Wojciech Kosiński
[ORCID: 0000-0002-9109-7930]prof. zw. dr hab. inż. arch., Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
PONADCZASOWA WIĘŹ ARCHITEKTURY I URBANISTYKI
Z NATURĄ NA PRZYKŁADZIE CHIN –
OD TAO DO WSPÓŁCZESNOŚCI
Streszczenie
Niniejszy artykuł jest rezultatem badań autora dokonywanych dwukrotnie w Chinach: w 2014 roku podczas wyjazdu studialnego organizowanego przez Politechnikę Krakowską oraz w 2019 roku w czasie programu Joint Studio współorganizowanego przez Krakowską Akademię im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego i chińską uczelnię Tsinghua University z Pekinu. Przedstawiony temat jest zbieżny z problematyką niniejszego numeru czasopisma, którą jest rola natury w kreacjach ar-chitektonicznych. Znakomitym przykładem w tej mierze są Chiny, gdzie przez tysiące lat natura była traktowana przez twórców miast i budowli z najwyższym szacunkiem i przyjaźnią, szczególnie w idei Tao zaistniałej około VI wieku p.n.e. i stosowanej z sukcesami po dziś dzień. Relacje natura – architektura/planowanie miast były zróżnicowane poprzez historię oraz bardziej lub mniej zinten-syfi kowane w różnych epokach kulturowych i stylach. Ukazuje to czytelnikom wspaniałą panoramę historyczną oraz oferuje współczesnym architektom uniwersalną, międzynarodową i użyteczną lekcję płynącą z Chin, która odnosi się do zrównoważenia, ekologii oraz estetyki wysokiej. Słowa kluczowe: kreowanie przestrzeni z naturą, Tao – harmonia – droga, Chiny, ewolucje archi-tektury
2019 (XIX) nr 3 e-ISSN 2451-0858 ISSN 1643-8299 DOI: 10.34697/2451-0858-pis-2019-3-001
A Timeless Rela onship of Architecture and Urbnism with Nature – The Example of China Since Tao to Contemporaneity
Abstract
This ar cle is the result of the author’s research done twice in China: a study trip organized by the Cracow University of Technology in 2014 and in 2019, during the Joint Studio programme co-organized by Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University and Chinese Tsinghua University of Beijing. The subject coincides with this issue’s topic – the role of nature in architectural crea ons. China is a great example in this respect, where for thousands of years nature has been treated by the creators of ci es and buildings with the highest respect and friendship, especially in the idea of Tao that arose around the 6th century BC. and used it successfully ever since. The rela onship between nature and architecture/city planning has varied throughout history and has been in-tensifi ed in diff erent cultural eras and styles. This demonstrates a wonderful historical panorama. Moreover, it off ers contemporary architects a universal, interna onal and useful lesson about China, sustainability, ecology, and high aesthe cs.
Key words: crea ng space with nature, Tao – harmony – road, China, architectural evolu on
Wprowadzenie
Zagadnienie dotyczące roli natury wobec współczesnej architektury i urbani-styki jest jednym z najważniejszych aspektów w poszukiwaniu paradygmatu dobrego, proekologicznego1 kształtowania przestrzeni w XXI wieku. Istotne
są w tej mierze zarówno zagadnienia funkcjonalne, np. projektowanie zrów-noważone, tworzenie domów i miast inteligentnych (smart buildings, smart cities), jak też zagadnienia estetyczne, w tym zwłaszcza harmonijne wpisywa-nie nowych projektów w otoczewpisywa-nie przyrodnicze oraz wprowadzawpisywa-nie elemen-tów natury w nowoprojektowaną przestrzeń. W dziedzinie dobrego i pięknego powiązania humanistycznego oraz estetycznego natury z architekturą i urba-nistyką interesujące są doświadczenia chińskie. Więź taka liczy tam tysiące lat i od wieków ewoluuje wraz z przemianami kulturowymi jako pozytywna emanacja starochińskiej idei Tao. Autor artykułu badał in situ – i przedstawia niniejszym – to zagadnienie w 20142 i 20193 roku na przykładzie takich miast
jak: Pekin, Szanghaj, Hongkong, Shenzhen i Guilin z sąsiadującym Yangshuo (il. 1).
1 K. Banasik-Petri, Architektura proekologiczna, Kraków 2018.
2 Wyjazd badawczo-studialny w czerwcu 2014 roku, zorganizowany przez Politechnikę Krakowską,
Wydział Architektury, Instytut Architektury Krajobrazu miał na celu zapoznanie się i opracowanie książki na temat tradycji, ewolucji i współczesności chińskiego środowiska przestrzennego w zakresie: planistyki, urbani-styki i architektury oraz architektury krajobrazu w konfrontacji z historycznym środowiskiem przyrodniczym.
3 Wyjazd w 2019 roku odbywał się w ramach wspólnego programu Wydziału Architektury i Sztuk
Pięknych KAAFM i Tsinghua University. Jego temat dotyczył przekształceń historycznych zespołów urbani-styczno-architektonicznych i krajobrazowych o podłożu historycznym dla celów współczesnych.
Il. 1. Obszar badań autorskich z 2014 i 2019 roku. Oprac. graf. D. Kronowski.
Idea Tao
Idea Tao zrodziła się prawdopodobnie w drugim tysiącleciu p.n.e. na tle chińskiej mitologii. Istotne były w tej mierze mity o: przemianie Chaosu w świat z wyło-nieniem nieba, Oceanu Północnego, Oceanu Południowego i ziemi; stworzeniu ludzi i przykazaniu im przyjaźni z naturą oraz o urządzaniu świata4. Pojęcie oraz
pierwsze defi niowania Tao są znane z pism na wpół legendarnego nauczyciela Lao-Tsy (Lao Tzu, Laozi, około 601–531 roku p.n.e.)5, którego główne dzieło
Tao Te Ching czyli Księga drogi, zostało uczytelnione i uwspółcześnione przez pisarkę Ursulę Le Guin6. Głównym przesłaniem księgi oraz zawartej w niej idei
jest najszerzej pojęta harmonijność – równowaga jako droga i cel do dobrego ist-nienia oraz działania człowieka. Jego następca Czuang-Tsy (Zhuangzi, 369–286 p.n.e.) bogato rozwinął tę ideę, także w odniesieniu do współistnienia człowieka z naturą7. Przeciwstawił się kontrowersyjnym, ulubionym przez totalitarnych
ce-sarzy i komunistów „władczym i niewolniczym” ideom Konfucjusza. Idea Tao w swojej admiracji dla natury oraz harmonii bytów niematerialnych (wartości,
4 M.J. Künstler Mitologia chińska, Warszawa 1985, s. 27–32, 46–50, 51–55. 5 Lao Tzu, Tao Te Ching. W poszukiwaniu równowagi, tłum. M. Lipa, Gliwice 2016.
6 Lao-Tsy, Tao te King czyli Księga drogi, oprac. Ursula K. Le Guin, tłum. B. Jarząbska-Ziewiec,
Warszawa 2010.
7 Czuang-Tsy, Nan-hua-czên-king: Prawdziwa księga południowego kwiatu, tłum. W. Jabłoński,
pojęć, emocji uczuć) i materialnych posiada silne związki z nurtami wolnej myśli zen i feng shui, a słabsze z poddańczym, pasywnym buddyzmem i hinduizmem. Cechuje się preferencją w kierunku idei humanistycznych, ekologicznych i es-tetycznych, a nie religijnych8. Z tego powodu tzw. świątynie taoistyczne mają
bardziej charakter zborów intelektualnych niż świątyń kapłańskich.
