MAGDALENA KACZMAREK9
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny Wydział Psychologii
PIOTR KACZMAREK-KURCZAK Akademia Leona KoĨmiĔskiego, Warszawa
CECHY OSOBOWO
ĝCI
ORAZ POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNO
ĝCI
JAKO PREDYKTORY
EFEKTYWNO
ĝCI DZIAŁANIA PRZEDSIĉBIORCÓW:
BADANIE PODŁU
ĩNE
Celem badania była analiza roli cech z piĊcioczynnikowego modelu osobowoĞci (PMO; Wielka Piątka) oraz poczucia skutecznoĞci jako predyktorów efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy w przypadku rozpoczynających działalnoĞü przedsiĊbiorców działających w obszarze tzw. sekto-rów kreatywnych (n = 81). Badanie było zrealizowane w schemacie badaĔ prospektywnych po-dłuĪnych – diagnoza cech osobowoĞci poprzedzała rozpoczĊcie działalnoĞci jako przedsiĊbiorca, a ocena działalnoĞci przedsiĊbiorcy była dokonywana dwukrotnie – siedem miesiĊcy i około rok od momentu rozpoczĊcia działalnoĞci. Wyniki wskazują na to, Īe uczestnicy badania byli mniej neurotyczni, bardziej ekstrawertywni, otwarci na doĞwiadczenie oraz sumienni, a takĪe mieli sil-niejsze zgeneralizowane poczucie skutecznoĞci działania w porównaniu z populacją ogólną. Cechy PMO okazały siĊ słabymi, ale istotnymi predyktorami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy; najsilniejszymi predyktorami były ekstrawersja, neurotycznoĞü oraz przedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci. Analizy, w których uwzglĊdniono ekstrawersjĊ i neurotycznoĞü, potwierdziły takĪe hipotezĊ dotyczącą roli poczucia skutecznoĞci działania jako mediatora w relacji cechy osobowo-Ğci – efektywnoĞü działania przedsiĊbiorcy. Wyniki analiz są omówione w kontekosobowo-Ğcie uprzednio prowadzonych badaĔ, w tym metaanaliz.
Słowa kluczowe: cechy PMO, poczucie skutecznoĞci działania, przedsiĊbiorczoĞü.
Adres do korespondencji: MAGDALENA KACZMAREK – Wydział Psychologii, SWPS Uniwer-sytet Humanistycznospołeczny, ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa; e-mail: mkaczma1 @swps.edu.pl
Badanie było dofinansowane z program badawczego WP/2014/A 17, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyĪszego.
WSTĉP
Ostatnie dwie dekady okazały siĊ waĪne dla rozwoju psychologii przedsiĊ-biorczoĞci, szczególnie w obszarze badaĔ oraz tworzenia teoretycznych modeli odnoĞnie do roli róĪnic indywidualnych przejawiających siĊ w aktywnoĞci przedsiĊbiorczej (por. Brandstätter, 2011). Wyniki przeglądów badaĔ o charakte-rze iloĞciowym wskazują na znaczenie osobowoĞciowych charakterystyk przed-siĊbiorców.
W odpowiedzi na krytykĊ, iĪ wiĊkszoĞü prowadzonych badaĔ w tym obsza-rze miała raczej ateoretyczny charakter, Zhao i współpracownicy podjĊli próbĊ zintegrowania wyników uprzednio prowadzonych badaĔ w odniesieniu do piĊ-cioczynnikowego modelu osobowoĞci (PMO), który potraktowano jako system kategorii, do których klasyfikowano charakterystyki opisujące róĪnice indywidu-alne w badaniach nad rolą cech osobowoĞci w obszarze przedsiĊbiorczoĞci (Zhao i Seibert, 2006; Zhao, Seibert i Lumpkin, 2010). Przypuszczano, Īe wszystkie piĊü wymiarów osobowoĞci powinno byü związanych z poziomem intencji i oceną działania jako przedsiĊbiorca:
– neurotycznoĞü (negatywnie) – z powodu moĪliwoĞci radzenia sobie ze stresem oraz akceptacji dla podejmowania ryzyka;
– ekstrawersja (pozytywnie) – z powodu energii w zachowaniu, aktywnoĞci, skłonnoĞci do podejmowania ryzyka, dominacji w relacjach społecznych oraz optymizmu;
– otwartoĞü na doĞwiadczenie (pozytywnie) – z powodu kreatywnoĞci, cie-kawoĞci oraz tendencji do niezaleĪnoĞci;
– ugodowoĞü (negatywnie) – z powodu tendencji do dominacji, niezaleĪno-Ğci oraz skłonnoniezaleĪno-Ğci do rywalizacji;
– sumiennoĞü (pozytywnie) – z powodu motywacji osiągniĊü, pracowitoĞci i wytrwałoĞci.
WiĊkszoĞü z tych hipotez uzyskała potwierdzenie. Niemniej jednak okazało siĊ, Īe przedsiĊbiorcy w porównaniu z menedĪerami nie róĪnią siĊ poziomem ekstrawersji, a poziom ugodowoĞci nie wiąĪe siĊ ani z intencjami, ani z osiągniĊ-ciami przedsiĊbiorców (por. Zhao i Seibert, 2006; Zhao i in., 2010).
SłaboĞcią takich analiz jest jednak to, Īe odnoszą siĊ do charakterystyk, które nie były bezpoĞrednio mierzone jako wymiary PMO, lecz interpretowano je jako treĞciowo z nimi powiązane. Stosując inwentarza do pomiaru PMO, Ciavarella, Buchholtz, Riordan, Gatewood i Stokes (2004) stwierdzili, Īe tylko sumiennoĞü przewidywała sukces w prowadzeniu własnego biznesu (w tym wypadku był to wskaĨnik przetrwania firm na rynku), zaĞ otwartoĞü na doĞwiadczenie była
zwią-zana negatywnie z tą miarą, pomimo Īe spodziewano siĊ związków pozytyw-nych. Badanie to miało charakter badania podłuĪnego, co odróĪnia je od wiĊk-szoĞci badaĔ w tym obszarze, w których pomiar cech osobowoĞci i zmiennych zaleĪnych odbywa siĊ w tym samym momencie – to równieĪ słaboĞü metodolo-giczna wielu badaĔ prowadzonych w obszarze psychologii przedsiĊbiorczoĞci.
Rauch i Frese (2007b) przedstawili badania o charakterze metaanalizy, w których analizowano uprzednio zebrane wyniki pod kątem tego, czy uwzglĊd-niona w badaniu cecha wiąĪe siĊ słabiej lub silniej z zadaniami, przed którymi staje przedsiĊbiorca. Wyniki wskazują na duĪe znaczenie zgeneralizowanego poczucia skutecznoĞci własnego działania. To przekonanie poznawcze wydaje siĊ jednym z waĪniejszych predyktorów aktywnoĞci przedsiĊbiorczej oraz sukce-su w tym obszarze w porównaniu z innymi predyktorami, takimi jak np. potrzeba osiągniĊü, innowacyjnoĞü, proaktywna osobowoĞü czy tolerancja na stres – sko-rygowany wskaĨnik r wyniósł 0,38 dla tworzenia biznesu oraz 0,25 dla sukcesu w biznesie (por. Rauch i Frese, 2007b).
