli w prawie sto lat po ukazaniu si Cours de linguistique générale, opublikowane zostaj Écrits de linguistique générale [ELG]. Jak sam tytu wskazuje, opracowanie to nie ma charakteru zwartego tekstu, jest 1. Jak podaje Kazimierz Pola ski we wstpie do polskiego wydania Kursu jzykoznawstwa ogólnego, „sam de Saussure nie mia zamiaru pisa tej ksi ki i nie tylko nie pozostawi po sobie ze swoich wykadów systematycznych notatek, ale nawet ich planu. W jego biurku znaleziono po jego mierci jedynie okoo 130 kartek z rozmaitymi notatkami oraz trzy niezupenie zapisane zeszyty zawierajce ró ne uwagi o jzykoznawstwie ogólnym, czynione w ró nym czasie, czsto bez zwizku z wykadami” (K. Pola ski, 2002: 7)..

(5) 52. KAJA GOSTKOWSKA. zbiorem pism czy nawet krótkich notatek, ale mo na przypuszcza, e taka forma monografii odpowiadaaby koncepcji redakcyjnej samego de Saussure’a. Jak zauwa a Magdalena Danielewiczowa, tumaczka Écrits de linguistique générale: „(…) paradoksalnie, to wanie tej fragmentarycznoci myl de Saussure’a zawdzicza si wyrazu. Co ciekawe, autor uwa a, e punktowo i zwizana z ni mozaikowo prezentacji mo e da pewn nadwy k sensu. Ksi k z jzykoznawstwa ogólnego, nad któr pracowa, zamierza podzieli na malutkie paragrafy (…). Z tych drobnych fragmentów miaa si potem jak z barwnych szkieek zo y mozaika, która jako cao, np. na mocy swej kompozycji, powiedziaaby co wicej ponad to, co byoby powiedziane za porednictwem poszczególnych elementów wchodzcych w jej skad” (M. Danielewiczowa, 2004: 12-13). Wydanie Écrits de linguistique générale jest swojego rodzaju ukoronowaniem odkrywania na nowo teorii de Saussure’a w caym jej bogactwie. Uzupenieniem pism badacza, zaadaptowanych w mniejszym lub wikszym stopniu, s liczne opracowania teoretyczne jzykoznawców francuskich, wród których mo na by wymieni monografie Michela Arrivé (M. Arrivé, 2007) czy Loïca Depeckera (L. Depecker, 2009). b) … NA GRUNCIE POLSKOJZYCZNYM. Upowszechnianie myli de Saussure’a na gruncie polskim przebiega równoczenie trzema kanaami: jednym jest przekad, drugi to powoywanie si przez polskich badaczy na dokonania de Saussure’a we wasnych badaniach, trzeci za to opisywanie gównych zao e de Saussure’owskiej teorii w opracowaniach z zakresu jzykoznawstwa ogólnego. Zaznaczam, e w artykule pokazane zostay terminy u ywane w przekadach oraz w wybranych pracach z zakresu jzykoznawstwa. Materia ten warto uzupeni w przyszoci o terminy z tekstów jzykoznawczych czy literaturoznawczych powoujcych si na de Saussure’a. Jak podaje Pola ski, przekady Cours de linguistique générale zaczynaj si ukazywa od 1928 r. – najpierw w jzyku japo skim, a nastpnie kolejno w niemieckim (1931), rosyjskim (1933), hiszpa skim (1945), angielskim (1959). W 1961 r. Cours zostaje przetumaczony na jzyk polski przez Krystyn Kasprzyk i wydany ze wstpem Witolda Doroszewskiego pod tytuem Kurs jzykoznawstwa ogólnego [KJO-D] (K. Pola ski, 2002: 9). Warto zauwa y, e tumaczenia na wymienione jzyki s po wielokro wznawiane i uzupeniane. Nie inaczej jest z tumaczeniem polskim. W 1991 r. Kurs jzykoznawstwa ogólnego [KJO-P] ukazuje si powtórnie, równie w tuma-.