Idea Tao w projektowaniu przestrzeni jest ponadczasowa. Przewija się lite-ralnie albo aluzyjnie przez stulecia w zdecydowanej większości chińskiej „wyso-kiej” sztuki budowania domów i miast. W tym podejściu ważna jest idea parków i ogrodów, które potem były wzorcem dla angielskiej architektury krajobrazu i zachwycały Franka Lloyda Wrighta oraz Le Corbusiera. W okresie brutalnego reżymu Mao Zedonga nienawidzącego Tao i innych tradycji kulturowych Chin, w 1956 roku na przełomie socrealizmu i socmodernizmu, Amos Ih Tiao Chang opublikował w Princeton kultową książkę The Tao of Architecture9 jako wyraz
przeciwstawienia się zwyrodnieniu ówczesnej chińskiej polityki budowlanej oraz coraz bardziej prostackiemu, niehumanitarnemu i antyekologicznemu mo-dernizmowi globalnemu. Jego uczeń David Wang w swojej najnowszej książce ukazuje aktualność projektowej idei Tao w erze cywilizacji cyfrowej i kultury hipernowoczesności10.
Idee i zasady kształtowania taoistycznego
Nawarstwiające się doświadczenia taoistycznego projektowania w różnym cza-sie i w różnych miejscach pozwoliły badaczom na obszerne badania analityczne i tworzenie „języka wzorców” (the pattern language używając sformułowania Christophera Alexandra). Do szczególnie bogatych wypowiedzi w tym zakresie należy swoisty autorski almanach tej wiedzy, zgromadzony w pracy Jeana Co-opera o symbolice taoistycznego ogrodu, który z uwagi na jego znaczenie przy-toczono poniżej:
Kreacja musi być harmonijna, czy jest to malarstwo, poezja, muzyka albo tworze-nie ogrodu […]. W dobrze zaprojektowanym ogrodzie trudno odróżnić dzieło człowie-ka i natury […]. Powinno się pożyczać scenerię od natury […]. Gdziekolwiek jest dobry ogród, stanowi miejsce spokoju, medytacji, zjednoczenia z naturą, czy to w dzikiej scene-rii przy wodospadzie albo spokojnym potoku, czy też w bambusowym zagajniku lub na dziedzińcu miejskiej rezydencji […]. Ogród jest «naturalnym domem człowieka», dlatego zarówno budynek, jak i ogród winny stanowić równowagę, jak w harmonijnej naturze [...]. Nieregularność linii sugeruje ruch i życie […]. Przypominamy, że wszystko co jest zarzą-dzane i symetryczne – jest obce wolnej naturze […]. Docenianie zmienności i interakcja symbolizowana przez teorię yin-yang powodowały u chińskich projektantów
poszukiwa-8 Por. H. Oldmeadow, Introduction, [w:] Light from the East. Eastern Wisdom for the Modern West,
ed. idem, Bloomington 2007, s. VII–XIII, https://epdf.pub/light-from-the-east-eastern-wisdom-for-the-modern-west-perennial-philosophy-seri.html [dostęp: 17.04.2019].
9 Najnowsze wydanie: Amos Ih Tiao Chang, The Tao of Architecture, Oxford 2017. 10 D. Wang, A Philosophy of Chinese Architecture. Past, Present, Future, New York 2017.
nie nieregularności i niespodzianki […]. Najmniejsze przestrzenie mogą być przeobrażone dając efekt głębi, niekończącego rozbudowywania się i tajemniczego dystansu […]. Staw, skały, ogrody skalne, gaje, krzewy, kręte ścieżki, wszystko to wabi, gdy znajduje się dalej niż bliska dosłowna scena […].
Gordon Douglas Rowley mawiał o sztuce zachodniej i chińskiej: my ograniczamy
przestrzeń do pojedynczego widoku, jakby patrząc przez otwarte drzwi, natomiast oni
su-gerują nieskończoną przestrzeń natury, jak gdyby przez te otwarte drzwi przechodzili […]. Pawilon i galeria są niezbędne dla komfortu w letni upał i w chłodzie zimy […]. Budynki powinny być umiejscowione tak, aby harmonizowały z naturalnym ukształtowaniem akwe-nów, często przecinanych mostami półkolistymi. Gdy odbijają się one poniżej w czystej wodzie formują doskonały krąg, a stojąca woda jest symbolem zwierciadła […]. Mówi-liśmy, że symetria jest obca naturze, dlatego ogród nie zawiera przycinanych trawników i żywopłotów, geometrycznych kwietników ani kwiatów porządkowanych w szeregi lub wzory. Kształtowanie pejzażu powinno pochłaniać to co budowane i podobnie jak nasadza-ne drzewa, uczynić je takimi, jak gdyby wyrosły w tym miejscu […]. Takie okolice dobrze będą służyć relaksowi oraz przyjemnościom aktywnym albo towarzyskiemu zgromadzeniu przyjaciół, aby spotkać się, pić herbatę, wino lub biesiadować na świeżym powietrzu [...].
Ważność wody w chińskim ogrodzie jest nie tylko kontrastem wobec ziemi – jako symbolika przeciwności yin-yang – ale także wyrazem wielkiego znaczenia wody jako największego taoistycznego symbolu. Jest w niej siła i słabość, płynność, adaptowalność, chłód, elegancja i spokój. Podczas gdy ziemia jest ciałem, a góry i skały są kośćmi, rzeki i strumienie są arteriami i krwią życiodajną i oczyszczającą. Wody płynące i stojące sym-bolizują ruch i odpoczynek – są więc uzupełniającymi się przeciwnościami. Miejscami woda może staczać się po kamieniach lub spadać wśród skał tworząc mały wodospad. Prze-dłużenie posadzki pawilonu może być obsadzone kwiatami, ale częściej może zawierać bieżącą wodę. Miejscami mogą być na niej serie wysp w połączeniu ze skałami. Kamienie opływające wodą mogą symbolizować interakcję miękkiego i twardego. Skały mogą sym-bolizować góry, zniszczone i wydrążone warunkami pogodowymi, mogą tworzyć groty i dziwne kształty, np. skamieniałe drzewa. Mogą być wyprostowane i wysokie, inne – le-żące i znękane, o formach zwierzęcych. Symbolicznie góra jest osią świata. W chińskim ogrodzie «góra» jest tradycyjnie umieszczona pośrodku jeziora lub stawu. Dobrze gdy jest nią skała – będąca stabilną i wieczną, w przeciwieństwie do wody – płynącej i tymczaso-wej. Skały są «milczące, niewzruszone i oderwane od życia, jak wyrafi nowani uczeni». Gdy tworzysz sztuczne góry i skały staraj się, aby były podobne do prawdziwych, jednak podążając za planem natury nie zapominaj, że są zbudowane ludzkimi rękami. Przedłu-żenie myśli taoistycznej poprzez symbolizm ogrodu jest refl eksją, że raj został utracony, a pierwszym miejscem szczęśliwości stał się dobrze zaprojektowany krajobraz11.
Pierwotne zespoły taoistyczne oraz centra dwóch metropolii
Najbardziej wyrazistą ilustracją wizualną tej idei są taoistyczne parki oraz zespo-ły miejskie i wzniesione na ich obszarze obiekty. Zespozespo-ły te byzespo-ły często zwią-zane organizacyjnie z ośrodkami władzy, ze względu na historyczność, powagę i piękno, np. w Pekinie, Szanghaju i Sajgonie (stolica komunistycznego Wiet-namu, od 1976 roku pod nazwą Ho Chi Minh). Za czasów imperium były one
11 J. Cooper, The Symbolism of the Taoist Garden, [w:] Light from the East…, op. cit., s. 205–216.
[Tłum. i wyróżnienia – W.K.; kolejność cytatów wg oryginału – autor nie porządkował ich pod względem me-rytorycznym].
zamknięte dla publiczności i służyły jako miejsca poufnych narad politycznych oraz ekskluzywnych spotkań fi lozofi cznych, poetyckich i artystycznych. Dzięki demokratycznej transformacji prezydenta Sun Jat-sena parki i zespoły miejskie zostały powszechnie udostępnione; obecnie służą kontemplacjom, ćwiczeniom, zwiedzaniu, a czasami zgromadzeniom.
