VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej
RzeŸba strukturalna Gór Œwiêtokrzyskich i Ponidzia
– stan badañ i perspektywy badawcze
Chêciny 26–28.09.2019
Jan Urban
1, Ma³gorzata Ludwikowska-Kêdzia
2Zale¿noœæ rzeŸby terenu od budowy geologicznej po-d³o¿a jest dokumentowana i opisywana praktycznie od pocz¹tków geologii oraz geomorfologii jako dziedzin nauki. Ten nurt badañ wci¹¿ pozostaje aktualny, a w ostatnich latach jest intensywnie rozwijany przy u¿yciu nowych metod i narzêdzi badawczych. Znalaz³o to wyraz m.in. w artyku³ach opublikowanych w styczniowym numerze
Przegl¹du Geologicznego z 2014 r., które stanowi³y
podsu-mowanie stanu badañ w zakresie geomorfologii struktural-nej w poszczególnych regionach po³udniowej i œrodkowej Polski. Dowodem du¿ego zainteresowania tymi zagadnie-niami by³o powo³anie Komisji Geomorfologii Struktural-nej w strukturze Stowarzyszenia Geomorfologów Polskich. Z inicjatywy tej komisji od 2010 r. s¹ organizowane warsz-taty geomorfologii strukturalnej, w których uczestnicz¹ zarówno wysokiej klasy specjaliœci, jak i m³odzi badacze. Celem tych warsztatów jest zaprezentowanie regionalnego zró¿nicowania cech rzeŸby strukturalnej oraz aspektów metodycznych prowadzenia badañ terenowych i dlatego s¹ one organizowane w ró¿nych regionach Polski. Dotych-czas odby³o siê szeœæ spotkañ: pierwsze na terenie Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej (2010 r.), kolejne w Sudetach, w Górach Kamiennych (2011 r.), w Karpatach (2012 r.), na Wy¿ynie Lubelskiej i Podlasiu (2013 r.), na Roztoczu (2014 r.) oraz ponownie w Sudetach, w Górach Sto³owych (2017 r.).
VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej (Chêciny 26–28.09.2019 r.) zosta³y zorganizowane w regionie œwiê-tokrzyskim (na terenie Gór Œwiêtokrzyskich i ich permsko--mezozoicznego obrze¿enia) oraz na Ponidziu (w po-³udniowo-wschodniej czêœci Niecki Nidziañskiej). S¹ to obszary, które od dawna, przez wiele pokoleñ badaczy, s¹ uznawane za modelowe przyk³ady obszarów o rzeŸbie strukturalnej, warunkowanej skomplikowan¹ budow¹ strukturaln¹ pod³o¿a, zbudowanego z ró¿nowiekowych (od kambru po neogen) i zró¿nicowanych litologicznie ska³.
Zgodnie z tradycjami warsztatów pó³dniowa sesja refe-ratowa by³a jedynie wprowadzeniem do dwóch dni tereno-wych, podczas których przedstawiono wyniki badañ z za-kresu geomorfologii strukturalnej odwiedzanych regionów. Z wie¿y zamku w Chêcinach pokazano typowy uk³ad prze-strzenny form rzeŸby strukturalnej Gór Œwiêtokrzyskich. W trakcie kolejnych sesji terenowych przedyskutowano wykorzystanie nowoczesnych metod morfometrycznych, statystycznych i geofizycznych w badaniach uwarunko-wañ geologicznych ewolucji morfologicznej sieci dolinnej
oraz rzeŸby krasowej centralnej czêœci Gór Œwiêtokrzys-kich. Podkreœlano rolê z³o¿onoœci fa³dowo-blokowej budo-wy pod³o¿a, istotnoœæ wspó³budo-wystêpowania na stosunkowo niewielkim obszarze odmiennych litologicznie kompleksów ska³: wêglanowego i krzemionkowo-klastycznego. Zwróco-no uwagê na znaczenie cech rzeŸby strukturalnej w czwar-torzêdowym etapie ewolucji morfologicznej obszaru. Innym tematem obserwacji terenowych by³ fenomen powstawa-nia i ewolucji piaskowcowych ska³ek na obszarze pó³nocno--wschodniego obrze¿enia Gór Œwiêtokrzyskich, o morfo-logii pozornie nie sprzyjaj¹cej tworzeniu siê takich form. Na Ponidziu przedmiotem rozwa¿añ by³a problematyka wp³ywu uwarunkowañ strukturalnych i procesów tekto-nicznych na kszta³towanie siê rzeŸby obszaru, w tym roli procesów krasowych w jego morfogenezie, przy czym w tym wypadku kras rozwin¹³ siê w mioceñskich skalach gipso-wych, co zdecydowanie ró¿ni go od krasu wêglanowego regionu œwiêtokrzyskiego. Streszczenia referatów oraz opi-sy stanowisk dyskutowanych podczas sesji terenowych zosta³y opublikowane w materia³ach warsztatowych (Urban, 2019).