(6) TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU. 53. czeniu Kasprzyk, tym razem jednak ze wstpem i komentarzami Kazimierza Pola skiego, w których autor bierze pod uwag m.in. wspomniane ju wydania krytyczne Tullia de Mauro czy Englera. Ukazanie si w 2002 r. Écrits de linguistique générale nie pozostaje bez odpowiedzi na gruncie polskojzycznym – ju w 2004 r., czyli dwa lata po opublikowaniu oryginau, wychodz Szkice z jzykoznawstwa ogólnego, przeo one, opatrzone wstpem i komentarzami przez Magdalen Danielewiczow [SJO]. Przeledzenie losów de Saussore’owskich publikacji w jzyku oryginau czy te w jzykach docelowych pokazuje, jak ewoluowao nasze rozumienie jego teorii, jak odkrywanie kolejnych rkopisów czy ukazywanie si kolejnych przekadów2 rzucao nowe wiato na zawarte w niej hipotezy i twierdzenia. Równoczenie dowodzi to faktu, e myl de Saussure’a pozostaje wci aktualna, stanowi równie niewyczerpane ródo inspiracji dla kolejnych pokole naukowców (nie tylko jzykoznawców!). Co wicej, przedstawiony powy ej krótki rys ukazujcych si tumacze na jzyki obce udowadnia, jak du a mo e by rola przekadu w popularyzacji teorii naukowych na wiecie. Zwizek midzy zapotrzebowaniem na przekad a rozwojem danej teorii wydaje si zreszt obustronny: gdyby nie przekad, de Saussure’owska teoria nie cieszyaby si zapewne tak szerokim zainteresowaniem w naukach humanistycznych, a jednoczenie gdyby nie rosnce wci zainteresowanie, nie ukazaoby si tyle przekadów i ich kolejnych wznowie .. 2. DE SAUSSURE’OWSKA TERMINOLOGIA W ORYGINALE I W PRZEKADZIE. Jak zauwa a Tullio de Mauro we wstpie do francuskiego wydania Kursu z 1967 r., de Saussure posugiwa si nie tylko terminami przez siebie stworzonymi, ale równie terminami ju istniejcymi, te ostatnie jednak zostay przeze dookrelone i zdefiniowane (T. de Mauro, 1973: IV). W drugiej czci artykuu przyjrz si zatem, jak wyglda sytuacja terminologiczna w tekstach przedstawiajcych teori de Saussure’a. W tym celu przeanalizuj i porównam odpowiedniki terminologiczne stosowane przez obie tumaczki 2. Jak zauwa a Anna Skubaczewska-Pniewska, wymieniajc kolejne tumaczenia Cours na ró ne jzyki, „najwa niejsze i tak pozostan pierwsze wydania, bo to one ksztatoway wpywowe interpretacje tej ksi ki. Waciwie ka dy przekad jest sam w sobie jej interpretacj” (A. Skubaczewska-Pniewska, 2013: 72)..

(7) 54. KAJA GOSTKOWSKA. oraz przez redaktora drugiego wydania Kursu, a nastpnie sprawdz, czy w wybranych opracowaniach z zakresu jzykoznawstwa ogólnego u ywane s te same terminy co w tumaczeniach. Na koniec spróbuj si zastanowi, z czego mog wynika zaobserwowane ró nice w terminologii stosowanej przez poszczególnych autorów. A). PORÓWNANIE PRZEKADÓW. Je eli przyjrze si trzem 3 przekadom prac de Saussure’a, uwag zwracaj liczne wystpujce w nich ró nice terminologiczne. Rzecz jasna, pewna grupa terminów tumaczona jest w identyczny sposób we wszystkich trzech przekadach (lub w dwóch, jak w przypadku kilku terminów, które nie pojawiy si w oryginale Szkiców): Tabela 1. Porównanie przekadów – ten sam odpowiednik oryginał [CLG] / [ELG]. przekład 1 [KJO-D]. przekład 2 [KJO-P]. przekład 3 [SJO]. concept. pojęcie. pojęcie. pojęcie. diachronie, linguistique diachronique. diachronia, diachroniczne. langue. język. język. język. linguistique externe. językoznawstwo zewnętrzne. językoznawstwo zewnętrzne. –. linguistique interne. językoznawstwo wewnętrzne. językoznawstwo wewnętrzne. –. mutabilité (de la langue), immutabilité. zmienność, niezmienność. zmienność, niezmienność. zmienność języka. rapports syntagmatiques. związki syntagmatyczne. związki syntagmatyczne. –. signe linguistique. znak językowy. znak językowy. znak. synchronie, linguistique synchronique. synchronia, językoznawstwo synchroniczne. synchronia, językoznawstwo synchroniczne. synchronia. système (de la langue), système linguistique. system, system językowy. system (językowy). system języka. valeur linguistique, valeur. wartość językowa. wartość językowa. wartość. 3. językoznawstwo diachronia, językoznawstwo diachroniczne. diachronia. Ze wzgldu na zmiany (zreszt gównie o charakterze terminologicznym) wprowadzone w Kursie jzykoznawstwa ogólnego pod redakcj Pola skiego traktuj to wydanie jako odrbny przekad, nieto samy z pierwszym wydaniem Kursu z przedmow Doroszewskiego..