Najważniejszy w tej kategorii jest „modelowy” Park Tao-Ran (Taoran-ting) w Pekinie, położony przy drugiej obwodnicy w odległości około 3 km na południowy zachód od Zakazanego Miasta, na wysokości Świątyni Nieba (il. 2a, 2b). Zaczątki parku są datowane na okres dynastii Han, zapoczątkowany w 206 roku p.n.e., co czyni to miejsce jednym z najstarszych zabytków regionu. Z kolei budynek nauk, dysput i medytacji, zwany popularnie Świątynią (Świą-tynia Miaoying) jest datowany na rok 1096 (rozbudowany w 1271), a więc po-czątek panowania dynastii Juan (Yuan; określenie świątynia bywa tylko umow-ne, ponieważ Tao jest ideą, a nie religią, dlatego nie posiada kapłanów, lecz nauczycieli). Najsłynniejszy w tym zespole jest Pawilon zwany dawniej także Miejscem Spotkań Filozofów, a po masowym udostępnieniu – Miejscem Wiel-kiej Radości (Big Fun Park), który stanowi ważne świadectwa historii. Jego powstanie jest datowane na 1644 rok, a więc rok intronizacji dynastii Quing. Park Tao-Ran był czterokrotnie rewitalizowany: po zwycięskiej wojnie z oku-pacją japońską (1895) i po rewolucji Xinhai (1911–1912) zakończonej upad-kiem cesarstwa i narodzinami demokratycznej republiki oraz po zwycięstwie nad Japonią (1937–1945) i ugruntowaniu komunizmu (od 1949). Jego obecną postać ustalono w roku 1956 (koniec stalinizmu). W ostatnich latach ten genius loci (duch opiekuńczy danego miejsca) został swoiście „uhonorowany” przez zbudowanie na styku z parkiem ekskluzywnego osiedla deweloperskiego Tao-ranting Residential District.
W Szanghaju najstarszym znanym dziełem taoistycznym jest zespół Ba-iung Yangdian – Świątynia Białej Chmury – zwany Królewskim, potocznie określany jako Świątynia Tao. Jego zaczątek datowany jest na lata 220–280 n.e. z okresu Trzech Królestw, gdy Szanghaj stanowił wioskę portową i handlową. Przez stulecia stał zupełnie samotnie wśród drzew w pobliżu rzeki Huangpu. Rozbudowała go i nadała obecny „rozmach” dynastia Tang, a jego budowa trwała przez lata 1125–1215. Jest to regularny prostokątny, omal kwadratowy zespół urbanistyczny z centralnym kwadratowym placem na osi ważnej ulicy blisko rzeki Huangpu. Baiung tworzy istotną przestrzeń publiczną w prawo-brzeżnej dzielnicy Pudong (il. 3a, 3b). Zespół był wielokrotnie przebudowywa-ny i konserwowaprzebudowywa-ny, ostatnio w roku 2007 z okazji Expo. Stanowi oazę spokoju i harmonii wśród zgiełku i pośpiechu panujących wokoło. Obecnie rejon jest znany jako najnowocześniejszy i centralny fragment metropolii, z terenem wy-stawy Expo 2010 i z najwyższymi wieżowcami – w tym drugim pod względem wysokości na świecie Shanghai Tower.
Il. 4a–4b. Makiety centrum Pekinu: zespół jezior i zieleni, Wzgórze Węglowe, Zakazane Miasto. Materiał The Beijing Urban Planning Exhibition Center. Fot. W. Kosiński.
Il. 5a. Pekin, widok ze Wzgórza Węglowego na Zakazane Miasto. Fot. W. Kosiński.
W Pekinie najsłynniejszym chińskim zespołem urbanistyczno-architek-tonicznym i krajobrazowym jest centrum historyczne Zakazane Miasto, nazy-wane dosłownie „Starożytnym Pałacem”. Wraz z parkiem Jingshan (od strony północnej) oraz 10-kilometrowym pasmem jezior i zieleni (od strony zachod-niej) skierowanym w kierunku Pałacu Letniego tworzy światowej sławy kon-glomerat natury i kultury, inspirowany naukami Tao (il. 4a, 4b). Jego twórcą był kontrowersyjny cesarz Yongle z dynastii Ming, panujący w latach 1402–1424, który ostatecznie przeniósł stolicę państwa z Nankinu do Pekinu. Tworzenie zespołu cesarskiego datowane jest na lata 1406–1420; w kolejnych wiekach trwało jego przekształcanie. W skład cesarskiego Parku Jingshan, wchodzą: sztucznie usypane Wzgórze Węglowe (il. 5a) stanowiące punkt obserwacyj-ny i obronobserwacyj-ny przed zagrożeniem ze stroobserwacyj-ny Mongołów, a zarazem osłaniające miasto od strony północnych wiatrów pustynnych oraz plac i park publiczny będący łącznikiem między Miastem a Wzgórzem (il. 5b).
Jak wspomniano wcześniej, Szanghaj (il. 6a) stanowił do końca wieków średnich skromny port i kolonię handlową nad rzeką Huangpu, wpadającą do Jangcy (Yangtze, Yangtze Kiang). Tak było do czasu, gdy w latach 1559–1577 gubernator Syczuanu w okresie dynastii Ming, Pan Yunduan, wzniósł w tym mocno uwodnionym miejscu posiadającym kilkanaście taoistyczny jeziorek ogród Yuyuan (Yu Yuan, Yu Garden) jako miejsce pobytu dla swojego ojca, emerytowanego ministra cesarstwa (il. 6b). Oryginalnie wykorzystał niezwykłe akweny, przeplatając je z zabudową. Park zmieniał właścicieli trzykrotnie, na skutek ich zadłużeń przy jego tworzeniu, jednak za każdym razem pozostawały po nich ciekawe elementy, takie jak: „Akademia Czystości i Harmonii”, „Park Uduchowienia” i liczne pawilony przyjemnościowe. Kolejne wielkie przebu-dowy i rozbuprzebu-dowy okolicy (np. sąsiadującej XIX-wiecznej dzielnicy Bund, nowego centrum miasta) uczyniły z niego jeden z najważniejszych parków świata (il. 7a), natomiast jego „promieniowanie” i oddziaływanie zachęcające przybyszów do zwiedzania, przyczyniło się do ewolucji Szanghaju w metropo-lię12. Park przeżył trzy katastrofy: upadek fi nansowy twórcy, wojny opiumowe
w XIX wieku oraz II wojnę światową, gdy Japończycy spowodowali jego pra-wie całkowitą zagładę. Każdorazowo był starannie, stylowo i skutecznie odbu-dowywany (około roku 1590 oraz w latach 1760–1780, 1956–1961); aktualnie stanowi geometryczny środek metropolii (między rzeką Huangpu a centrum usługowo handlowym) i jest obudowywany wieżowcami13 (il. 7b).
12 Origin of Metropolis. A Study on the Bund Section of Nanjing Road in Shanghai, ed. Chang Qing,
Shanghai 2005.
Il. 6a. Szanghaj, plan ogólny; dokładnie w centrum śródmieścia znajduje się ogród Yuyuan. Materiał The Shanghai Urban Planning Exhibition Center. Fot. M. Zieliński.
Il. 7a. Szanghaj; ogród Yuyuan, rejon przebudowany jako przestrzeń publiczna. Fot. A. Klimas.
Pierwszy i drugi modernizm. Postmodernizm
Uznanie natury jako bytu przyjaznego człowiekowi, zasługującego na najwyż-szy szacunek na zasadach idei taoistycznej, bez „panowania nad nią” i „czy-nienia jej sobie poddanej” oraz bez „ujarzmianianatury”, jak miało i ma to miejsce w innych ideach, przetrwało do końca cesarstwa (1912). Tao i jego wpływy pozostawały nadal, ale już nie w postaci powtarzania historyzmu, lecz na zasadach pionierskiego „pierwszego modernizmu” równoległego z modern movement na Zachodzie. Można stwierdzić, że ów taoistyczny modernizm był aktualny w okresie republiki demokratycznej utworzonej przez wspaniałego prezydenta Sun Yat-sena i kierowanej przez jego następców. Ten charyzma-tyczny intelektualista i polityk, jeden z najwybitniejszych Chińczyków w całej historii, prowadził w krótkim i jedynym w dziejach tego państwa okresie nie-totalitarnym (porównywalnym z czasami II RP) liczne atrakcyjne inicjatywy urbanistyczne. Inwestował m.in. w miasta portowe, w których nowoczesność architektury w nurcie modernistycznym uwzględniała też istotną rolę natury. Zmiany nadeszły wraz ze zwycięski reżymem Mao Zedonga, który wprowadził totalitaryzm na wzór sowiecki (1949).