Bandura (2012) krytycznie odnosi siĊ do koncepcji zgeneralizowanego po-czucia skutecznoĞci własnego działania, preferując takie ujĊcie poczucia sku-tecznoĞci, które odnosi siĊ do konkretnego obszaru działania. Chen, Greene i Crick (1998) podjĊli siĊ sformułowania konstruktu poczucia skutecznoĞci dzia-łania w obszarze aktywnoĞci przedsiĊbiorczoĞci, a rola tego konstruktu została sprawdzona w badaniach empirycznych, uzyskując potwierdzenie. PrzedsiĊbior-cze poczucie skutecznoĞci działania jest związane bezpoĞrednio z przekonaniami o moĪliwoĞci podejmowania roli przedsiĊbiorcy i realizowania zadaĔ związa-nych z tą rolą oraz zakładaniem własnej firmy.
W polskich badaniach, Tyszka, CieĞlik, Domurat i Macko (2011) potwierdzi-li znaczenie zgenerapotwierdzi-lizowanego poczucia skutecznoĞci, stwierdzając wyĪszy jego poziom u początkujących przedsiĊbiorców, choü wyłącznie u tych, którzy dekla-rowali motywy załoĪenia firmy związane z chĊcią poprawy i rozwoju. Ponadto Łaguna (2010) zaadaptowała konstrukt przedsiĊbiorczego poczucia skutecznoĞci (ESE) do warunków polskich, a w toku badaĔ nad uwarunkowaniami aktywnoĞci przedsiĊbiorczej wykazała, Īe ESE okazało siĊ waĪnym i najbardziej systema-tycznym – w porównaniu z innymi aspektami obrazu samego siebie, takimi jak samoocena czy nadzieja na sukces – predyktorem w procesie osiągania celów w ramach aktywnoĞci przedsiĊbiorczej.
W obszarze psychologii przedsiĊbiorczoĞci, pomimo Īe PiĊcioczynnikowy Model OsobowoĞci i perspektywa teorii społeczno-uczeniowej wydają siĊ bardzo odmiennymi podejĞciami teoretycznymi, podjĊto starania, aby zbudowaü wspól-ną ramĊ teoretyczną dla prowadzonych badaĔ. Rauch i Frese (2007a)
zapropo-
nowali, aby odróĪniü od siebie ogólne oraz specyficzne cechy osobowoĞci. Do tej pierwszej kategorii naleĪą cechy PMO, a ich wpływ na takie zmienne zaleĪne, jak tworzenie nowego biznesu czy osiągniĊcia w tej roli są mediowane poprzez charakterystyki specyficzne, w tym na przykład poczucie skutecznoĞci działania. Wpływ cech PMO moĪe byü równieĪ mediowany przez szereg innych zmien-nych, w tym na przykład potrzebĊ osiągniĊü czy skłonnoĞü do podejmowania ryzyka. Takie rozumienie roli ogólnych cech osobowoĞci jest analogiczne do tego, jaki w swoim modelu zaproponowali Costa i McCrae, uznając cechy PMO za podstawowe tendencje, zakorzenione w biologii człowieka, które mogą prze-widywaü róĪne fakty w indywidualnej biografii tylko poĞrednio – poprzez dy-namiczne procesy wiąĪące cechy PMO z tzw. indywidualną adaptacją, która zawiera takie aspekty, jak obraz własnej osoby (Costa i McCrea, 2001).
Hipotetyczne relacje miĊdzy cechami PMO a poczuciem własnej skuteczno-Ğci w ujĊciu Bandury (2012) wyglądają podobnie. Niemniej jednak w tym mode-lu rola cech PMO jest umniejszana, a osadzone w danym kontekĞcie sytuacyj-nym poczucie własnej skutecznoĞci jest uznawane za najwaĪniejszy predyktor zachowania. Wyniki metaanalizy pokazały, Īe przeciĊtna korelacja pomiĊdzy poczuciem własnej skutecznoĞci a osiągniĊciami w pracy wyniosła r = 0,38 (Stajkovic i Luthans, 1998). Niemniej jednak w metaanalizie badaĔ, przeprowa-dzonej przez Judge’a, Jackson, Shawa, Scotta i Rich (2007), w której oprócz poczucia własnej skutecznoĞci uwzglĊdniono takie potencjalne predyktory osiąg-niĊü w pracy, jak cechy PMO, ogólna zdolnoĞü mentalna i doĞwiadczenie, wyka-zano, Īe poczucia własnej skutecznoĞci nie moĪna uznaü za dominujący predyk-tor w obszarze osiągniĊü zawodowych. Wyniki pokazały, Īe ogólna zdolnoĞü mentalna, doĞwiadczenie oraz cecha „sumiennoĞü” były istotnie związane z po-ziomem osiągniĊü, zaĞ pozostałe cechy PMO oraz poczucie własnej skutecznoĞci nie okazały siĊ istotnymi predyktorami w testowanych modelach. Pomimo Īe sumiennoĞü, emocjonalna stabilnoĞü (odwrotnoĞü neurotycznoĞci) oraz ekstra-wersja były pozytywnie związane z poczuciem skutecznoĞci własnego działania, to ekstrawersja nie wiązała siĊ z poziomem osiągniĊü, a mediacyjne hipotezy odnoĞnie do roli poczucia skutecznoĞci nie zostały potwierdzone. Bandura (2012) poddał krytyce tĊ metaanalizĊ, podwaĪając jej metodologiczne załoĪenia i przytaczając nieopublikowane wyniki analogicznych analiz przeprowadzonych przez Stajkovica i współpracowników (2010, za: Bandura, 2012), które wskazują jednak na istotną rolĊ poczucia skutecznoĞci działania i znacznie mniej waĪne – z wyjątkiem cechy sumiennoĞci – znaczenie cech PMO.
KoĔcząc, warto zatrzymaü siĊ nad pojĊciem osiągniĊü w biznesie i wyjaĞniü jego znaczenie. Badacze odwołują do szeregu miar, które odnoszą siĊ do
osiąg-niĊü przedsiĊbiorców – zaczynając od róĪnych miar finansowych, takich jak przychody ze sprzedaĪy, zysk, płynnoĞü, zwrot z inwestycji czy zwrot z akty-wów, poprzez takie miary, jak wielkoĞü firmy (liczba pracowników), produktyw-noĞü, czas przetrwania na rynku, a koĔcząc na róĪnych subiektywnych ocenach działalnoĞci przez samego przedsiĊbiorcĊ (por. Zhao i in., 2010). Niemniej jed-nak w przypadku rozpoczynającej działalnoĞü firmy miary te mają ograniczone zastosowanie. Z tego powodu do opisu funkcjonowania początkującej firmy sto-suje siĊ inne podejĞcie – zorientowane na opis zasobów firmy (Dollinger, 2002). W ramach tej oceny okreĞla siĊ nie tylko poziom zasobów finansowych, lecz takĪe takie typy zasobów, jak zasoby intelektualne i społeczne przedsiĊbiorcy (kompetencje, wiedza, sieü społeczna), czy zasoby technologiczne firmy (dostĊp do technologii i umiejĊtnoĞü jej wykorzystywania).