(8) 55. TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU. S jednak i takie, które w zale noci od przekadu zyskuj inny odpowiednik polski. Wród tych terminów szczególn uwag zwracaj termin parole, oddany na trzy ró ne sposoby, oraz terminy signifié i signifiant, wobec których autorki przekadu oraz redaktor przyjmuj odmienne strategie. Tumaczki podejmuj prób przetumaczenia obu terminów na jzyk polski, w niektórych kontekstach zachowujc jednak równie termin oryginalny. Pola ski natomiast, wskazujc na widoczne w polskiej literaturze jzykoznawczej trudnoci w tumaczeniu tych terminów na polski, decyduje si na pozostawienie ich „w brzmieniu francuskim” (KJO-P: 89). Tabela 2. Porównanie przekadów – ró ne odpowiedniki oryginał [CLG] / [ELG]. przekład 1 [KJO-D]. przekład 2 [KJO-P]. przekład 3 [SJO]. arbitraire du signe. dowolność znaku, dowolny charakter znaku. dowolność znaku, dowolny charakter znaku * Polański w przypisie dodaje w nawiasie odpowiednik arbitralność i takiego terminu – a nie terminu dowolność – używa we wstępie.. arbitralny. caractère linéaire. charakter liniowy. charakter linearny. –. langage, faits de langage. mowa, fakty mowy. mowa, Fakty mowy. język, mowa, fakt językowy. Parole. mowa jednostkowa. mówienie. wypowiedź. 4. Signifiant. element znaczący (signifiant), element znaczący. signifiant * Termin ten zostaje opatrzony komentarzem Polańskiego (podobnie jak signifié).. oznaczający, znaczący (signifiant). Signifié. element znaczony (signifié), element znaczony. signifié * Termin ten zostaje opatrzony komentarzem Polańskiego (podobnie jak signifiant).. znaczony, znaczony (signifié). Alicia Martorell przypomina za Schleiermacherem czsty dylemat tumacza, czy powinien on przybli y czytelników do tekstu ródowego, czy te. przybli y tekst do czytelników docelowych. Z tak sytuacj mamy do czynienia gównie wtedy, gdy dystans midzy tekstem ródowym a tekstem 4. „«Signifié» i «signifiant» to terminy ukute przez de Saussure’a (...). W jzykoznawstwie polskim byy oddawane rozmaicie: «oznaczajce» i «oznaczane» (zob. np. T. Milewski (…)), «element znaczcy» i «element znaczony» (zob. np. F. de Saussure, Kurs jzykoznawstwa ogólnego, Warszawa 1961, s. 79), «strona oznaczajca» i «strona oznaczana» (A. Heinz, Dzieje jzykoznawstwa w zarysie, 1978, s. 236). Ze wzgldu na trudnoci w tumaczeniu pozostawiono te terminy w niniejszym przekadzie w brzmieniu francuskim” (KJO-P: 89)..

(9) 56. KAJA GOSTKOWSKA. docelowym jest zbyt du y (A. Martorell, 2008: 48). W przypadku drugiego wydania Kursu jego redaktor decyduje si bezsprzecznie na przybli enie tekstu do czytelników. Pola ski zamieszcza kilka wasnych komentarzy dotyczcych terminów, których znaczenie i rozumienie zmienio si od czasów wykadów de Saussure’a, nie ingerujc przy tym bezporednio w tekst tumaczenia. Komentarze te maj za zadanie uaktualni stosowan przez Kasprzyk terminologi, wyjaniaj z jednej strony, jak de Saussure rozumia niektóre z terminów, uczulaj te , by nie przykada do nich obecnej miary. Pola ski systematycznie objania wic terminy, które wychodz stopniowo z u ycia, a w tekcie tumaczenia nadal si pojawiaj, a tak e terminy, które nadal funkcjonuj, ale w de Saussure’owskim oryginale u yte s w innym znaczeniu. Tabela 3. Porównanie przekadów – komentarze redaktora oryginał [CLG] / [ELG]. przekład 1 [KJO-D]. przekład 2 [KJO-P]. przekład 3 [SJO]. phonème. fonem. fonem5 * Termin ten zostaje opatrzony komentarzem Polańskiego.. fonem. phonologie. fonologia. fonologia6 fonologia * W przypisie do terminu fonologia Polański wyjaśnia, na czym polegało de Saussure’owskie rozróżnienie między fonetyką a fonologią.. rapports. związki. związki asocjacyjne7. 