Mao po krótkim okresie chińsko-stalinowskiego socrealizmu (1949– 1956), gdy jeszcze natura odgrywała dość istotną rolę (por. z pozytywnym pol-skim przykładem Nowej Huty), wprowadził na wzór innych krajów koszmarny, opresyjny „drugi modernizm”, dla którego przyjęta została kolokwialna nazwa socmodernizm. Natura, podobnie jak zabytki, znalazła się na dalszym planie i de facto nie była uwzględniana w komunistycznych megainwestycjach prze-mysłowych, rolnych i mieszkaniowych. Idea Tao została odsunięta jako zbyt bliska religii, a za mało „konstruktywna” dla zamiarów reżymu. Jedyną dość pozytywną w tej epoce postawą była rewaloryzacja najważniejszych parków i ogrodów (także nielicznych zabytków) służących politycznemu prestiżowi (na wzór Stalina), często jednak przy tym degradowanych przez wprowadza-nie elementów komunistycznych, np. pomników i wprowadza-nieestetycznych obiektów budowlanych.
Po śmierci tyrana, w czasie transformacji pod wodzą Deng Xiaopinga, wzniesiono ciekawe obiekty wpisane w naturę, na obszarze przepięknie położo-nego wśród gór, rzek i jezior historyczpołożo-nego i mniejszego14, ale słynnego z
pięk-ności miasta Guilin15. Podczas II wojny światowej zostało ono barbarzyńsko
14 W. Kosiński, Sztuka urbanistyki na tle Chin – zarys ewolucji. Charakterystyka wybranych małych
miast / The Art of Urban Design in Relation to China – the Outline of the Evolution. A Characteristic of the Selected Small Towns, „Space and Form / Przestrzeń i Forma” 2015, nr 23 (1), s. 7–36, http://www.pif.zut.edu.
pl//images/pdf/pif-23-1_pdf/A-01_PiF23-1_Kosinski.pdf [dostęp: 17.04.2019].
15 Historia/legenda głosi, że chiński marszałek, który podbił Guilin dla dynastii Jin około roku 300
n.e., oświadczył, że jest to „perła” – najpiękniejsze miasto świata. Por. L. Abrahams, Why Guilin, China is
the Most Beautiful Place on Earth, Culture Trip, 30.03.2017,
zniszczone przez Japończyków, a następnie odbudowane za czasów Mao naj-pierw w nurcie „socu”, potem prostackiego modernizmu, a od czasu Deng Xia-opinga – z istotną rolą postmodernizmu ciekawie komponowanego z naturą. Spektakularnym przedsięwzięciem z pogranicza późnego modernizmu i post-modernizmu jest odbudowa wspaniałych pagód Słońca i Księżyca na jezio-rze Shãn (Shãn-Hu) w centrum miasta (il. 8a, 8b). Budowle zrekonstruowa-no z najwyższą klasą według historycznych źródeł (co nie było powszechne przy ówczesnych odbudowach), odtwarzając rewelacyjny krajobraz śródmie-ścia. W drugim etapie odbudowy, w ramach nowo przyjętego postmodernizmu wstawiono osiowo najnowocześniejsze piony windowe, a wnętrza górnych kondygnacji wystylizowano na luksusowe pomieszczenia, z których roztacza się widoki na dalsze malownicze plany struktury miasta: z dwoma lokalnymi rzekami i czterema jeziorami, a dalej w stronę potężnej transregionalnej rzeki Longji – z malowniczymi górami prowadzącymi do drugiego miasta „perełki” Yangshuo. Pomiędzy pagodami, na dnie jeziora, znajduje się szklany tunel eks-ponujący życie natury podwodnej.
Postmodernizm został w Chinach przyjęty z aprobatą. Najwybitniejszy współczesny architekt chiński, jeden z twórców nowoczesnej Drugiej Fali i lau-reat Nagrody Pritzkera Wang Shu, stwierdza, że Chińczycy cechują się zbytnimi skłonnościami do kiczu16. Może mieć to pewną zbieżność z ich sympatią do
post-modernizmu. Należy zauważyć istotne różnice między recepcją postmoderni-zmu w Chinach a w krajach Układu Warszawskiego, czyli w orbicie sowieckiej. Postmodernizm światowy w architekturze pojawił się w drugiej połowie lat 60. XX wieku. W państwach wschodnioeuropejskich kierowanych z Moskwy był wówczas ofi cjalnie „źle widziany jako element antysocjalistyczny”, a wśród młodszego pokolenia ówczesnych architektów (np. z PRL, Estonii) był formą kontestacji reżymu aż do transformacji (1989). W Chinach ofi cjalne otwarcie na Zachód, pomimo ustroju komunistycznego, nastąpiło wcześniej – po śmierci Mao w 1976 roku w ramach epokowej transformacji Deng Xiaopinga („jeden kraj dwa systemy”). Dlatego też w Chinach już wtedy postmodernizm stał się ak-ceptowanym, ofi cjalnym stylem. Budowano w tym guście m.in. ważne budynki urzędowe oraz dolne kondygnacje usługowe w dużych pierzejowych blokach śródmiejskich w Pekinie jako uatrakcyjnienie przestrzeni publicznych w li-niach ulic, z pokaźnymi alejowymi nasadzeniami zieleni, podczas gdy wyższe kondygnacje biurowe lub mieszkalne budowano prosto i zgrzebnie. Obecnie powstają tam wieżowce.
16 Por. „he criticizes kitsch as a kind of art leading to the production of ‚kitsch’ for consumption”, [w:]
Hing-wah Chau, Xianfeng? Houfeng? Youfeng? – An Analysis of Selected Contemporary Chinese Architects,
Yung Ho Chang, Liu Jiakun, and Wang Shu (1990s–2000s), „Frontiers of Architectural Research” 2015, Vol. 4,
Il. 8a–8b. Centrum Guilin; na jeziorze Shãn (Shãn-Hu) odbudowane pagody Słońca i Księżyca. Fot. W. Kosiński.
Il. 9a–9b. Centrum Guilin; postmodernistyczny most kryształowy na rzece, naśladujący słynny Palladian Bridge w angielskim parku Stowe. Fot. W. Kosiński.
Postmodernistyczne aspekty tradycjonalizmu i lekkości mogły stać się więc drogą do przypomnienia o Tao. W kameralnej skali wielce atrakcyjną po-zostałością chińskiego postmodernizmu współistniejącego z naturą jest most kryształowy na wspomnianym wcześniej jeziorze Shãn w Guilin (il. 9a, 9b). Spełnia on dwie z istotnych idei postmodernizmu. Jedna to wyraźne nawiązanie do historii17, a druga – żart w dobrym guście (Charles Moore). Most w Guilin jest
w zasadzie kopią słynnego marmurowego mostu palladiańskiego w czołowym parku angielskim Stowe. Natomiast szklane tworzywo chińskiej mutacji, na mi-nimalnie widocznych konstrukcjach stalowych, w kontekście naturalnym wody i lekko zamglonych zazwyczaj gór, jest wybitnym znakiem epoki i zasługuje na uwagę. Na peryferiach Guilin w kierunku pokazowej Jaskini Trzcinowej Fujarki poprowadzona jest ekstrawagancka, postmodernistyczna promenada krajobra-zowa z ciekawymi, wręcz dowcipnymi efektami materiałowo-przestrzennymi (il. 10a, 10b).