Pok³osiem VII Warsztatów Geomorfologii Strukturalnej s¹ artyku³y prezentowane w tym zeszycie Przegl¹du
Geo-logicznego. Najbardziej klasyczny przyk³ad form rzeŸby
strukturalnej Gór Œwiêtokrzyskich, jakim s¹ pasma górskie oraz obni¿enia centralnej i pó³nocnej czêœci trzonu pale-ozoicznego Gór Œwiêtokrzyskich, zosta³ scharakteryzowa-ny w artykule A. £ajczaka i wspó³autorów, dotycz¹cym cech rzeŸby obszaru Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowe-go. RzeŸba g³ównych wzniesieñ i obni¿eñ na tym obszarze jest ewidentnie warunkowana ró¿nicami odpornoœci ska³ pod³o¿a na wietrzenie i erozjê, podczas gdy cechy prze-strzenne (lokalizacja, kierunki) innych, mniejszych elemen-tów fizjografii: dolin rzecznych (prze³omów), go³oborzy i ska³ek, w ró¿ny sposób i nie zawsze jednoznacznie inter-pretowany przez badaczy, nawi¹zuj¹ do strukturalnych cech pod³o¿a (£ajczak i in., 2020). Zagadnienie rzeŸbotwórcze-go znaczenia cech litologicznych oraz strukturalnych jest równie¿ przedmiotem rozwa¿añ J. Urbana w artykule do-tycz¹cym powstania i wykszta³cenia œwiêtokrzyskich ska³ek piaskowcowych (Urban, 2020). W tym przypadku dla osi¹gniêcia celu badawczego wykorzystano szereg para-metrów mierzonych laboratoryjnie (cechy petrograficzne oraz fizyczno-mechaniczne ska³) lub w terenie (gêstoœæ i po³o¿enie przestrzenne ciosu, mi¹¿szoœæ ³awic, nachyle-nie warstw), tak, by uzyskane wyniki pozwoli³y w sposób obiektywny oraz iloœciowy okreœliæ warunki formowania
100
Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 2, 2020
1
Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, al. Adama Mickiewicza 33, 31-120 Kraków; urban@iop.krakow.pl
2
Instytut Geografii i Nauk o Œrodowisku, Wydzia³ Nauk Œcis³ych i Przyrodniczych, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, ul. Uniwersytecka 7, 25-406 Kielce; malgorzata.ludwikowska@ujk.edu.pl
siê i wykszta³cenia morfologicznego ska³ek (grup ska³ko-wych). Tak¿e D. Okupny oraz W. Jucha, autorzy artyku³u omawiaj¹cego wystêpowanie i wykszta³cenie torfowisk na terenie Niecki Nidziañskiej, za jeden z g³ównych jego tematów uznali analizê geologicznych i geomorfologicz-nych uwarunkowañ powstawania tych form (Okupny, Jucha, 2020). W swojej analizie wykorzystali dane z publikacji, zw³aszcza map geologicznych, aby okreœliæ zwi¹zek miê-dzy ró¿nymi odmianami ska³ oraz typami rzeŸby pod³o¿a a iloœci¹ i wielkoœci¹ torfowisk. Ostatni artyku³ w tym zeszycie Przegl¹du Geologicznego, autorstwa P. Kusztala i in., dotyczy krajobrazu kulturowego – historycznego pola górniczego w miejscu eksploatacji z³o¿a rud ¿elaza. Rów-nie¿ w tym wypadku badania terenowe i analiza numerycz-nego modelu terenu wykaza³y poœredni zwi¹zek rzeŸby form pogórniczych z wykszta³ceniem eksploatowanego z³o¿a (Kusztal i in., 2020). W ten sposób rzeŸba antropogeniczna odzwierciedla cechy geologiczne pod³o¿a, nabieraj¹c cech rzeŸby strukturalnej. W nastêpnych zeszytach Przegl¹du