5. –. „Z tej definicji wyra nie wynika, e de Saussure fonem rozumia w sensie fonetycznym, nie fonologicznym z punktu widzenia dzisiejszych rozró nie terminologicznych. Ta definicja cznie z niewaciwym u yciem w kilku miejscach terminu ‘fonem’ przez redaktorów Kursu staa si przyczyn szeregu bdnych interpretacji teorii de Saussure’a (…)” (KJO-P: 67). 6 „Dzi u ycie terminów ‘fonetyka’ i ‘fonologia’ jest inne. (…) To, co de Saussure nazywa fonologi, odpowiada czciowo dzisiejszej fonetyce, natomiast jego fonetyka nie ma dokadnego odpowiednika terminologicznego we wspóczesnym jzykoznawstwie i gdybymy chcieli znale dla niej jaki ekwiwalent, musielibymy si uciec do wyra enia opisowego typu ‘fonetyka historyczna’ ” (KJO-P: 59-60). 7 „Rozró nienie midzy tymi dwoma rodzajami zwizków czy stosunków odegrao bardzo wa n rol w nowszych dziejach jzykoznawstwa i nie stracio nic ze swojej aktualnoci do dnia dzisiejszego, z tym e zamiast terminu ‘zwizki asocjacyjne’ czy ‘stosunki asocjacyjne’ (franc. ‘rapports associatifs’) u ywany jest dzisiaj raczej termin ‘zwizki (stosunki) paradygmatyczne’, natomiast termin ‘zwizki (stosunki) syntagmatyczne’ pozosta bez zmian. Termin ‘stosunki asocjacyjne’ strukturalici uznali za niewygodny ze wzgldu na zwizek z psychologi, od której chcieli uwolni jzykoznawstwo. Termin ‘stosunki paradygmatyczne’ wydaje si odpowiedniejszy, albowiem najbardziej typowym przykadem tych stosunków s formy paradygmatyczne poszczególnych wyrazów” (KJO-P: 147)..

(10) 57. TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU. associatifs. asocjacyjne. * W przypisie Polański wprowadza termin związki paradygmatyczne.. sémiologie. semiologia. semiologia8 * Termin ten zostaje opatrzony komentarzem Polańskiego.. semiologia. Ostatnie dwa przykady to terminy, których forma ró ni si w zale noci od tekstu oryginalnego. Nie powinny wic dziwi ró nice w przekadach. Tabela 4. Porównanie przekadów – ró nice w tekstach oryginalnych oryginał [CLG] / [ELG] chaîne acoustique [CLG], chaîne sonore [ELG] image acoustique [CLG] / figure vocale [ELG]. przekład 1 [KJO-D] łańcuch akustyczny. przekład 2 [KJO-P] ciąg akustyczny. przekład 3 [SJO] łańcuch dźwiękowy. obraz akustyczny. obraz akustyczny. figura dźwiękowa. Porównanie trzech przekadów prac de Saussure’a pokazao nie tylko ró ne strategie przyjte przez tumaczy, ale przede wszystkim ukazao podstawowy problem, z którym musi si zmierzy ka dy tumacz tekstów jzykoznawczych. Problemem tym jest ewoluowanie znacze w obrbie terminologii jzykoznawczej. Rodzi si wic pytanie, w jak du ym stopniu tumacz powinien bra te zmiany pod uwag. Najlepsz ilustracj tego dylematu jest termin wypowied , u yty jako odpowiednik terminu parole, cho wspóczesnemu czytelnikowi mo e si on kojarzy z teoriami jzykoznawczymi, które przyszy po de Saussurze. B). PRZEKADY A OPRACOWANIA JZYKOZNAWCZE. Jak wida w powy szym porównaniu, sytuacji terminologicznej w przekadach de Saussure’a daleko do uporzdkowania i jednolitoci. W kolejnej czci artykuu przyjrz si zatem, czy w opracowaniach jzykoznawczych ich autorzy korzystali z terminologii zaproponowanej w tumaczeniach, czy te tworzyli wasne, kolejne odpowiedniki. Wybraam w tym celu kilka opracowa z zakresu jzykoznawstwa ogólnego, z okresu obejmujcego wszystkie trzy przekady. Podobnie jak w przypadku samych tylko przekadów, tak i tu funkcjonuje ujednolicona grupa kilku terminów, które maj po jednym tylko odpowiedniku w jzyku polskim:. 8. „Dzi bardziej rozpowszechniona jest nazwa ‘semiotyka’ (…)” (KJO-P: 44)..

(11) 58. KAJA GOSTKOWSKA. Tabela 5. Przekady a opracowania jzykoznawcze – ten sam odpowiednik oryginał [CLG] / [ELG]. przekład 1 [KJO-D]. przekład 2 [KJO-P]. przekład 3 [SJO]. opracowania językoznawcze. concept. pojęcie. pojęcie. pojęcie. pojęcie [HA; PK; IP; LC]. diachronie, linguistique diachronique. diachronia, językoznawstwo diachroniczne. diachronia, Językoznawstwo diachroniczne. diachronia. diachronia, językoznawstwo diachroniczne [GHP; HA; MT; PK; IP; GR; PS]. linguistique externe. językoznawstwo zewnętrzne. językoznawstwo zewnętrzne. –. językoznawstwo zewnętrzne [PK; IP; GR; PS]. linguistique interne. językoznawstwo wewnętrzne. językoznawstwo wewnętrzne. –. językoznawstwo wewnętrzne [PK; IP; GR; PS]. mutabilité (de la langue), zmienność, immutabilité niezmienność. zmienność, niezmienność. zmienność języka. niezmienność znaku (językowego) [GHP; PK; IP; PS] zmienność (znaku językowego) [IP]. phonème. fonem. fonem. fonem. fonem [GHP; MT; FA; PS]. phonologie. fonologia. fonologia. fonologia. fonologia [GHP]. rapports syntagmatiques związki syntagmatyczne związki syntagmatyczne. –. stosunki / relacje / związki syntagmatyczne [GHP; HA; PK; LC; PS]. sémiologie. semiologia. semiologia. semiologia. semiologia [GHP; MT; FA; IP]. signe linguistique. znak językowy. znak językowy. znak. znak językowy [GHP; FA; IP]. synchronie, linguistique synchronique. synchronia, językoznawstwo synchroniczne. synchronia, językoznawstwo synchroniczne. synchronia. synchronia, językoznawstwo synchroniczne [GHP; HA; MT; PK; IP; GR; PS]. système (de la langue), system, system językowy system (językowy) système linguistique. system języka. system językowy [GHP] system [FA; PS]. valeur linguistique, valeur. wartość. wartość językowa [IP]. wartość językowa. wartość językowa. Dla sporej grupy terminów funkcjonuje jednak wicej ni jeden odpowiednik. Co ciekawe, w kilku przypadkach terminy u yte w opracowaniach wyprzedzaj terminy u yte w drugim chronologicznie przekadzie Kursu. Tak jest w przypadku chocia by terminów arbitraire du signe czy rapports associatifs. Nie powinno to zreszt dziwi – taka sytuacja wiadczy o tym,. e polska terminologia jzykoznawcza zmieniaa si pod wpywem nowych teorii i nurtów w jzykoznawstwie. Pola ski w przypisach do drugiego wydania Kursu wzi wic pod uwag zmiany terminologiczne, które zaszy w okresie dzielcym oba wydania tego dziea i które si utrwaliy w ró nych opracowaniach jzykoznawczych..

(12) TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU. 59. Tabela 6. Przekady a opracowania jzykoznawcze – terminy w przekadzie wzorowane na terminach z opracowa oryginał [CLG] / [ELG]. przekład 1 [KJO-D]. przekład 2 [KJO-P]. przekład 3 [SJO]. arbitraire du signe. dowolność znaku, dowolny charakter znaku. dowolność znaku, dowolny charakter znaku arbitralny * Polański w przypisie dodaje w nawiasie odpowiednik arbitralność i takiego terminu – a nie terminu dowolność – używa we wstępie.. – arbitralność (znaków) językowych [GHP; HA; PK] – konwencjonalność [FA], umowność [FA], arbitralność [FA] – arbitralność, dowolność [IP; PS]. rapports associatifs. związki asocjacyjne. związki asocjacyjne * W przypisie Polański wprowadza termin związki paradygmatyczne.. – stosunki / relacje paradygmatyczne [GHP9; HA; LC] – relacje / związki / stosunki asocjacyjne [HA; PK; PS]. -. opracowania językoznawcze. W przypadku terminów kluczowych dla teorii de Saussure’a autorzy czsto w pierwszej kolejnoci podaj odpowiednik polski wraz z jego francuskim oryginaem, by nastpnie posugiwa si ju tylko jednym z terminów (polskim lub francuskim). Warto zwróci uwag, e pewna niekonsekwencja terminologiczna panuje zarówno po stronie przekadów, jak i opracowa . Mo na wic przypuszcza, e przekady nie speniaj roli normalizacyjnej, je eli chodzi o terminologi stosowan w opisywanej dziedzinie wiedzy, terminy w nich u ywane nie zawsze przyjmuj si w literaturze przedmiotu. Tabela 7. Przekady a opracowania jzykoznawcze – termin rodzimy lub termin w oryginalnym brzmieniu oryginał [CLG] / [ELG]. przekład 2 [KJO-P]. przekład 3 [SJO]. opracowania językoznawcze. image acoustique obraz akustyczny [CLG] / figure vocale [ELG]. obraz akustyczny. figura dźwiękowa. – wyobrażenie dźwiękowe (słuchowe) [GHP] – wyobrażenie dźwięku [HA], wyobrażenie akustyczne [HA] – przedstawienie dźwiękowe [PK; LC] – obraz akustyczny [IP]. langage, faits de langage. mowa, fakty mowy. język, mowa, fakt językowy. – mowa [GHP; MT; IP] – mowa (langage) [HA; MT; FA; PK; IP;. 9. przekład 1 [KJO-D]. mowa, fakty mowy. Autorzy stosuj ten termin jako odpowiednik dla zwizków asocjacyjnych. W hale powiconym stosunkom syntagmatycznym pisz: „Przeciwie stwem stosunków syntagmatycznych s stosunki asocjacyjne, czyli paradygmatyczne” (GHP: 556-557)..

(13) 60. KAJA GOSTKOWSKA. LC; PS] – langage [GR:]10 langue. język. Parole. język. język. – język [GHP; MT; IP] – system (langue) [HA] i langue (język, system) [GR] – język (langue) [HA; MT; FA; PK; LC; PS] – langue (język) [IP] – langue [GR]. mowa jednostkowa mówienie. wypowiedź. – mówienie [GHP; MT; IP] – mówienie (parole) [HA, MT; FA; PK; LC; PS] – tekst (parole) [HA] – parole (mówienie) [IP; GR] – parole (użycie systemu) [GR] – parole [GR]. signifiant. element znaczący (signifiant), element znaczący. signifiant. oznaczający, – strona znacząca (signifiant) [GHP; LC] znaczący (signifiant) – strona oznaczająca / signifiant [HA] – signifiant, strona formalna (znacząca) znaku językowego [PK] – signifiant / element znaczący [IP] – signifiant / strona znacząca [PS]. Signifié. element znaczony (signifié), element znaczony. signifié. znaczony, znaczony – strona oznaczana (signifié) [GHP; LC] (signifié) – strona oznaczana / signifié [HA; PS] – strona oznaczana (pojęciowa) znaku językowego [PK] – signifié / element znaczony [IP]. 3. PODSUMOWANIE. Analizowane w tym artykule terminy wprowadzone do jzykoznawstwa przez de Saussure’a w oryginale pojawiaj si w specyficznym kontekcie: funkcjonuj one w dwóch tekstach, które, po pierwsze, nie zostay zredagowane przez samego autora, a po drugie, ukazay si w odstpie prawie caego wieku. Kontekst ten znalaz swoje odzwierciedlenie w polskich tumaczeniach: ró nice terminologiczne midzy trzema przekadami wynikaj wic, z jednej strony, z ró nic w tekstach wyjciowych, z drugiej za – z rozwoju polskiej terminologii jzykoznawczej. Wprowadzone przez de Saussure’a terminy w ogólnej terminologii jzykoznawczej yj wasnym yciem, ich 10. Grzegorczykowa zauwa a, e dla okrelenia tego typu zjawisk nie ma „w jzyku polskim (…) odrbnego terminu, u ywa si wieloznacznego okrelenia jzyk” (GR: 52)..

(14) TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU. 61. adunek znaczeniowy z ka d kolejn prac teoretyczn innych autorów poszerza si (najlepszym tego przykadem jest termin jzyk). Uatwieniem dla czytelnika (a zarazem i dla tumacza) mo e by to, e, czytajc prace wybranego autora, czytelnik zawsze przyjmuje okrelon, typow dla danego teoretyka perspektyw metodologiczn. Innymi sowy: terminy jzykoznawcze nie funkcjonuj w oderwaniu, tylko zawsze w zestawieniu z pozostaymi terminami stosowanymi przez danego autora. De Saussure’owski langue nabiera znaczenia dopiero w opozycji do langage i parole11. Terminy u ywane przez de Saussure’a (czy przez ka dego innego jzykoznawc) tworz wic specyficzny system pojciowy, w obrbie którego powinny by interpretowane. W kontekcie przekadu danej teorii na jzyk obcy wspomniany system mo e si jednak okaza swoistym „wizieniem”. Na podstawie powy szej analizy wida, e terminy jzykoznawcze mog zosta „uwizione” w systemie terminologicznym, z którego si wywodz (jak signifié i siginifiant), ale mog te zosta „uwizione” w systemach stworzonych na potrzeby teorii jzykoznawczych kolejnych autorów (jak w przypadku fonemu, fonologii czy wypowiedzi). I to wanie ta druga sytuacja zdaje si nie najwicej konsekwencji dla tumacza, a zarazem i dla czytelników przekadu. Nie jest to zreszt kazus typowy wycznie dla jzykoznawstwa, ale pojawia si równie w tekstach z innych dziedzin humanistycznych. Jan Winczorek, analizujc przekady prac Niklasa Luhmanna na jzyk polski, pisze o „dylemacie kontaminacji pojciowej i czystoci jzykowej”: „Niekiedy poprawne (sownikowo) tumaczenie mo e, z ró nych przyczyn, zakóca odbiór idei autora przez polskie audytorium. Tumacz (…) musi wówczas zdecydowa, które ze skierowanych wobec siebie oczekiwa normatywnych powinno (do pewnego stopnia) naruszy: domniemane oczekiwania ze strony audytorium (norma czystoci jzykowej i norma zrozumiaoci) czy norm nakazujc mu wiernie oddawa przypuszczalne przekona autora” (J. Winczorek, 2011: 69).. 11. O tym, e interpretacja chocia by tych trzech poj jest trudna ju po stronie oryginau, pisze Skubaczewska-Pniewska: De Saussure, opierajc swoj teori na rozró nieniu langage, langue i parole, „narazi odbiór swej koncepcji zarówno na wpywy innych znacze tych poj w lingwistyce, jak i na wpywy jzyka potocznego (…)”. Skomplikowana sytuacja po stronie oryginau komplikuje si jeszcze bardziej po stronie przekadu: „Korzystanie z przekadów sprawia jeszcze wicej kopotów interpretacyjnych. Nie chodzi tylko o to, e w niektórych jzykach trudno znale odpowiedniki francuskich poj, ale tak e o to, e na przykad po angielsku kilka z nich mo na odda przy u yciu sowa language” (A. Skubaczewska-Pniewska, 2013: 71)..

(15) 62. KAJA GOSTKOWSKA. W powy szych zestawieniach najbardziej zaskakuje to, e dla terminów kluczowych dla teorii de Saussure’a (uwa anego bd co bd za ojca wspóczesnego jzykoznawstwa) funkcjonuje w polskiej literaturze jzykoznawczej a tyle odpowiedników, które s mniej lub bardziej zró nicowane formalnie. Na podstawie ró nic terminologicznych zarówno midzy poszczególnymi przekadami, jak i midzy przekadami a opracowaniami z jzykoznawstwa ogólnego mo na stwierdzi, e ka dy autor posuguje si terminami, które uwa a za suszne czy z ró nych wzgldów lepsze. Zastanawia mo e to, e mimo upywu kilkudziesiciu lat od pierwszego wydania Kursu w jzyku polskim nie udao si wypracowa spójnej i stosowanej przez wszystkich terminologii. Martorell zwraca uwag, e przy tumaczeniu tekstu specjalistycznego nale y pamita o tym, e jzyk specjalistyczny nie jest jednorodny: mog si na skada jzyk danej dziedziny, jzyki szkó funkcjonujcych w obrbie tej dziedziny, wreszcie idiolekty poszczególnych autorów (A. Martorell, 2008: 45). To samo spostrze enie mo e dotyczy samego czytania prac teoretycznych. Powy sza analiza pokazuje, jak trudno wypracowa w jzyku obcym spójn terminologi uto samian z pracami okrelonego autora. Tym bardziej w jzykoznawstwie (czy w ogóle w naukach humanistycznych), gdzie nie obowizuj adne normy definiowane odgórnie (jak w naukach cisych), a terminy odsyaj najczciej do poj abstrakcyjnych, których nie da si jednoznacznie zilustrowa.. BIBLIOGRAFIA I. RÓDA 1. T e k s t y o r y g i n a l n e (CLG). (ELG). Saussure Ferdinand de, 1973, Cours de linguistique générale, publié par Charles Bally et Albert Sechehaye avec la collaboration de Albert Riedlinger, Édition critique préparée par Tullio de Mauro, Paris, Payot. Saussure Ferdinand de, 2002, Écrits de linguistique générale, établis et édités par Simon Bouquet et Rudolf Engler avec la collaboration d’Antoinette Weil, Éditions Gallimard. 2. T u m a c z e n i a n a j z y k p o l s k i. (KJO-D) Saussure Ferdinand de, 1961, Kurs jzykoznawstwa ogólnego, prze. Krystyna Kasprzyk, przedm. Witold Doroszewski, Warszawa, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe. (KJO-P) Saussure Ferdinand de, 2002, Kurs jzykoznawstwa ogólnego, prze. Krystyna Kasprzyk, wstp i przypisy Kazimierz Pola ski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. [pierwsze wydanie pod redakcj Pola skiego ukazao si w 1991 roku]..

(16) TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU. (SJO). 63. Saussure Ferdinand de, 2004, Szkice z jzykoznawstwa ogólnego, przek., wstp i red. nauk. Magdalena Danielewiczowa, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Dialog. 3. P o l s k i e o p r a c o w a n i a j z y k o z n a w c z e. (FA) (GHP) (GR) (HA) (IP) (LC) (MT) (PK) (PS). Furdal Antoni, 1977, Jzykoznawstwo otwarte, Opole, Zakad Narodowy im. Ossoli skich – Wydawnictwo. Gob Zbigniew, Heinz Adam, Pola ski Kazimierz, 1970, Sownik terminologii jzykoznawczej, Warszawa, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe. Grzegorczykowa Renata, 2007, Wstp do jzykoznawstwa, Warszawa, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe. Heinz Adam, 1978, Dzieje jzykoznawstwa w zarysie, Warszawa, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe. Izert Magorzata, Pachoci ska El bieta, 1998, Wstp do jzykoznawstwa ogólnego, Warszawa, Publikacje Instytutu Romanistyki. Lachur Czesaw, 2004, Zarys jzykoznawstwa ogólnego, Opole, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Milewski Tadeusz, 1965, Jzykoznawstwo, Warszawa, Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe. Pola ski Kazimierz (red.), 1999, Encyklopedia jzykoznawstwa ogólnego, Wrocaw, Ossolineum. Paveau Marie-Anne, Sarfati Georges-Élia, 2009, Wielkie teorie jzykoznawcze. Od jzykoznawstwa historyczno-porównawczego do pragmatyki, przek. Iwona Piechnik, Kraków, Wydawnictwo Flair. II. OPRACOWANIA TEORETYCZNE. Arrivé Michel, 2007, À la recherche de Ferdinand de Saussure, Paris, PUF. Danielewiczowa Magdalena, 2004, „Przedmowa do wydania polskiego. Ferdinand de Saussure – sia paradoksu”, [in:] Saussure F. de, Szkice z jzykoznawstwa ogólnego, prze. M. Danielewiczowa, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Dialog, 11-23. Depecker Loïc, 2009, Comprendre Saussure d’après les manuscrits, Armand Colin. Gostkowska Kaja, 2012, „Terminy jzykoznawcze w tumaczeniu na jzyk polski. Na przykadzie terminów wprowadzonych przez Émile’a Benveniste’a”, [in:] Termin w jzykoznawstwie, (éds.) Brzozowska D., Chopicki W., seria „Jzyk a komunikacja” nr 31, Kraków, Wydawnictwo Tertium, 325-335. Kaufman Stefan, 2007, „L’essence du texte spécialisé au-delà des concepts. Deux termes-clefs de la linguistique française en traduction polonaise. Leon Zawadowski traduit André Martinet”, [in:] La traduction de qualité ou l’essence du texte préservée, (éd.) Laurent M., Paris, Editions Numilog, 172-180. Kozowska Zofia, 2007, O przekadzie tekstu naukowego (na materiale tekstów jzykoznawczych), Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Martorell Alicia, 2008, „Les idées et les mots : la traduction en sciences humaines”, Traduire 217. „En territoire terminologique”, Paris, Société française des traducteurs, 37-51. Mauro Tullio de, 1973, „Introduction”, [n:] Saussure F. de, Cours de linguistique générale, publié par Ch. Bally et A. Sechehaye avec la collaboration de A. Riedlinger, Édition critique préparée par T. de Mauro, Paris, Payot, I-XVIII. Pola ski Kazimierz, 2002, „Wprowadzenie”, [in:] Saussure F. de, Kurs jzykoznawstwa ogólnego, prze. K. Kasprzyk, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 5-22..

(17) 64. KAJA GOSTKOWSKA. Skubaczewska-Pniewska Anna, 2013, W wizieniu systemu. Ferdinand de Saussure a teoria literatury, Toru , Wydawnictwo Naukowe UMK. Termin w jzykoznawstwie, 2012, (éds.) Brzozowska D., Chopicki W., seria „Jzyk a komunikacja” nr 31, Kraków, Wydawnictwo Tertium. Winczorek Jan, 2011, „Przekady prac Niklasa Luhmanna na jzyk polski”, [in:] Przegld Socjologii Jakociowej, T. VII Nr 2, http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/ archive_pl.php DW: 05.03.2014.. LES TERMES DE LINGUISTIQUE ENFERMÉS DANS UN SYSTÈME – SUR L’EXEMPLE DES TERMES UTILISÉS PAR DE SAUSSURE ET DE LEURS ÉQUIVALENTS POLONAIS Résumé Ferdinand de Saussure est considéré comme le père de la linguistique contemporaine. Sans nier cette constatation il sera question de se pencher sur les termes liés à sa théorie et leurs équivalents polonais. Après avoir présenté le contexte extratextuel dans lequel apparaissent les termes saussuriens, j’examinerai plus en détails les façons dont la terminologie française est traduite/ introduite en langue polonaise. Cette analyse sera ainsi l’occasion d’examiner quelle est la spécificité des termes utilisés en linguistique, et quels peuvent être les obstacles principaux à leur transmission dans une langue étrangère. Mots-clés: terminologie, linguistique, de Saussure, traduction..

(18)