Pełen specyfi cznych i w dobrym stylu postmodernistycznych atrakcji jest Hongkong Park, który znajduje się w ścisłym centrum metropolii, u stóp Wzgó-rza Wiktorii. Park powstał w latach 1980–1990, w miejscu zlikwidowanej angiel-skiej bazy wojskowej z okresu kolonialnego, za cenę blisko pół miliarda dola-rów. Ciekawą jest promenada okrężna (łac. ambulatio, w klasycznej terminologii sztuki ogrodowej) wykorzystująca naturalne wychodnie skalne, „uzupełnione” fragmentami sztucznych skał, potoków i wodospadów (il. 11a). W tym miejscu można wspomnieć omówioną debatę na temat skłonności do kiczu w chińskiej sztuce ogrodowej, zwłaszcza w dobie postmodernizmu. Park prezentuje również ambicje inwestorów, programistów i twórców, które zmierzają w kierunku dy-daktyki oraz kwestii jakości środowiskowych.
Obok wartości relaksacyjnych i dekoracyjnych park zawiera także aspekty dydaktyczne, takie jak: wspaniała ptasia woliera Edvard Voude Aviary wyróżnio-na szeregiem wyróżnio-nagród (il. 11b) czy akweny z hodowlami egzotycznych ryb i żółwi; posiada również sektory będące niezwykłymi ogrodami botanicznymi (il. 12a), które są codziennie fachowo pielęgnowane i przeobrażane. Park wyróżnia do-skonale realizowana funkcja informacyjna zarówno na tradycyjnych tablicach, jak i w wersji elektronicznej; dodatkowo obowiązuje zakaz niespokojnego za-chowania, słuchania urządzeń dźwiękowych, parkowania na otaczających park placach postojowych z włączonymi silnikami spalinowymi. Przy obwodnicy po przeciwnej stronie jezdni, park jest otoczony prestiżowymi wysokościowcami, na czele ze słynną „krystaliczną” czarną wieżą Bank of China Tower projektu Yeoh Ming Pei (il. 12b).
17 Por. idee odnośnie postmodernizmu autorstwa np. Ricardo Bofi lla, Aldo Rossiego, Roberta
Il. 10a. Guilin, park publiczny na peryferiach; postmodernistyczna, napowietrzna promenada stalowa, której fi lary stanowią uschnięte zabytkowe drzewa. Fot. W. Kosiński.
Il. 10b. Guilin, park publiczny na peryferiach; postmodernistyczne sztuczne skały betonowe na promenadzie. Fot. W. Kosiński.
Il. 11a. Hongkong Park, stanowiący centrum publiczne metropolii, otoczony tkanką ulic i wieżowcami; postmodernistyczne sztuczne skały betonowe na promenadzie. Fot. W. Kosiński.
Il. 11b. Hongkong Park; wspaniała woliera w stylu high-tech, obok znajduje się betonowa wieża widokowa i sztuczny 50-metrowy wodospad. Fot. W. Kosiński.
Il. 12a. Hongkong Park, imponujące okazy „masztowych” sosen wyżynnych; atrakcyjny i popularny park jest zarazem wybitnym ogrodem botanicznym. Fot. W. Kosiński.
Il. 12b. Hongkong Park, wśród otaczających budowli – jeden z najpiękniejszych wieżowców świata, proj. Yeoh Ming Pei; widok z wnętrza parku. Fot. W. Kosiński.
Kosmopolityczna globalizacja wobec natury
Eksperyment chiński „jeden kraj dwa systemy” łączący okrutny komunizm Wschodu18 z liberalnym kapitalizmem i sukcesami Zachodu, wywołuje od ponad
40 lat narastające emocje19; jednocześnie Chiny z rekordowym wzrostem
gospo-darczym i prestiżowym są największym niszczycielem środowiska. Relacja ar-chitektury i urbanistyki wobec natury po postmodernizmie, a więc w trzecim mo-dernizmie (po przedwojennym i powojennym), w najbardziej spektakularnych i powszechnych przykładach oddaliła się od natury i od Tao.
Park Olimpijski Shunyi w Pekinie (2008) został pięknie zlokalizowany na osi północnej między czwartą a piątą obwodnicą (il. 13a). Jednak natura odgrywa w nim dalszoplanową rolę – dominują ogromne obiekty sportowe projektowane przez gwiazdorów architektury światowej (np. Stadion Olimpijski inaczej zwa-ny „Ptasie Gniazdo” autorstwa zespołu Herzog & de Meuron) oraz nieciekawie skomponowane place i promenady o gigantycznej skali. „Zieleń towarzysząca”, acz nowa i zadbana, znajduje się „w defensywie”. Jest umieszczona tam, gdzie pozostały wolne miejsca (il. 13b).
Nieco korzystniej pod względem roli natury prezentuje się drugie mega-przedsięwzięcie – Expo 2010 w Szanghaju (il. 14a). Tam również wyznaczono bardzo atrakcyjną lokalizację, którą są nabrzeża rzeki Huangpu. Zagospodarowa-no głównie stronę orografi cznie prawą, południową, co pozytywnie stymulowało rozwój dzielnicy Pudong – wcześniej całkowicie niezagospodarowanej. Kom-pozycja urbanistyczna Expo jest bardziej „miejska” niż pekińska: tworzy siatko-wy układ podłużnych alei równoległych do rzeki oraz poprzecznych ulic, w tym trasy mostowe (podwodny przezroczysty tunel spacerowy). Po Expo pozostała aktywna, kompletująca metropolię, integralna dzielnica miasta. Architektura jest tu mniej kosmopolityczna od olimpijskiej w Pekinie. Oprócz zagranicznych pa-wilonów w stylu międzynarodowego high-tech, zrealizowano system ciekawych pawilonów dla życia publicznego, w formie odwróconych „pagód” z historycz-nym „pałacowym” kolorem ciemnoczerwohistorycz-nym. Wartością naturalną jest przede wszystkim woda, natomiast zieleń została znacznie wzbogacona dzięki nowym plantacjom w miejscu zastanych ugorów i marnych łąk o minimalnej aktywności biologicznej. Liderem projektu parku, w ślad za wygranym konkursem między-narodowym, był zespół Sasaki Associates (il. 14b).
Shenzhen20 to miasto Specjalnej Strefy Ekonomicznej, założone w 1980
roku na miejscu osady rybackiej i osuszonych moczarów. Jest neomodernistyczne, jednak o klasycznym rusztowym układzie; zlokalizowano je wstęgowo na połu-dniowym cyplu Chin, na styku z Hongkongiem, przy ujściu Rzeki Perłowej do
Pa-18 C. Thubron, Za Murem. Podróż po Chinach, tłum. P. Lipszyc, Wołowiec 2015. 19 G.W. Kołodko, Czy Chiny zabawią świat?, Warszawa 2018.
20 Great Leap Forward: Harvard Design School Project on the city, eds. C.J. Chung, J. Inaba, R.
l. 13a. Schemat planu Pekinu; Centrum Olimpijskie zlokalizowano na głównej osi północ-południe, w kierunku północnym od centrum (górne zakończenie schematycznego krzyża). Materiał The Beijing Urban
Planning Exhibition Center; Fot. W. Kosiński.
Il. 13b. Pekin, parkowe wypełnienie Centrum Olimpijskiego; z lewej – hotel „Znicz Olimpijski”. Fot. M. Zieliński.