Podsumowując, model hipotetycznych relacji miĊdzy cechami PMO, zgene-ralizowanym oraz przedsiĊbiorczym poczuciem skutecznoĞci oraz wskaĨnikami osiągniĊü w biznesie, które dalej okreĞlamy mianem efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy, ilustrujĊ schematem opisanym na Rysunku 1.
Rysunek 1. Schemat związków pomiĊdzy analizowanymi zmiennymi.
PMO: – NeurotycznoĞü – Ekstrawersja – SumiennoĞü WskaĨniki efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy: – Otoczenie – Usieciowienie – Wiedza o trendach – Liczba pracowników – Przychody PrzedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci PMO: – OtwartoĞü na doĞwiadczenie – UgodowoĞü
Silniejsze związki Słabsze związki
Zgeneralizowane poczucie skutecznoĞci
Nawiązując do wyników badaĔ w tym obszarze, sformułowaliĞmy nastĊpu-jące oczekiwania badawcze:
H 1. W porównaniu z populacją ogólną, początkujący przedsiĊbiorcy są mniej neurotyczni i ugodowi, a bardziej ekstrawertywni, otwarci na do Ğwiadcze-nie oraz sumienni, a takĪe deklarują wyĪszy poziom zgeneralizowanego poczu-cia skutecznoĞci własnego działania.
H 2. Zgeneralizowane oraz przedsiĊbiorcze poczucie własnej skutecznoĞci wiąĪe siĊ pozytywnie z sumiennoĞcią i ekstrawersją, a negatywnie – z neuro-tycznoĞcią, przy czym związki te bĊdą silniejsze dla zgeneralizowanego poczucia własnej skutecznoĞci.
H 3. NeurotycznoĞü wiąĪe siĊ negatywnie ze wskaĨnikami efektywnoĞci działaĔ przedsiĊbiorcy.
H 4. Ekstrawersja wiąĪe siĊ pozytywnie ze wskaĨnikami efektywnoĞci dzia-łaĔ przedsiĊbiorcy.
H 5. OtwartoĞü na doĞwiadczenie wiąĪe siĊ pozytywnie ze wskaĨnikami efektywnoĞci działaĔ przedsiĊbiorcy.
H 6. SumiennoĞü wiąĪe siĊ pozytywnie ze wskaĨnikami efektywnoĞci działaĔ przedsiĊbiorcy.
H 7. Zgeneralizowane oraz przedsiĊbiorcze poczucie własnej skutecznoĞci wiąĪe siĊ pozytywnie ze wskaĨnikami efektywnoĞci działaĔ przedsiĊbiorcy, przy czym związki te bĊdą silniejsze dla przedsiĊbiorczego poczucia własnej skutecznoĞci.
H 8. Związki sumiennoĞci, neurotycznoĞci oraz ekstrawersji ze wskaĨnikami efektywnoĞci działaĔ przedsiĊbiorcy bĊdą mediowane poprzez przedsiĊbiorcze poczucie własnej skutecznoĞci.
METODA
Osoby badane i procedura badania
Badanie zostało przeprowadzone w schemacie badania podłuĪnego z pro-spektywnym pomiarem cech osobowoĞci. Próba badawcza składała siĊ z uczest-ników projektu finansowanego ze Ğrodków UE na rozwój kapitału ludzkiego, który dotyczył stymulacji przedsiĊbiorczoĞci. Wszystkie osoby badane planowa-ły rozpoczĊcie własnej działalnoĞci gospodarczej w tzw. przemysłach kreatyw-nych (cultural and creative industries). Wybrana grupa uczestników otrzymała wsparcie w postaci szkoleĔ i doradztwa, a takĪe dotacji finansowych na załoĪe-nie własnej firmy. W wyniku pierwotnej selekcji kandydatów (ocena wniosku,
rozmowy z doradcą biznesowym) wyłoniono grupĊ 130 osób, z których 125 (w tym 75 kobiet) wypełniło inwentarze do oceny cech PMO oraz zgeneralizo-wanego (GSE) i przedsiĊbiorczego (ESE) poczucia własnej skutecznoĞci (T1). Ocena ta miała miejsce przed fazą szkoleĔ i doradztwa oraz przed załoĪeniem własnej firmy. Trzy miesiące póĨniej, po zakoĔczeniu fazy szkoleĔ i doradztwa, uczestnicy ponownie opisywali w kwestionariuszach poziom zgeneralizowanego (GSE) i przedsiĊbiorczego (ESE) poczucia własnej skutecznoĞci (T2). NastĊpnie 81 osób uzyskało dotacjĊ finansową i załoĪyło własne firmy. Po siedmiu miesią-cach (T 3) oraz po kolejnych szeĞciu miesiącach (T4) uczestnicy wypełniali ankietĊ, w której opisywali swoją firmĊ i swoje zasoby do jej prowadzenia. W pierwszym z tych pomiarów wziĊło udział 57, a w drugim 77 przedsiĊbior-ców. Analiza braków danych, polegająca na porównaniu takich zmiennych, jak wiek, płeü oraz poziom zmiennych zaleĪnych (cechy PMO, ESE i GSE), wskaza-ła na brak róĪnic pomiĊdzy osobami, które brały udział, a tymi, które nie brały udziału w badaniach w czasie T 3 i T 4.
Wiek uczestników na początku programu wynosił od 23 do 61 lat, przy czym Ğredni wiek był równy 35,96 lat (SD = 10,06). Z wyjątkiem dwóch osób wszyscy uczestnicy mieli Ğrednie lub wyĪsze wykształcenie, mieszkali oraz prowadzili działalnoĞü na terenie aglomeracji Warszawy.
Zmienne i ich pomiar
W momencie T 1 uczestnicy wypełniali nastĊpujące samoopisowe inwenta-rze: do oceny neurotycznoĞci, ekstrawersji, otwartoĞci na doĞwiadczenie, ugo-dowoĞci oraz sumiennoĞci – NEO-PI-R (Costa & McCrea, 1988; polska adapta-cja: Siuta, 2006); do oceny zgeneralizowanego poczucia własnej skutecznoĞci – kwestionariusz GSES (Schwarzer i Jerusalem, 1993, polska adaptacja: Schwa-rzer, Jerusalem i Juczynski, 1998 – za: JuczyĔski, 2009); do oceny przedsiĊbior-czego poczucia własnej skutecznoĞci – kwestionariusz ESES. Kwestionariusz ESES jest samoopisowym narzĊdziem mierzącym poziom przekonaĔ o moĪliwo-Ğci skutecznego działania w roli przedsiĊbiorcy i realizowania zadaĔ przypisa-nych do tej roli. Jest to analogiczna miara, jaką stosowali wspomniani juĪ Chen i współautorzy (1998). Składa siĊ ona z 25 pozycji, do których osoby badane ustosunkowują siĊ na 5-punktowej skali odpowiedzi. WstĊpne analizy wskazują na obecnoĞü jednego głównego czynnika. WskaĨnik zgodnoĞci wewnĊtrznej
Į Cronbacha, obliczony dla pomiaru T1, wyniósł 0,95, a dla pomiaru T2 – 0,97.
„Jak pewnie siĊ czujesz, gdy planujesz poziom sprzedaĪy?” – to przykładowe pytanie z tej skali. W czasie T 2 powtórzono pomiar zgeneralizowanego (GSE) i przedsiĊbiorczego (ESE) poczucia własnej skutecznoĞci działania. Neurotycz-noĞü, ekstrawersja, otwartoĞü na doĞwiadczenie, ugodowoĞü oraz sumiennoĞü
były traktowane jako zmienne niezaleĪne, zaĞ GSE i ESE – zarówno jako zmien-ne niezaleĪne, jak i mediatory w relacji cechy PMO – zmienne zaleĪne.
Zmiennymi zaleĪnymi w badaniu były wskaĨniki efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy, zmierzone w dwóch momentach (T3 i T4) przy uĪyciu samoopi-sowej ankiety utworzonej na potrzeby tego badania. OkreĞlaliĞmy poziom dzia-łania przedsiĊbiorcy i jego firmy, adaptując wskaĨniki Nawigatora Skandii (Edvinsson, 1997) oraz bazując na koncepcji zasobów przedsiĊbiorcy mierzo-nych za pomocą takich wskaĨników, jak liczba klientów, liczba kontaktów bizne-sowych czy liczba nowo pozyskanych kontaktów biznebizne-sowych, z pomocą któ-rych moĪna szacowaü szansĊ młodych firm na dalszy rozwój. Takie podejĞcie jest uwaĪane za najbardziej wartoĞciowe w przypadku małych, nowo powstałych firm i początkujących przedsiĊbiorców (Glinka i Gudkova, 2011).
Obliczenia opisane w czĊĞci Wyniki opierają siĊ na piĊciu zagregowanych wskaĨnikach efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy. Są to:
– Otoczenie biznesowe (przeciĊtna liczba klientów i kontrahentów, podawa-na w odpowiedzi podawa-na pytania z otwartym formatem odpowiedzi);
– Usieciowienie (przeciĊtna liczba kontaktów biznesowych oraz nowo pozy-skanych kontaktów, podawana w odpowiedzi na pytania z otwartym formatem odpowiedzi);
– Przychód (przychód w ostatnim kwartale, podany w odpowiedzi na pytania z otwartym formatem odpowiedzi);
– Liczba pracowników (sumaryczna liczba osób pracująca na rzecz firmy, podawana w odpowiedzi na pytania z otwartym formatem odpowiedzi);
– Oceny wiedzy o obecnych trendach (suma odpowiedzi na pytania z za-mkniĊtym formatem odpowiedzi odnoĞnie do samooceny w zakresie wiedzy o trendach w systemie prawnym, w danej branĪy oraz w technologii; skala od-powiedzi zawierała piĊü opcji wyboru, a wskaĨnik zgodnoĞci wewnĊtrznej
Į Cronbacha wyniósł 0,75 w czasie T3 oraz 0,96 w czasie T4. ANALIZY STATYSTYCZNE
W celu weryfikacji hipotez zastosowano analizy korelacji prostych, hierar-chiczne analizy regresji liniowej oraz – w celu testowania mediacji – analizy regresji prowadzone z uĪyciem programu PROCESS dla SPSS21 (Hayes, 2013). Taka procedura analizy efektów mediacyjnych została wybrana ze wzglĊdu na relatywnie mało liczną próbĊ osób badanych. Niektóre ze wskaĨników efektyw-noĞci działania przedsiĊbiorcy (Otoczenie biznesowe, Usieciowienie, Przychód)
ze wzglĊdu na odchylenie rozkładu od rozkładu normalnego zostały poddane transformacji logarytmicznej, co pozwoliło na uzyskanie rozkładów normalnych lub bliskich spełnienia tego warunku. Wyniki surowe (przed transformacją) dla zmiennych zaleĪnych zostały zamieszczone w Tabeli 1.
Tabela 1
Statystyki opisowe dla wskaĨników efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy zmierzone w czasie T3 oraz T 4 – dane surowe przed usuniĊciem wyników skrajnych oraz przed transformacją logarytmiczną Wiedza o trendach Otoczenie biznesowe Usieciowienie Liczba pracowników Przychód (PLN) T 3 M (SD) 22,45 (3,03) 12,39 (10,90) 16,64 (14,15) 3,45 (2,14) 6579 (9116) Zakres 16-30 2-47 3-57 0-9 1-35596 Kurtoza -0,50 2,13 1,68 0,50 0,65 SkoĞnoĞü 0,03 1,70 1,59 0,91 1,50 T 4 M (SD) 22,82 (2,70) 13,90 (13,31) 99,69 (422,68) 4,29 (4,46) 20734 (58424) Zakres 18-29 0-65 2-3610 0-22 0-500000 Kurtoza -0,61 4,83 65,67 5,46 61,43 SkoĞnoĞü 0,02 2,125 7,90 2,30 7,50
Uwaga. M – Ğrednia, SD – odchylenie standardowe.
Wyniki
W celu weryfikacji H1 przeprowadzono porównanie Ğrednich wyników uzy-skanych w próbie dla poszczególnych zmiennych niezaleĪnych z wynikami dla tych zmiennych otrzymanymi w próbach normalizacyjnych i stwierdzono, Īe osoby badane były przeciĊtnie mniej neurotyczne, bardziej ekstrawertywne, otwarte na doĞwiadczenie oraz sumienne, a takĪe cechowały siĊ silniejszym zge-neralizowanym poczuciem skutecznoĞci własnego działania (por. Tabele 2 i 3). Porównanie na wymiarze ugodowoĞci wskazało na brak istotnych róĪnic. Takie wyniki moĪna uznaü za zgodne z opisanymi we wczeĞniejszych badaniach, w tym uzyskanymi w metaanalizach badaĔ (Rauch i Frese, 2007b; Zhao i Seibert, 2006; Zhao i in., 2010). WskaĨniki korelacji pomiĊdzy oboma miarami poczucia skutecznoĞci własnego działania oraz cechami PMO równieĪ za-mieszczono we wspomnianych tabelach. Zgodnie z hipotezą drugą (H2), zgene-ralizowane oraz przedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci własnego działania wiąĪe siĊ pozytywnie z ekstrawersją i sumiennoĞcią oraz negatywnie z neurotyczno-Ğcią. Ponadto stwierdzono negatywne istotne korelacje z poziomem ugodowoĞci.