Geologicznego jest planowane zamieszczenie trzech
kolej-nych artyku³ów zwi¹zakolej-nych z tematyk¹ poruszan¹ w refe-ratach oraz podczas sesji terenowych warsztatów. Pierwszy dotyczy uwarunkowañ kenozoicznego etapu morfogenezy po³udniowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich (M. Ludwikow-ska-Kêdzia), drugi podsumuje obserwacje znaczenia mio-ceñskiej serii ewaporatowej w ewolucji rzeŸby Niecki Soleckiej w zachodniej czêœci Ponidzia (A. Chwalik-Boro-wiec i in.), natomiast w trzecim, autorstwa S. Bortnyka i in., omówiono nieznan¹ praktycznie w Polsce koncepcjê tzw. lineamentu Karpiñskiego z pocz¹tku XX w. – strefy
obej-muj¹cej regiony geologiczno-fizjograficzne Europy œrod-kowej i wschodniej, w tym Góry Œwiêtokrzyskie.
Mo¿na mieæ nadziejê, ¿e VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej by³y inspiracj¹ dla licznie uczestnicz¹cych w nim m³odych badaczy, którzy pos³uguj¹c siê nowocze-snymi metodami i narzêdziami badawczymi, podejm¹ próby kontynuacji badañ w kierunkach zarysowanych w trakcie wyg³oszonych referatów i dyskusji prowadzo-nych podczas tegorocznego spotkania.
Redaktorowi Naczelnemu oraz Redakcji Przegl¹du
Geologicznego dziêkujemy za stworzenie mo¿liwoœci
publikacji materia³ów z VII Warsztatów Geomorfologii Strukturalnej w tym czasopiœmie oraz doskona³¹ wspó³pra-cê w ramach przygotowania artyku³ów do druku.
LITERATURA
KUSZTAL P., PABIAN G., KALICKI T., NOWAK E., PRZEPIÓRA P. 2020 – RzeŸba terenu i jej zmiany na obszarze historycznego pola górniczego (Osicowa Góra ko³o St¹porkowa, NW obrze¿enie Gór Œwiêtokrzyskich). Prz. Geol., 68 (2): 127–134.
£AJCZAK A., URBAN J., R¥CZKOWSKA Z., WA£EK G. 2020 – RzeŸba strukturalna obszaru Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowego. Prz. Geol., 68 (2): 102–111.
OKUPNY D., JUCHA W. 2020 – Znaczenie warunków geologicznych i geomorfologicznych dla rozwoju i wspó³czesnego stanu torfowisk Niecki Nidziañskiej. Prz. Geol., 68 (2): 135–144.
URBAN J. 2020 – Strukturalne, litologiczne oraz tektoniczne uwarunkowania rozwoju i ewolucji œwiêtokrzyskich ska³ek piaskowcowych. Prz. Geol., 68 (2): 112–126.
URBAN J. (red.) 2019 – VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej „RzeŸba strukturalna Gór Œwiêtokrzyskich i Ponidzia – stan badañ i per-spektywy badawcze”. Streszczenia referatów i posterów, przewodnik sesji terenowych, UJK, Kielce; https://7warsztaty2019.ujk.edu.pl/docs/-Warsztaty-2019-tom.pdf
101 Przegl¹d Geologiczny, vol. 68, nr 2, 2020
Ska³ki zbudowane z piaskowców dolnojurajskiej formacji sk³obskiej w rezerwacie przyrody nieo¿ywionej Ska³y pod Adamowem (patrz art. Urbana na str. 112–126). Fot. J. Urban