Il. 14a. Szanghaj, koncepcja EXPO; zrealizowano dolną, prawobrzeżną część. Materiał The Shanghai Urban
Planning Exhibition Center. Fot. M. Zieliński.
cyfi ku. Posiada wspaniały, przyjazny podzwrotnikowy klimat i bujną subtropikalną roślinność. Plan ogólny zobowiązuje planistów i inwestorów do utrzymania 1/3 powierzchni naturalnych. Jest to przestrzegane w toku realizacji projektów – nawet przy wyjątkowych odstępstwach od planu, zachowany zostaje bilans zielni. Młoda, imponująca, 39-letnia metropolia21 licząca 13 mln ofi cjalnych mieszkańców
po-siada około 100 nowych parków, w tym 27 ogólnomiejskich, 11 bardzo spekta-kularnych parków tematycznych oraz 2 zaadaptowane parki historyczne będące częścią wcześniejszych, zabytkowych zespołów na peryferiach (il. 15a). Osiedla zlokalizowane pomiędzy obrzeżami a centrum nawiązują do dobrych tradycji no-woczesnych, wzorem pierwszego i drugiego modernizmu o ludzkiej skali. Staran-nie skomponowane bloki wolnostojące zawierają w międzyblokowych wnętrzach wiele zorganizowanych przestrzeni publicznych z mnóstwem pieczołowicie do-branej i skomponowanej zieleni, wody, wymodelowanego terenu i rzeźb (il. 15b).
Parki tematyczne posiadają szerokie spektrum programowe i estetycz-ne – od zupełestetycz-nego disestetycz-nejowskiego kiczu (np. Window of the World), do moder-nistycznego wyrafi nowania, jednak przy zminimalizowanych składnikach przy-rodniczych. Ograniczają się w tej mierze do kameralnych ogrodów botanicznych oraz do niewielkiej tzw. zieleni towarzyszącej, znajdującej się obok potężnych i efektownych budowli „gwiazdorskich”. Taki charakter posiada uznawany za najważniejszy i największy w skali krajowej (1,5 km²) OCT – Overseas Chinese Town (nazwy reklamowe: Adventure Resort, Creative Culture Park i in.) tworzo-ny od 1985 roku22. Ma on ogromne powodzenie i sukcesy fi nansowe, jednak przy
całym bogactwie atrakcji, zieleń stanowi najsłabsze ogniwo. Architekci odwie-dzają go ze względu na mistrzowskie budynki – nadwodny Clubhouse projektu Richarda Meiera (il. 16a) i Design Museum projektu Studio Zhu & Pei , afi liowa-ne przy NY MOMA (il. 16b).
Kulminacją (przenośnie i dosłownie) idei oraz osiągnięć globalnego neo-modernizmu z przełomu XX/XXI wieku stały się super wieżowce, stanowiące często „pionowe miasta” – Vertical Cities23. Norman Foster nazywa
projekto-wany przez siebie słynny londyński wieżowiec Swiss Re „miastem w mieście”. Przyjmowane projekty bywają także kontrowersyjne i sprzeczne z obowiązu-jącymi przepisami. Przykład tego stanowią realizacje coraz częściej łamiące przyjętą w 1916 roku regulację Manhattanu (Zoning Resolution).Ekstremalny kontrast tych budowli wobec natury – skalarny, materiałowy i estetyczny – powo-duje, że twórcy dokładają coraz większych starań, aby stawały się one nie tylko
21 Shenzhen jest montownią 1/4 ogółu smartfonów na świecie; np. utajniana dzielnica – „miasteczko”
Foxconn iPad City (ponad 250 tys. dobrowolnych mieszkańców) kojarzy się z torturami, chłostą i licznymi samobójstwami, M. Gittins, The Ballet of iPod City, Kosmograd newsfeed, 10.06.2010, https://newsfeed.ko-smograd.com/the-ballet-of-ipod-city/ [dostęp: 1.06.2019].
22 Learning from Shenzhen: China’a Post-Mao Experiment from Special Zone to Model City, eds.
M.A. O’Donnell, W. Wong, J. Bach, Chicago 2017.
Il. 15a. Shenzhen, obrzeże nowej metropolii; wykorzystanie historycznego lasu bambusowego jako peryferyjnego parku miejskiego. Fot. W. Kosiński.
Il. 15b. Shenzhen; nowe standardowe osiedle mieszkaniowe w tkance miejskiej, o bogatym wystroju parkowym. Fot. M. Zieliński.
Il. 16a. Shenzhen Bay Park OCT (Overseas China Town, założony w 1985 roku) charakterystyczny dla pierwszej fali projektowej po transformacji roku 1976: transformacji kosmopolitycznej, zdominowanej przez tzw. star-architektów zachodnich, wielkoskalowej, „z przepychem”, technokratycznej,
mało zorientowanej w kierunku więzi z naturą. Clubhouse, proj. Richard Meier, 1912. Fot. W. Kosiński.
Il. 16b. Shenzhen Bay Park OCT (Overseas China Town), Design Museum, proj. Studio Zhu & Pei, 2011. Fot. W. Kosiński.
inteligentne (smart), ale możliwie jak najbardziej proekologiczne24. Ukazuje to
w swojej książce Katarzyna Banasik-Petri, np. analizując w znakomity sposób jeden z najważniejszych wieżowców, drugi pod względem wysokości Shanghai Tower (il. 17a). Autor niniejszego artykułu zwiedzał ten obiekt na kilka dni przed jego ukończeniem, we wrześniu 2014 roku. Powiązania tej megawieży z naturą są liczne i niezwykle ciekawe. Są nimi:
1) odporność na częste tajfuny i ogólne wzmocnienie budowli dzięki aerody-namicznemu skręceniu korpusu;
2) mikro perforowania elewacji z transmisją powietrza rurkami do środka, służące jako nawiew dla klimatyzacji;
3) koncentryczne, podwójne, rozsunięte na kilka metrów fasady szklane o or-ganicznych powierzchniach wokół prostokątnego trzonu.
Te miękkokształtne „skorupy” czynią wrażenie organicznych – każda z ty-sięcy szyb ma inną formę. Przestrzenie między fasadami są wypełnione ziele-nią, głównie pnączami oraz wodospadami opadającymi przez kilkanaście kon-dygnacji. W dziewięciu wielopiętrowych segmentach mieszczą się przestrzenie publiczne, które stanowią wertykalny odpowiednik „ulic wewnętrznych” zapre-zentowanych w Jednostce Mieszkaniowej le Corbusiera (il. 17b).
Druga fala jako podsumowanie
Nowe milenium można utożsamiać z fascynującym powrotem w twórczości niektórych architektów chińskich do poszukiwań zbliżenia z naturą, swojsko-ścią i ludzką skalą. Temu nurtowi – nazwanemu Drugą Falą – poświęcił znaczną uwagę Krzysztof Ingarden tworząc: wspaniałą wystawę i obszerną publikację w formie albumu25, artykuł naukowy26 oraz liczne referaty i wykłady. Ten
przyja-zny środowisku prąd w architekturze jest sygnalizowany także w projektowaniu urbanistycznym w odniesieniu do chińskich miast. Stanowi to ważny przyczynek do rozważań nad paradygmatem miasta XXI wieku, który winien różnić się od opresyjnego trzeciego modernizmu właśnie ekologicznością i terytorialnością w szerokim znaczeniu27.
Ciekawym poligonem badawczym w dziedzinie zrównoważonej urbanistyki jest wyspa Chongming (por. il. 6a). Stanowi ona północną część administracyjną Szanghaju oraz leży w ujściu lokalnej rzeki Huangpu do gigantycznej rzeki Jangcy,
24 Ibidem.
25 Localized Modernism, Contemporary Chinese Architecture / Modernizm udomowiony, współczesna
architektura chińska, katalog wystawowy, red. i korekta A. Oleśkiewicz, tłum. i red. tekstów angielskich J.
Ju-ruś, Kraków 2017.
26 K. Ingarden, Współczesna architektura chińska Drugiej Fali / Contemporary Chinese Architecture
of the Second Wave, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury / Urbanity and Architecture Files” 2018, t. 46,
s. 161–176, http://teka.pk.edu.pl/wp-content/uploads/2019/04/Teka-2018_Ingarden.pdf [dostęp: 17.04.2019].
27 Por. W. Kosiński, Paradygmat miasta 21 wieku: pomiędzy przeszłością „polis” a przyszłością
Il. 17a. Szanghaj; drugi na świecie pod względem wysokości wielofunkcyjny „drapacz chmur” Shanghai Tower, projektu globalnej fi rmy Gensler, stanowiący dominantę w sylwecie i planie miasta; widoczne kilkunastopiętrowe segmenty zawierające przestrzenie publiczne. Fot. W. Kosiński.