Tabela 2
Statyki opisowe, porównania z próbą normalizacyjną oraz interkorelacje skal cech osobowoĞci PMO w badanej próbie (T 1)
NEU EKS OTW UGO SUM
M (SD) Zakres 70,26 (20,90) 20-129 123,00 (18,67) 71-172 136,14 (18,65) 83-180 112,34 (18,65) 50-159 134,93 (17,72) 91-174 Porównanie do próby norm. M (SD) t 95,4 (19,8) -13,23** 104,9 (19,0) 10,67** 104,0 (19,6) 18,96** 114,2 (16,6) -1,09 114,8 (18,2) 12,49** NEU 1,0 -0,29** 0,11 -0,06 -0,45** EKS 1,0 0,48** 0,02 0,34** OTW 1,0 0,15 0,13 UGO 1,0 0,08
Uwaga. NEU – NeurotycznoĞü, EKS – Ekstrawersja, OTW – OtwartoĞü na doĞwiadczenie, UGO – UgodowoĞü,
SUM – SumiennoĞü, M – Ğrednia, SD – odchylenie standardowe; ** p < 0,01; * p < 0,05.
Tabela 3
Statyki opisowe, porównania z próbą normalizacyjną oraz interkorelacjeskal poczucia skutecz-noĞci własnego działania w badanej próbie (T1 i T2)
GSE (T 1) GSE (T 2) ESE (T 1) ESE (T 2)
M (SD) N Zakres 34,41 (3,12) 122 25-40 35,47 (3,44) 107 29-40 89,22 (10,82) 122 63-120 99,46 (10,42) 112 77-125 Porównanie do próby norm. M (SD) t 27,32 (5,31) 25,11** 27,32 (5,31) 24,52** – – – – GSE (T 1) 1,0 0,60** 0,53** 0,52** GSE (T 2) 1,0 0,28** 0,62** ESE (T 1) 1,0 0,56** NEU -0,43** -0,38** -0,51** -0,45** EKS 0,42** 0,34** 0,29** 0,38** OTW 0,18* 0,11 -0,07 0,12 UGO -0,18* -0,22* -0,19* -0,19* SUM 0,42** 0,39** 0,33** 0,34**
Uwaga. Por. Tabela 2. GSE – zgeneralizowane poczucie skutecznoĞci własnego działania, ESE – przedsiĊbiorcze
Współczynniki korelacji (r Pearsona) pomiĊdzy cechami osobowoĞci PMO, oboma aspektami poczucia skutecznoĞci własnego działania a wskaĨnikami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy zmierzonymi w czasach T 3 i T 4 Wiedza o trendach Otoczenie biznesoweަ Usiecio- wienieަ Liczba pracownikówަ Przychódަ T 3 NEU -0,19 0,15 0,19 -0,10 0,16 EKS 0,45** 0,25# 0,12 -0,05 0,09 OTW 0,14 0,21 0,09 -0,01 -0,03 UGO -0,01 -0,15 -0,08 -0,10 0,38** SUM 0,32* 0,27# -0,03 -0,06 0,03 GSE (T 2) 0,16 0,22 0,17 -0,09 0,08 ESE (T 2) 0,35** 0,25# 0,19 0,10 -0,03 T 4 NEU -0,33** 0,10 0,10 -0,05 0,19 EKS 0,25* 0,04 0,12 0,22# 0,21# OTW 0,11 0,29* 0,21# 0,21# 0,17 UGO -0,20 0,18 0,18 0,02 -0,12 SUM 0,09 -0,16 0,07 0,01 0,05 GSE (T 2) 0,18 -0,17 0,05 0,14 0,03 ESE (T 2) 0,44** -0,04 0,24# 0,29* -0,03
Uwaga. Por. Tabele 2 i 3; ** p < 0,01; * p < 0,05; # p < 0,10; ަ zmienne zostały zlogarytmizowane przed
włą-czeniem do analiz.
W celu weryfikacji kolejnych hipotez (H 3-H 7) przeprowadzono analizy ko-relacji pomiĊdzy cechami osobowoĞci, poczuciem skutecznoĞci a wskaĨnikami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy (por. Tabela 4). Siedem miesiĊcy po roz-poczĊciu działalnoĞci jako przedsiĊbiorca ekstrawersja, sumiennoĞü oraz przed-siĊbiorcze poczucie skutecznoĞci okazały siĊ pozytywnie związane z deklarowa-ną wiedzą na temat trendów na rynku z liczbą klientów i kontrahentów, podczas gdy ugodowoĞü wiązała siĊ pozytywnie z wielkoĞcią przychodów (moĪna by raczej oczekiwaü przeciwnego związku). Po roku od momentu załoĪenia własnej firmy uzyskana macierz korelacji była odmienna: neurotycznoĞü okazała siĊ wiązaü negatywnie z wiedzą na temat trendów na rynku, podczas gdy ekstrawer-sja była wiązana pozytywnie z tym wskaĨnikiem, jak równieĪ z wiĊkszą liczbą pracowników oraz wiĊkszymi przychodami; otwartoĞü na doĞwiadczenie nato-miast wiązała siĊ pozytywnie z wiĊkszą liczbą klientów i kontrahentów, z wiĊkszą liczbą kontaktów biznesowych oraz z wiĊkszą liczbą osób pracujących
na rzecz firmy. W tym pomiarze przedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci własnego działania było związane z lepszą samooceną w zakresie wiedzy o trendach, z wiĊkszym usieciowieniem oraz z wiĊkszą liczbą pracowników. Nie stwierdzo-no natomiast związków pomiĊdzy zgeneralizowanym poczuciem skutecznoĞci a którymkolwiek wskaĨnikiem efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy. SłaboĞcią metodologiczną powyĪszych analiz jest zmieniająca siĊ liczba osób badanych w poszczególnych pomiarach – w około rok po załoĪeniu firmy w badaniu wziĊli udział niemal wszyscy uczestnicy programu, którzy otrzymali dotacjĊ, zaĞ w pomiarze T 3 – 70% uczestników.
Tabela 5
WielkoĞü wyjaĞnionej wariancji (R2), przyrost wariancji wyjaĞnionej (ǻ R2), współczynniki F oraz współczynniki korelacji semicząstkowych pomiĊdzy predyktorami a wskaĨnikami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy zmierzonymi w czasach T3 i T4. Tylko istotne wartoĞci z ostatniego kroku analiz zostały zaprezentowane w tabeli
Wiedza o trendach Otoczenie biznesoweӌ Usiecio- wienieӌ Liczba pracownikówӌ Przychódӌ T 3 R2 0,01 0,01 0,13 ǻ R2 1,2 0,24 0,24 0,29 ǻ R2 2,3 0,05 0,04 0,03 F 2,25* 1,78# n.i. n.i. 3,72** płeü 0,40** NEU 0,35* 0,30* EKS 0,28* UGO 0,44** ESE (T 2) 0,22# T 4 R2 0,01 0,01 0,01 0,05 ǻ R2 1,2 0,19 0,21 0,09 0,20 ǻ R2 2,3 0,11 0,03 0,12 0,01 F 3,06** 2,46* 1,79# n.i. 2,62* Płeü 0,34** NEU -0,19# 0,27* EKS 0,22* OTW 0,37** GSE (T 2) -0,19# ESE (T 2) 0,33** 0,35**
Uwaga. Por. Tabele 2 i 3; ** p < 0,01; * p < 0,05; # p < 0,10; n.i. – nieistotny wynik.
Hipotezy 3-7 weryfikowano takĪe przy uĪyciu analiz regresyjnych. W Ta- beli 5 zamieszczono wyniki trójkrokowej hierarchicznej analizy liniowej. W pierwszym kroku do modelu włączono płeü, w kolejnym – wszystkie piĊü
cech PMO, a w ostatnim – oba aspekty poczucia skutecznoĞci własnego działa-nia (w kaĪdym kroku zmienne włączano do modelu metodą wprowadzenia). W Tabeli 5 zaprezentowano współczynniki korelacji semicząstkowych pomiĊdzy kolejnymi predyktorami a zmiennymi zaleĪnymi.
OdnoĞnie do płci stwierdzono, Īe jest ona predyktorem przychodów w bada-nej próbie. Kobiety deklarowały niĪsze przychody w porównaniu z mĊĪczyzna-mi. Cechy PMO oraz poczucie skutecznoĞci własnego działania okazały siĊ pre-dyktorami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy w nastĊpujących przypadkach:
– Deklarowana wiedza o trendach na rynku jest wiĊksza, gdy przedsiĊbiorca jest bardziej ekstrawertywny (T 3), mniej neurotyczny (T 4) oraz gdy ma wiĊksze przedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci własnego działania (T3 oraz T4).
– Otoczenie biznesowe przedsiĊbiorcy jest wiĊksze, gdy przedsiĊbiorca jest bardziej neurotyczny (T 3) oraz gdy jest bardziej otwarty na doĞwiadczenie (T4). – Liczba kontaktów biznesowych (usieciowienie) jest wiĊksze, gdy przedsiĊ-biorca ma wiĊksze przedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci.
– Przychody są wiĊksze w przypadku mĊĪczyzn, bardziej nasilonej neuro-tycznoĞci oraz ugodowoĞci (T3) lub neurotycznoĞci i ekstrawersji (T4).
WielkoĞü wariancji wyjaĞnionej siĊga 45% dla wskaĨnika Przychody w cza-sie T 3; w pozostałych przypadkach wielkoĞü wariancji wyjaĞnionej wynosiła od 22% (usieciowienie T 4) do 31% (wiedza o trendach na rynku T 4).
Przy uĪyciu programu Process, opracowanego przez Hayesa, w celu weryfi-kacji Hipotezy 8 przeanalizowano efekty mediacyjne w równaniach regresji (Model 4). Stwierdzono cztery istotne statystyczne analizy, w których przedsi Ċ-biorcze poczucie skutecznoĞci było mediatorem (por. Tabela 6). Wpływ ekstra-wersji na liczbĊ pracowników okazał siĊ mediowany poprzez przedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci działania (przedział ufnoĞci dla efektu poĞredniego nie zawierał wartoĞci zero; test Goodmana z(73) = 1,73; p < 0,08). Wiedza dotyczą-ca trendów na rynku była przewidywana poprzez neurotycznoĞü, ekstrawersjĊ i ugodowoĞü, a mediatorem w kaĪdej z tych relacji okazało siĊ przedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci działania (przedziały ufnoĞci dla efektu poĞredniego nie zawierały wartoĞci zero; testy Goodmana wynosiły kolejno: z(69) = 2,39;
p < 0,02; z(69) = 2,30; p < 0,02; z(69) = 1,66; p < 0,10).
ĩadna z analiz, w których testowano zgeneralizowane poczucie skuteczno-Ğci, nie okazała siĊ istotna. Z wyjątkiem otwartoĞci na doĞwiadczenie, zgenerali-zowane poczucie skutecznoĞci mediowało relacje pomiĊdzy cechami PMO a przedsiĊbiorczym poczuciem skutecznoĞci własnego działania1.
1
Tabela 6
Współczynniki modelu mediacji poprzez przedsiĊbiorcze poczucie skutecznoĞci własnego działania
Czynniki poprzedzające
NastĊpstwa
M (ESE – T 2) Y (Liczba pracowników – T 4)
Wsp. SE p Wsp. SE p X (EKS) M (ESE – T 2) a 0,19 0,06 < 0,01 c` 0,01 0,01 0,19 b 0,02 0,01 < 0,05 i1 77,45 7,88 < 0,001 i2 -0,96 0,82 0,24 R2 = 0,11 R2 = 0,11 F(1, 71) = 9,03, p < 0,01 F(2, 70) = 4,24, p < 0,05
M (ESE – T 2) Y (wiedza o trendach – T 4)
Wsp. SE p Wsp. SE p X (NEU) M (ESE – T 2) a -0,27 0,07 < 0,001 c` -0,03 0,02 0,16 b 0,09 0,03 < 0,01 i1 119,22 4,75 < 0,001 i2 15,71 3,86 < 0,001 R2 = 0,19 R2 = 0,21 F(1, 67) = 15,38, p < 0,001 F(2, 66) = 8,66, p < 0,001 X (EKS) M (ESE – T 2)
M (ESE – T 2) Y (wiedza o trendach – T 4)
Wsp. SE p Wsp. SE p a 0,19 0,06 < 0,01 c` 0,01 0,01 0,47 b 0,10 0,03 < 0,001 i1 77,45 7,79 < 0,001 i2 11,28 3,01 < 0,001 R2 = 0,13 R2 = 0,19 F(1, 67) = 9,47, p < 0,01 F(2, 66) = 7,75, p < 0,001 X (UGO) M (ESE – T 2)
M (ESE – T 2) Y (wiedza o trendach – T 4)
Wsp. SE p Wsp. SE p a -0,13 0,07 < 0,08 c` -0,02 0,02 0,27 b 0,10 0,03 < 0,001 i1 115,97 8,35 < 0,001 i2 14,88 3,84 < 0,001 R2 = 0,05 R2 = 0,20 F(1, 67) = 3,23, p < 0,08 F(1, 66) = 8,20, p < 0,001 Uwaga. Por. Tabele 1 i 2.
Przeprowadzono takĪe szereg analiz z uwzglĊdnieniem podwymiarów cech PMO. Pomimo Īe wymiar „sumiennoĞü” nie był związany z efektywnoĞcią dzia-łania przedsiĊbiorcy, to analiza korelacji pomiĊdzy szeĞcioma podwymiarami tej cechy a wskaĨnikami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy pokazała, Īe dąĪenie do osiągniĊü jest pozytywnie związane z sumarycznym wskaĨnikiem efektywno-Ğci działania przedsiĊbiorcy (suma standaryzowanych poszczególnych piĊciu wskaĨników opisanych w rozdziale Metoda – w czasie T3 (r (55) = 0,33;
zsumo-wanym wskaĨnikiem – w czasie T4 (r (76) = -0,23; p < 0,05). Analizy korelacji podwymiarów ekstrawersji z sumarycznym wskaĨnikiem efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy wykazały natomiast, Īe: AktywnoĞü wiąĪe siĊ z tym wskaĨnikiem w obu pomiarach (odpowiednio: r (55) = 0,42; p < 0,01 i r (76) = 0,32; p < 0,01), a AsertywnoĞü (r (55) = 0,29; p < 0,03) i Poszukiwanie doznaĔ (r (55) = 0,29;
p < 0,03) – w czasie T 3.
DYSKUSJA
Hipoteza 1 została potwierdzona – w badaniu z prospektywnym pomiarem cech osobowoĞci stwierdzono, Īe jeszcze zanim przyszli przedsiĊbiorcy rozpocz-ną swoją działalnoĞü, róĪnią siĊ pod wzglĊdem wszystkich – z wyjątkiem ugo-dowoĞci – cech osobowoĞci PMO, tak jak tego oczekiwano. Pozytywnie zwery-fikowano takĪe H 2 – dotyczącą związków cech PMO z poczuciem skutecznoĞci własnej działania.
Natomiast oczekiwania odnoĞnie do związków pomiĊdzy cechami PMO a wskaĨnikami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy (H 3-H 6) uzyskały tylko czĊĞciowe potwierdzenie. W zaleĪnoĞci od wskaĨnika, niektóre cechy wiąĪą siĊ ze wskaĨnikami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy. Uogólniając, moĪna stwierdziü, Īe najwaĪniejszymi predyktorami spoĞród cech PMO okazały, Īe ekstrawersja (H 4) oraz neurotycznoĞü (H 3); niemniej jednak neurotycznoĞü wiązała siĊ negatywnie z wiedzą o trendach na rynku (co było zgodne z oczeki-waniami) oraz pozytywnie z z poziomem przychodu (co było niezgodne z hipo-tezą). Cecha otwartoĞü na doĞwiadczenie wiązała siĊ tylko z wiĊkszą liczbą klientów i partnerów biznesowych (otoczenie przedsiĊbiorcy, H 5), podczas gdy sumiennoĞü (H 6) nie przewidywała Īadnego ze wskaĨników efektywnoĞci dzia-łania przedsiĊbiorcy.
Zaskakujące uwarunkowania poziomu przychodów firmy mogą byü przy-najmniej czĊĞciowo wyjaĞnione niedoskonałoĞciami tkwiącymi w samej meto-dzie pomiaru tej zmiennej. PrzedsiĊbiorcy sami podawali wartoĞü tych przycho-dów, a ich odpowiedzi nie wpływały na to, jakiego poziomu wsparcia mogli oczekiwaü w trakcie projektu. Niemniej jednak moĪna podejrzewaü, Īe mogli byü motywowani do zaniĪania swoich przychodów i nieodpowiadania zupełnie szczerze. Inne wskaĨniki efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy mogły byü na-tomiast szacowane bardziej rzetelnie, gdyĪ nie traktowano ich – tak jak przychód – jako informacje wraĪliwe. JeĞli ta hipoteza byłaby słuszna moĪna podejrzewaü,
Īe bardziej neurotyczne i bardziej ugodowe osoby opisywały swoje przychody z wiĊkszą szczeroĞcią i stąd stwierdzone związki z tymi cechami.
Zaskakujący jest wynik wskazujący na małe znaczenie sumiennoĞci, gdyĪ waga tej cechy znajduje uzasadnienie na poziomie teoretycznym, jak i znalazło potwierdzenie w szeregu badaĔ. Wynik ten moĪe wynikaü ze słaboĞci tkwiących w naszym badaniu (mała, doĞü jednorodna próba, osoby uzyskujące wsparcie w procesie zakładania firmy), niemniej taki wynik moĪe teĪ odzwierciedlaü zło-ĪonoĞü treĞci tkwiących w pojĊciu cechy sumiennoĞü. W metaanalizie autorstwa Zhao i Seiberta (2006) rozróĪniono dwa składowe podwymiary sumiennoĞci – dąĪenie do osiągniĊü i niezawodnoĞü, stwierdzając, Īe tylko ta pierwsza charak-terystyka rozróĪnia przedsiĊbiorców i menedĪerów. W naszych badaniach stwierdziliĞmy coĞ analogicznego – podskala DąĪenie do osiągniĊü wiązała siĊ pozytywnie, zaĞ podskala Rozwaga – negatywnie ze wskaĨnikami efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy
Wyniki wskazują natomiast na istotne znaczenie ekstrawersji – cechy, która naszym zdaniem jest nieco niedoceniania w badaniach nad osobowoĞciowymi uwarunkowaniami zachowaĔ przedsiĊbiorczych. Analiza podwymiarów ekstra-wersji wskazuje, Īe te aspekty ekstrawersji, które wiąĪą siĊ przede wszystkim z zapotrzebowaniem na stymulacjĊ i mogą byü uznane za temperamentalne, są obiecującym predyktorem, który warto poddaü dalszym analizom.
Tak jak siĊ spodziewano (H 7) poczucie skutecznoĞci własnego działania, osadzone w konkretnej domenie – aspekcie działania, okazało siĊ znacznie lep-szym predytorem w porównaniu ze zgeneralizowanym poczuciem skutecznoĞci własnego działania. Taki wynik potwierdza załoĪenia teorii Bandury (2012). Zgodnie z tą teorią przedsiĊbiorcze poczucie własnej skutecznoĞci, zmierzone po fazie treningu i przygotowania koncepcji własnego biznesu, okazało siĊ silniej związane z póĨniejszą efektywnoĞcią działania przedsiĊbiorcy niĪ to samo po-czucie zmierzone na początku projektu, gdy uczestnicy mieli niewielkie do-Ğwiadczenie jako przedsiĊbiorcy i ograniczoną wiedzĊ o tym, z jakimi proble-mami zmaga siĊ osoba prowadząca własną firmĊ. PrzedsiĊbiorcze poczucie sku-tecznoĞci jawi siĊ jako waĪny predyktor zachowaĔ przedsiĊbiorczych i osiągniĊü w biznesie.
Hipoteza 8 odnosząca siĊ do mediacyjnej roli przekonania o własnej sku-tecznoĞci w relacjach wskaĨniki efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy – cecha PMO uzyskały tylko czĊĞciowe potwierdzenie. Kilka słabych efektów mediacyj-nych udało siĊ jednak ustaliü. Istotną słaboĞcią badania jest nieduĪa liczba osób w zbadanej próbie, a to z kolei oznacza trudnoĞü z uĪyciem bardziej złoĪonych statystyk analizujących związki mediacyjne, takich jak choüby modelowanie
równaĔ strukturalnych. Cechy PMO oraz osadzone w konkretnej domenie – aspekcie poczucie skutecznoĞci własnego działania okazały siĊ istotnymi predyk-torami wskaĨników efektywnoĞci działania przedsiĊbiorcy i – choü zmienne te były ze sobą skorelowane – udało siĊ ustaliü pewne efekty mediacyjne w obrĊbie tych zmiennych. Oba aspekty róĪnic indywidualnych są wiĊc waĪne, a związki miĊdzy nimi wymagają dalszych badaĔ empirycznych. Niemiej jednak takĪe inne potencjalne mediatory powinny byü wziĊte pod uwagĊ w dalszych bada-niach. Przykładowo, rodzaj motywacji przedsiĊbiorcy wydaje siĊ obiecującą zmienną (por. Kaczmarek, 2014).
WNIOSKI
WiĊkszoĞü hipotez odnoĞnie do siły predykcji poprzez cechy PMO oraz po-czucie skutecznoĞci uzyskała tylko czĊĞciowe potwierdzenie. Główną słaboĞcią badanej grupy jest jej niewielka liczebnoĞü oraz jednorodnoĞü (wszyscy przed-siĊbiorcy działają w obszarze tzw. przemysłów kreatywnych), a takĪe fakt, Īe proces zostawania przedsiĊbiorcą był wspierany, co jest nietypowe w stosunku do całej populacji przedsiĊbiorców i co moĪe mieü wpływ na uzyskane wyniki. Innym ograniczeniem badaĔ jest fakt, Īe pomiar efektywnoĞci działania przed-siĊbiorcy jest dokonywany na doĞü wczesnym etapie istnienia firmy. Wnioski wynikające z analiz danych zebranych w niniejszym badaniu powinny byü wiĊc zawĊĪone do firm dopiero powstających i na wczesnym etapie ich istnienia, a związki z cechami osobowoĞci i poczuciem skutecznoĞci działania wskaĨników efektywnoĞci mogą byü odmienne w przypadku bardziej doĞwiadczonych przed-siĊbiorców. Niemniej jednak takie analizy odnoszące siĊ do nowo powstałych firm równieĪ naleĪy uznaü za waĪne, a zastosowany podłuĪny prospektywny plan badania jest najlepszym schematem umoĪliwiającym analizĊ związków przyczynowo-skutkowych w przypadku badaĔ opartych na korelacji miĊdzy zmiennymi. Powtarzany pomiar umoĪliwia takĪe spojrzenie na to, jak dynamicz-ne są relacje pomiĊdzy cechami osobowoĞci a działaniem, co daje asumpt do krytycznego spojrzenia na moĪliwe ograniczenia wyników opartych na metaana-lizie danych.
LITERATURA CYTOWANA
Bandura, A. (2012). On the functional properties of perceived self-efficacy revisited. Journal of Management, 38(1), 9-44.
Brandstätter, H. (2011). Personality aspects of entrepreneurship: A look at five meta-analyses. Personality and Individual Differences, 51(3), 222-230.
Chen, C. C., Greene, P. G. i Crick, A. (1998). Does entrepreneurial self-efficacy distinguish entre-preneurs from managers? Journal of Business Venturing, 13(4), 295-316.
Ciavarella, M. A., Buchholtz, A. K., Riordan, Ch. M., Gatewood, R. D. i Stokes, G. S. (2004). The Big Five and venture survival: Is there a linkage? Journal of Business Venturing, 19(4), 465-483. Costa, P. T. i McCrae, R. R. (1988). NEO-PI / FFI. Manual supplement for use with the NEO
Per-sonality Inventory and the NEO Five-Factor Inventory. Odessa, FL: Psychological Assess-ment Resources, Inc.
Costa, P. T. i McCrae, R. R. (2001). A theoretical context for adult temperament. W: T. D. Wachs i G. A. Kohnstamm (red.), Temperament in context (s. 1-21). London: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers.
Dollinger, M. J. (2002). Entrepreneurship: Strategies and resources. Upper Saddle River: Prentice Hall. Edvinsson, L. (1997). Developing intellectual capital at Skandia. LongRange Planning, 30(3), 366-373. Glinka, B. i Gudkova, S. (2011). PrzedsiĊbiorczoĞü. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Hayes, A. F. (2013). Introduction to mediation, moderation and conditional process analysis. New York–London: Guilford Press.
JuczyĔski, Z. (2009). NarzĊdzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Wyd. 2. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
Judge, T. A., Jackson, Ch. L., Shaw, J. C., Scott, B. A. i Rich, B. L. (2007). Self-efficacy and work- -related performance: The integral role of individual differences. Journal of Applied Psychol-ogy, 92(1), 107-127.
Kaczmarek, M. (2014). Cechy osobowoĞci jako predykatory motywacji i działaĔ przedsiĊbiorcy. Problemy Zarządzania, 12(1), 175-190.
Łaguna, M. (2010). Przekonania na własny temat a aktywnoĞü celowa. Badania nad przedsiĊbior-czoĞcią. GdaĔsk: GdaĔskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Rauch, A. i Frese, M. (2007a). Born to be an entrepreneur? Revisiting the personality approach to entrepreneurship. W: J. R. Baum, M. Frese i R. A. Baron (red.), The psychology of entrepre-neurship (s. 41-66). New York–London: Psychology Press Taylor & Francis Group.
Rauch, A. i Frese, M. (2007b). Let’s put the person back into entrepreneurship research: A meta- -analysis on the relationship between business owners’ personality traits, business creation, and success. European Journal of Work and Organizational Psychology, 16(4), 353-385. Siuta, J. (2006). Inwentarz OsobowoĞci NEO-PI-R Paula T. Costy Jr. i Roberta R. McCrae.
Adap-tacja polska. PodrĊcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
Stajkovic, A. D. i Luthans, F. (1998). Self-efficacy and work-related performance: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 124(2), 240-261.
Tyszka, T., CieĞlik, J., Domurat, A. i Macko, A. (2011). Motivation, self-efficacy, and risk attitudes among entrepreneurs during transition to a market economy. The Journal of Social-Eco-nomics, 40(2), 124-131.
Zhao, H. i Seibert, S. E. (2006). The Big Five personality dimensions and entrepreneurial status: A meta-analytic review. Journal of Applied Psychology, 91(2), 259-271.
Zhao, H., Seibert, S. E. i Lumpkin, G. T. (2010). The relationship of personality to entrepreneurial intentions and performance: A meta-analytic review. Journal of Management, 36(2), 381-404.