Il. 17b. Shanghai Tower; studium autorstwa K. Banasik-Petri nt. proekologicznych walorów budowli, jako pozytywnych skutków najnowszej eksperymentalnej technologii służącej równoważeniu środowiskowemu. Źródło: K. Banasik-Petri, Architektura proekologiczna, s. 67, Kraków 2018.
która następnie wpada do pobliskiego oceanu. Ta przyszłościowa nawodna dzielnica Szanghaju w ostatnich latach otrzymała szereg kapitalnych projektów ofertowych o różnych skalach i stopniu dokładności. Pierwszym z nich jest plan ogólny (master plan) autorstwa słynnej pracowni Skidmore, Owings & Merill z 2005 roku uka-zujący wyspę jako idealne ”modernistyczne miasto-ogród” (il. 18a). Plan zawiera kilkanaście plansz prezentujących różne „warstwy” funkcjonalno-przestrzenne tej struktury28. Pochodnym dziełem dotyczącym Chongming w skali
urbanistyczno--architektoniczno-krajobrazowej, ukazującym je w sposób bardziej szczegółowy, jest projekt autorstwa Sasaki Associates z 2014 roku (il. 18b).
W najnowszej generacji chińskiej architektury krajobrazu ważną rolę odgrywa Turenscape Consortium z Pekinu pod kierunkiem Kongijan Yu, pro-fesora Uniwersytetu Pekińskiego. Jego silne strony stanowią: ciekawa teoria oraz wybitne realizacje. Są nimi przyrodnicze rewitalizacje zdekapitalizowa-nych zespołów poprzemysłowych, a także parki nadwodne, na czele ze słyn-nym linearsłyn-nym zespołem „Czerwona Wstęga” (Red Ribbon Park) w Quinhu-angdao (2007)29. Również dwie najsłynniejsze światowe architektki krajobrazu
z USA – Kathryn Gustafson i Martha Schwartz (prof. Harvard School of De-sign) – konstruktywnie rywalizują w zakresie aktywnego wprowadzania natu-ry do agresywnie zaprojektowanych nowoczesnych śródmieść we wschodnich metropoliach, z uwzględnieniem idei Wschodu.
Tendencje zauważalne i odczuwalne w realizacjach autorstwa pokolenia chińskich architektów wspomnianej Drugiej Fali można uznać za bliskie współ-czesnego wcielenia idei Tao. Dotyczy to: bezpretensjonalności, niezależności od globalistycznych mód i kosmopolitycznego gwiazdorstwa, oryginalności, ludz-kiej skali, subtelności, wrażliwego wpisania w naturę oraz podobnie wrażliwego zastosowania elementów naturalnych w obiektach. Biała horyzontalna rezyden-cja Zhu’an w Xizhou, autorstwa Zhaoyang Architects (2016), jest frapującą syn-tezą – kojarzy się zarówno z atmosferą taoistycznych pawilonów o prześwitach prowadzących wzrok ku wodzie i zieleni, jak i z klimatem wczesno moderni-stycznych willi pionierów ruchu nowoczesnego oraz minimalizmu (il. 19a).
Scena Leśna (Stage of Forest) w Jilin, autorstwa META-Project (2016), jest dynamicznym, ale i powściągliwym pawilonem ulokowanym na stoku u szczytu zadrzewionego wierzchołka góry, pokrytym wyrafi nowanym gontem, z otwarciem i przeszkleniem w kierunku krajobrazu. Ten projekt również nie pozostawia złudzenia co do absolutnej nowoczesności, jednak jest też harmo-nijnym dopowiedzeniem i przedłużeniem pejzażu naturalnego (il. 19b).
Teatr Bambusowy w Hengkeng, projektu DnA_Desin and Architectu-re (2015), to obiekt absolutnie niezwykły, który stanowi bambusowa ażurowa
28 SOM, Chongming Island Master Plan, https://www.som.com/projects/chongming_island_master_
plan [dostęp: 4.05.2019].
29 mb, Kongjian Yu & Turenscape’s Red Ribbon Park: Along Celebration Path, Max Borka,
Il. 18a. Szanghaj; wyspa Chongming stanowiąca północną część metropolii, położona w ujściu rzeki Jangcy do oceanu (por. il. 6a). Projekt nowej dzielnicy w metropolii Szanghaju, jako integralnego miasta ogrodu, autorstwa SOM – Skidmore, Owings & Merill, 2005. Materiał The Shanghai Urban Planning Exhibition
Center. Fot. M. Zieliński.
Il. 18b. Szanghaj, wyspa Chongming. Koncepcja Xincunsha Wetland Park and Environmental Education Center autorstwa Sasaki Associates, 2014. Źródło: Sasaki, Chongming Island Xincunsha Master Plan, http://www.sasaki.com/project/375/chongming-island-xincunsha-master-plan [dostęp: 17.04.2019].
Il. 19a. Xizhou, rezydencja Zhu’an, proj. ZhaoYang Architects. Fot. Hao Chen (dzięki uprzejmości K. Ingardena).
kopuła z opajonem. Zamiast impresji opisowych można „podłożyć” cytat z tao-istycznego historycznego źródła: „W niektórych ogrodach bywały Sale Księżyco-we: były konstruowane w kształcie półkopuły; sklepiony sufi t prezentował nocne niebo z niezliczonymi małymi otworkami […] ilustrującymi księżyc i gwiazdy. Efekt całości dawał przytłumione światło letniej nocy […]”30 (il. 20a).
Dom „Paper House” w The Sun Commune w Linan, zaprojektowany przez Wutopia Lab (il. 20b), również może kojarzyć się z historycznym taoistycznym „[…] pawilonikiem bambusowym z czasów dynastii Song i Ming, w którym pije się herbatę lub spożywa potrawy po drodze, ze strukturą w której ramki są wzmoc-nione jedwabiem, a wypełwzmoc-nione papierem. Autorzy współpracowali z miejsco-wymi tradycyjnymi rzemieślnikami tworzącymi konstrukcje bambusowe, uczyli się jak odprowadzać wodę. Domek liczy 8 m² i służy na czas weekendów”31.
Wybitną syntezą w kategoriach nowej/nowoczesnej architektury i natury oraz chińskiej tradycji miejsca jest zespół hotelowy Commune by The Great Wall (2001), a zwłaszcza pensjonat autorstwa Kendo Kumy & Associates. W Shuigu-an położonym 25 km na północny zachód od Pekinu, w pobliżu Wielkiego Muru, stworzono zespół na który składa się Clubhouse i 11 pensjonatów położonych obustronnie wzdłuż drogi w dolinie, w rozluźnionej zabudowie, ze wspaniałymi widokami na góry i na dolinę. Do jego zaprojektowania zaproszono architek-tów z krajów demokratycznych wschodniej Azji, których indywidualne honora-rium wynosiło milion dol. USA. Praca jako całość otrzymała Nagrodę Biennale w Wenecji w 2002 roku32. Większość budynków jest utrzymana w stylu
neomo-dernistycznym o różnym stopniu metafory, abstrakcji, ekspresji i minimalizmu; znalazł się tu nawet pastisz kultowej willi „Savoye” w Poissy autorstwa Le Cor-busiera. Dom projektu Kendo Kumy jest całkowicie odmienny od pozostałych, ponadczasowy, przyjazny, wpisany w krajobraz, a przede wszystkim bambusowy i tam gdzie jest to uzasadnione – szklany. Autor tych słów zdecydowanie odczu-wał w nim to co Ingarden nazywa localized modernism / modernizmem udomo-wionym33, a co można także odczuć jako powinowactwo z feng shui oraz Tao
(il. 22a, 22b). W swym manifeście Kuma pisze:
Jest kilka przyczyn dla których wybraliśmy bambus jako główny materiał. Przede wszyst-kim myśleliśmy o jego delikatności. Wielki Mur zbudowany z potężnych kamieni i ce-gły był urządzeniem dla brutalnego zerwania z cywilizacją, podczas gdy bambusowy fi ltr przepuszcza światło i wiatr. Bambusowy fi ltr może także działać jako połączenie światów. Historycznie bambus był przyniesiony do Japonii z Chin i jest symbolem kulturalnej wy-miany między tymi dwoma krajami34.
30 J. Cooper, op. cit. Tłum. moje – W. K.
31 Wutopia Lab, Paper House, Archello, https://archello.com/project/paper-house [dostęp:
16.06.2019]. Tłum. moje – W. K.
32 Commune by The Great Wall, ed. S. Jian, Tianjin 2002. 33 Por. Localized modernism…, op. cit.
34 Commune by the Great Wall Hotel / Kengo Kuma & Associates, „ArchEyes”, 28.01.2016, http://
Il. 20a. Hengkeng, Teatr Bambusowy, proj./fot. DnA_Design and Architecture (dzięki uprzejmości K. Ingardena).
Il. 21a. Commune by The Great Wall k/Pekinu, Clubhouse, minimalistyczne Tao z początku XXI wieku, proj. Seung H-Sang (Korea Pd.). Fot. W. Kosiński.
Il. 21b. Commune by The Great Wall k/Pekinu, pensjonat Bamboo Wall, taoistyczne wejście „na wprost ale nie na wprost”, proj. Kengo Kuma. Fot. W. Kosiński.
Il. 22a. Commune by The Great Wall k/Pekinu, pensjonat Bamboo Wall, otwarcie południowego salonu na dolinę i góry, proj. Kengo Kuma. Fot. K. Ingarden.
Il. 22b. Commune by The Great Wall k/Pekinu, pensjonat Bamboo Wall, arcydzieło modernizmu udomowionego, proj. Kengo Kuma. Fot. W. Kosiński.
Kuma ukazuje się jako mędrzec i artystyczny mediator pomiędzy dwoma zwaśnionymi krajami. W odniesieniu do znakomitej danej nam do rozważenia problematyki, którą są relacje między naturą a architekturą, raz jeszcze okazuje się przydatną klasyczna maksyma: ex oriente lux – światło ze wschodu.
Bibliografi a
Abrahams L., Why Guilin, China is the Most Beautiful Place on Earth, Culture Trip, 30.03.2017, https://theculturetrip.com/asia/china/articles/this-natural-chinese-wonder-is-the-most-amazing-thing-youll-ever-see [dostęp: 30.06.2019].
Amos Ih Tiao Chang, The Tao of Architecture, Oxford 2017. Banasik-Petri K., Architektura proekologiczna, Kraków 2018.
Commune by the Great Wall Hotel / Kengo Kuma & Associates, „ArchEyes”, 28.01.2016,
http://archeyes.com/commune-great-bamboo-wall-kengo-kuma-associates/ [do-stęp: 12.03.2019].
Commune by The Great Wall, ed. S. Jian, Tianjin 2002.
Cooper J., The Symbolism of the Taoist Garden, [w:] Light from the East. Eastern Wisdom
for the Modern West, ed. H. Oldmeadow, Bloomington 2007, s. 205–216, https://
epdf.pub/light-from-the-east-eastern-wisdom-for-the-modern-west-perennial-philosophy-seri.html [dostęp: 17.04.2019].
Czuang-Tsy, Nan-hua-czên-king: Prawdziwa księga południowego kwiatu, tłum. W. Ja-błoński, J. Chmielewski, O. Wojtasiewicz, Warszawa 1953.
Denison E., Guang Yu Ren, Building Shanghai. The Story of China’s Gateway, Chichester 2013.
Gittins M., The Ballet of iPod City, Kosmograd newsfeed, 10.06.2010, https://newsfeed. kosmograd.com/the-ballet-of-ipod-city/ [dostęp: 1.06.2019].
Great Leap Forward: Harvard Design School Project on the city, eds. C.J. Chung, J.
In-aba, R. Koolhaas, S.T. Leong, Köln 2001.
Hing-wah Chau, Xianfeng? Houfeng? Youfeng? – An Analysis of Selected Contemporary
Chinese Architects, Yung Ho Chang, Liu Jiakun, and Wang Shu (1990s–2000s),
„Frontiers of Architectural Research” 2015, Vol. 4, Issue 2, s. 146–158, https://doi. org/10.1016/j.foar.2015.03.005.
Ingarden K., Współczesna architektura chińska Drugiej Fali / Contemporary Chinese
Ar-chitecture of the Second Wave, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury /
Urba-nity and Architecture Files” 2018, t. 46, s. 161–176, http://teka.pk.edu.pl/wp-con-tent/uploads/2019/04/Teka-2018_Ingarden.pdf [dostęp: 17.04.2019].
Kołodko G.W., Czy Chiny zabawią świat?, Warszawa 2018.
Kosiński W., Paradygmat miasta 21 wieku: pomiędzy przeszłością „polis” a przyszłością
„metropolis”, Kraków 2016.
Kosiński W., Sztuka urbanistyki na tle Chin – zarys ewolucji. Charakterystyka wybranych
małych miast / The Art of Urban Design in Relation to China – the Outline of the Evolution. A Characteristic of the Selected Small Towns, „Space and Form /
Prze-strzeń i Forma” 2015, nr 23 (1), s. 7–36, http://www.pif.zut.edu.pl//images/pdf/ pif-23-1_pdf/A-01_PiF23-1_Kosinski.pdf [dostęp: 17.04.2019].
Kosiński W., Teoria i praktyka kreowania metropolii totalnej na przykładzie Pekinu /
The-ory and Practice of Creating a Total Metropolis – the Example of Beijing, „Space
and Form / Przestrzeń i Forma” 2015, nr 24(1), s. 7–40, http://www.pif.zut.edu.pl// images/pdf/pif-24-1_pdf/A-01_PiF24-1_Kosinski.pdf [dostęp: 17.04.2019]. Künstler M.J., Mitologia chińska, Warszawa 1985.
Lao Tzu, Tao Te Ching. W poszukiwaniu równowagi, tłum. M. Lipa, Gliwice 2016. Lao-Tsy, Tao te King czyli Księga drogi, oprac. Ursula K. Le Guin, tłum. B.
Jarząbska--Ziewiec, Warszawa 2010.
Learning from Shenzhen: China’a Post-Mao Experiment from Special Zone to Model City, eds. M.A. O’Donnell, W. Wong, J. Bach, Chicago 2017.
Localized modernism, Contemporary Chinese Architecture / Modernizm udomowiony, współczesna architektura chińska, katalog wystawowy, red. i korekta A.
Oleśkie-wicz, tłum. i red. tekstów angielskich J. Juruś, Kraków 2017.
mb, Kongjian Yu & Turenscape’s Red Ribbon Park: Along Celebration Path, Max Borka, 27.04.2018, https://www.maxborka.com/mapping-the-design-world/red-ribbon--park [dostęp: 4.05.2019].
Oldmeadow H., Introduction, [w:] Light from the East. Eastern Wisdom for the
Mo-dern West, ed. idem, Bloomington 2007,
https://epdf.pub/light-from-the-east-eastern-wisdom-for-the-modern-west-perennial-philosophy-seri.html [dostęp:
17.04.2019].
Origin of Metropolis. A Study on the Bund Section of Nanjing Road in Shanghai, ed. Chang
Qing, Shanghai 2005.
Sasaki, Chongming Island Xincunsha Master Plan, http://www.sasaki.com/project/375/ chongming-island-xincunsha-master-plan [dostęp: 17.04.2019].
SOM, Chongming Island Master Plan, https://www.som.com/projects/chongming_is-land_master_plan [dostęp: 4.05.2019].
Thubron C., Za Murem. Podróż po Chinach, tłum. P. Lipszyc, Wołowiec 2015.
Wang D., A Philosophy of Chinese Architecture. Past, Present, Future, New York 2017. Wutopia Lab, Paper House, Archello, https://archello.com/project/paper-house [dostęp:
