ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH Tom XXIII, numer 1 — 2013
LIDIA FIEJDASZ
Katedra Prawa Kanonizacyjnego KUL
SPRAWOZDANIE
Z MIE
˛ DZYNARODOWEGO KONGRESU NAUKOWEGO
EKUMENICZNY SOBÓR WATYKAN´SKI II
W S´WIETLE ARCHIWÓW OJCÓW SOBOROWYCH
W 50. ROCZNICE˛ OTWARCIA SOBORU WATYKAN´SKIEGO II
(1962–2012)
WATYKAN, 3-5 PAZ
´ DZIERNIKA 2012 R.
Papiez˙ Benedykt XIV w lis´cie apostolskim Porta Fidei 11 paz´dziernika 2011 r. napisał, z˙e „zainaugurowanie Roku Wiary w poł ˛aczeniu z 50. rocznic ˛a otwarcia Soboru Watykan´skiego II moz˙e byc´ dobr ˛a okazj ˛a do tego, aby zrozumiec´, z˙e teksty nalez˙ ˛ace do spus´cizny pozostawionej przez ojców soborowych, zgodnie ze słowami bł. Jana Pawła II, «nie trac ˛a wartos´ci ani blasku». Konieczne jest, aby były nale-z˙ycie odczytywane, poznawane i przyswajane jako miarodajne i normatywne teksty Magisterium, nalez˙ ˛ace do Tradycji Kos´cioła” [AAS 103 (2011), 725].
Trudu tego podj ˛ał sie˛ Papieski Komitet Badan´ Historycznych i Uniwersytet Late-ran´ski. Prowadzony przez te jednostki naukowe mie˛dzykontynentalny program badaw-czy ma na celu odnalezienie, przebadanie i skompletowanie wszystkich dokumentów soborowych: dzienników, korespondencji, osobistych notatek ojców soborowych, teo-logów i ekspertów, a takz˙e spisanie dokumentacji dz´wie˛kowej. Celem tego projektu jest włas´ciwe i głe˛bsze odczytanie Vaticanum II. Pierwsze rezultaty tego projektu zostały zaprezentowane w Rzymie, gdzie w dniach 3-5 paz´dziernika 2012 r. odbył sie˛ Mie˛dzynarodowy Kongres Naukowy zorganizowany przez Papieski Komitet Badan´ Historycznych i Uniwersytet Lateran´ski. Przez trzy dni prelegenci z kilkunastu krajów s´wiata prezentowali wyniki swoich badan´, które prowadzili w archiwach archidiecezjalnych, diecezjalnych, zakonnych, pan´stwowych oraz prywatnych.
Wprowadzenia w tematyke˛ Kongresu oraz jego otwarcia dokonał Bernard Ardura, Przewodnicz ˛acy Papieskiego Komitetu Badan´ Historycznych (PKBH). Przybliz˙ył
motywy i cele powołania PKBH, sposób pracy a takz˙e jej pierwsze efekty, m.in. wydanie szóstego tomu zatytułowanego Erzbischöfliches Archiv München. Julius
Kar-dinal Döpfner. Archivinventar der Dokumente zum Zweiten Vatikanischen Konzil
(Bearb. G. Treffler, P. Pfister, Auflage 2004, ss. 1088), którego egzemplarz otrzymał kaz˙dy z uczestników Kongresu.
Wyst ˛apienia prelegentów poprzedziła premiera filmu Immagini dal Concilio zrealizowanego przez Filmoteke˛ Watykan´sk ˛a.
Card. Angelo Scola, arcybiskup Mediolanu w referacie Dagli albori all’apertura
del Concilio. Note per una lettura del Vaticano II powiedział m.in., z˙e na Sobór
Watykan´ski II nalez˙y patrzec´ ł ˛acznie, jak na wydarzenie i jak na podmiot, który sie˛ wypowiedział (corpus doktrynalny). „W tym sensie dokumenty soborowe nie tylko stanowi ˛a integraln ˛a cze˛s´c´ wydarzenia, ale daj ˛a doste˛p do samego wydarzenia w jego prawdzie. Wydarzenie i tekst s ˛a po prostu nierozdzielne. Nie istnieje antynomia mie˛dzy wydarzeniem i corpusem doktrynalnym, ale zgodnos´c´”.
Philippe Levillain – członek Institut de France, Akademii Nauk Moralnych i Poli-tycznych oraz PKBH – zaprezentował referat pt. Historiografia wobec
Ekumenicz-nego Soboru Watykan´skiego II (La storiografia a di fronte al Concilio Ecumenico),
w którym dał klucz do lektury dokumentów soborowych.
Piero Doria – pracownik Tajnego Archiwum Watykan´skiego – mówił o zawartos´ci działu, w którym zgromadzone s ˛a dokumenty soborowe. Cze˛s´c´ z nich od razu została opublikowana, cze˛s´c´ (kilka lat po Soborze) udoste˛pniona do konsultacji, inna cze˛s´c´ została przekazana do uporz ˛adkowania i zachowania a inna utajniona. Doria przed-stawił, w jaki sposób dokumenty w tajnym archiwum zostały podzielone. Oprócz tekstów konstytucji i dekretów soborowych w archiwum znajduj ˛a sie˛ m.in. manu-skrypty kardynałów i biskupów, dzienna korespondencja, projekty dokumentów sporz ˛adzone przez uczestników soboru, dokumenty pozostaj ˛ace wył ˛acznie do dyspo-zycji prefekta, dokumenty utajnione, antypreparatoria, bogata dokumentacja foto-graficzna, zarejestrowane przez Radio Watykan´skie sesje soborowe i sesje robocze, zdigitalizowany materiał dokumentacyjny. Obecnie trwaj ˛a prace nad digitalizacj ˛a fotografii soborowej.
Wyst ˛apienie diakona Alexeï’a Dikarev’a (Secretariat du Département des relations ecclesiastiques extérieures du Patriarcat de Moscou) z patriarchatu moskiewskiego dotyczyło udziału w I sesji Soboru obserwatorów z kos´cioła moskiewskiego. Z kolei Martin Wallraff z Uniwersytetu w Basel, pastor kos´cioła luteran´skiego w Rzymie, zaprezentował referat Protestantyzm i Sobór Watykan´ski II. Rola Profesora Oscara
Cullmanna (Bazylea) w ekumenizm w latach 60. na podstawie jego archiwum.
Wallraff dokonał oceny niektórych aspektów Soboru z punktu widzenia niekatolika. Podsumowanie Bernarda Ardury zakon´czyło pierwszy dzien´ obrad, które odbyły sie˛ w Auli s´w. Piusa X na via della Conciliazione 5.
4 paz´dziernika, w auli Piusa XI Uniwersytetu Lateran´skiego odbyły sie˛ dwie sesje pos´wie˛cone Europie. Uczestników kongresu i prelegentów powitał Rektor Papieskiego Uniwersytetu Lateran´skiego bp Enrico dal Covolo. Pierwszej sesji przewodniczył Marco Agostino z Uniwersytetu «Michel de Montaigne» – Bordeaux 3, korespondent PKBH. Wyniki prowadzenia kwerend archiwalnych referowało 19 prelegentów z 14 krajów.
Peter Pfister z Archiwum Archidiecezji Monachium i Freising zaprezentował z´ródła zgromadzone w niektórych niemieckich archiwach (m.in. archidiecezjalnym w Kolonii, Monachium, Paderborn, diecezjalnym w Mainz oraz w archiwum niemiec-kiej prowincji jezuitów, gdzie znajduje sie˛ dziennik Otto Semmelroth’a zawieraj ˛acy notatki od Soboru Watykan´skiego II oraz obszerna korespondencja Karla Rahnera z biskupami i teologami). Omówił takz˙e aktywnos´c´ kard. Juliusza Döpfnera na Soborze.
Werner Maleczek z Uniwersytetu w Wiedniu w referacie Dokumenty austriackich
ojców soborowych i ich ekspertów zwrócił uwage˛ na sytuacje˛ Kos´cioła w Austrii
w chwili, gdy rozpoczynał sie˛ Sobór. Powiedział, z˙e „wszystkie zapiski ojców soborowych znajduj ˛a sie˛ – wzgle˛dnie w całos´ci – w archiwach diecezjalnych i mog ˛a byc´ konsultowane pod warunkiem, z˙e s ˛a skatalogowane. Stopien´ inwentaryzacji jest róz˙ny. Na przykład spus´cizna bp. Josefa Köstnera obejmuje około stu kartonów, z których dziewie˛c´ odnosi sie˛ do Soboru. Wszystkie s ˛a dobrze uporz ˛adkowane i opatrzone w szczegółowy opis”. Przedstawił takz˙e kilka ciekawych przykładów za-chowanych dokumentów soborowych.
Z´ ródła historyczne Soboru, znajduj ˛ace sie˛ we francuskich archiwach, wyniki badan´ i perspektywy poszukiwan´ omówili Bernard Barbiche (z Narodowego Centrum Archiwów Kos´cielnych we Francji) oraz Christian Sorrel (z Uniwersytetu w Lyonie). Kolejnych pie˛c´ referatów sesji przedpołudniowej dotyczyło dokumentów znaj-duj ˛acych sie˛ w archiwach na terenie Włoch. Zbiory omawiali: Alberto Melloni z Uniwersytetu w Modenie, Luca Bressan z Seminarium Arcybiskupiego w Mediola-nie, Giuseppe Militello z Wyz˙szego Instytutu Nauk Religijnych Albenga-Imperia, Riccardo Burigana z Instytutu Studiów Ekumenicznych s´w. Bernarda w Wenecji oraz Francesco Milito, biskup Oppido-Palmi.
Sesje˛ popołudniow ˛a, której przewodniczył Ugo Baldini z Uniwersytetu w Padwie, rozpocz ˛ał referat Mary Mchugh z Archiwum Arcybiskupiego w Glasgow. Przegl ˛adu hiszpan´skich z´ródeł soborowych dokonała Fermina Alvarez Alonso, sekretarz stanu; z´ródeł portugalskich – Antonio Matos Ferreira z Katolickiego Uniwersytetu w Lis-bonie; belgijskich – Mathjis Lamberigts i Leo Declerck z Katolickiego Uniwersytetu Leuven, a holenderskich Karim Schelkens.
Zawartos´ci archiwów ojców soborowych w krajach postkomunistycznych zadedy-kowano sesje˛ wieczorn ˛a. Referat dotycz ˛acy Słowacji i Republiki Czeskiej wygłosiła Emilia Hrabovec z Uniwersytetu Komen´skiego w Bratysławie. Stanisław Wilk z Ka-tolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II omówił trudnos´ci zwi ˛azane z wyjazdem kard. Wyszyn´skiego, bp. Wojtyły i abp. Baraniaka na Sobór oraz zawartos´c´ archiwum Konferencji Episkopatu Polski, Instytutu Pamie˛ci Narodowej oraz niektórych archiwów diecezjalnych. Odnaleziona dokumentacja dotyczy: udziału kard. Wyszyn´skiego w komisji synodalnej antypreparatoria, jego kontaktów z Ko-s´ciołem w Polsce, róz˙nych „akcji” duszpasterskich. W IPN znajduje sie˛ waz˙ny materiał archiwalny Departamentu IV w Ministerstwie Spraw Wewne˛trznych i Wy-działu do Spraw Wyznan´. Zawiera on informacje dotycz ˛ace przygotowan´ hierarchów do wyjazdu na Sobór, materiały instrukcyjne i operacyjne, dokumenty soborowe i ich projekty, listy pasterskie biskupów, notatki słuz˙bowe, donosy, nagrania radiowe. Dziedzictwo archiwalne ojców soborowych Chorwacji zaprezentował Emilio Marin
z Katolickiego Uniwersytetu w Zagrzebiu. Przegl ˛adu we˛gierskich archiwaliów synodalnych dokonali Krisztina Tóth z Katolickiego Uniwersytetu Pétera Pázmány w Budapeszcie oraz András Fejérdy z Akademii We˛gierskiej w Rzymie. Ostatni z prelegentów, Philippe Roy z Uniwersytetu Laval, wygłosił referat zatytułowany
Coetus Internationalis Patrum.
Zwien´czeniem drugiego dnia obrad była prezentacja 2 tomów dokumentów sobo-rowych. Ich zawartos´c´ omówił Jean-Dominique Durand z Uniwersytetu „Jean Mou-lin” w Lyonie, korespondent PKBH. Zaznaczył, z˙e dzieło jest wynikiem współpracy dwóch instytucji: PKHB i Uniwersytetu Lateran´skiego. Uzasadnił, z˙e wybór doku-mentów nie był łatwy. Do tomu pierwszego (Philippe Roy, Bibliographie du Concile
Vatican II. «Atti e Documenti» del Pontificio Comitato di Scienze Storiche), wybrano
m.in. encyklike˛ Jana XXIII Pacem in terris, encyklike˛ Pawła VI Ecclesiam suam, konstytucje˛ Gaudium et spes oraz inne dokumenty. Tom drugi (Philippe Chenaux, Nicolas Bauquet (edd.), Rileggere il Concilio, Lateran University Press, 2012) za-wiera teksty róz˙ne, obejmuj ˛ace ponad 4 tys. tytułów. Maj ˛a one słuz˙yc´ m.in. teolo-gom, politoloteolo-gom, socjologom do pracy badawczej.
Trzeci dzien´ obrad, odbywaj ˛acy sie˛ w Auli s´w. Piusa X przy via della Con-ciliazione 5, został pos´wie˛cony Ameryce (sesja III), Azji i Afryce (sesja IV). Ł ˛acznie wyst ˛apiło 14 prelegentów. Pierwszej sesji przewodniczył Nelson H. Minnich z Ka-tolickiego Uniwersytetu w Waszyngtonie, członek PKBH. Sytuacje˛ w pan´stwach w chwili otwarcia Soboru, udział hierarchów w poszczególnych komisjach sobo-rowych i ich wkład do Soboru, stan i tres´c´ zachowanej dokumentacji, perspektywy badan´ oraz postulaty dotycz ˛ace zebrania i zachowania soborowej spus´cizny kolejno prezentowali: Tricia T. Pyne (Uniwersytet w Baltimor), Gerald Fogarty (Uniwersytet w Wirginii), Gilles Routhier (Uniwersytet Laval, Québec), Carlos Salinas Araneda (Papieski Uniwersytet Katolicki w Valparaíso), Eduardo Chávez Sánchez (Instytut Studiów Kos´cielnych w Meksyku), José Oscar Beozzo (Seminarium Jana XXIII w São Paulo, Brazylia), Luiz Carlos Luz Marques (Katolicki Uniwersytet Pernam-buco, Brazylia), Manuelita Nun´ez (Panorama katolicka, Panama).
Sesja popołudniowa (IV) została pos´wie˛cona krajom Azji i Afryki. Przewodniczył jej Claude Prudhomme z Uniwersytetu Lumière z Lyonu, członek PKBH. Wpro-wadzenia w tematyke˛ obrad dokonał niejako Luis Manuel Cun´a Ramos z Kongregacji Ewangelizacji Narodów, który wygłosił referat zatytułowany Z´ródła archiwalne ojców
Ekumenicznego Soboru Watykan´skiego II w archiwum Kongregacji Ewangelizacji Narodów. Tło historyczne indyjskiego uczestnictwa w Soborze przedstawił Francis
Thonippara z Dharmaram College w Bangalore, Indie. Prelegent relacjonował sytuacje˛ trzech indyjskich kos´ciołów w przededniu otwarcia Soboru. Zauwaz˙ył, z˙e w konteks´cie hinduskim główny nurt z˙ycia pozostawał poza Kos´ciołem, był „czyms´” obcym na scenie hinduskiej. Na etapie przygotowywania antypreparatoriów w Indiach było 76 biskupów (65 ordynariuszy, 6 auxiliaries, 1 internuncjusz i 4 biskupów emerytowanych). Z tej liczby 46 biskupów było Hindusami, 30 obcokrajowcami. Wota, be˛d ˛ace rezultatem szerszych konsultacji z innymi biskupami, ekspertami kos´cielnymi i ludz´mi roztropnymi wysłało 63 hinduskich hierarchów. Dotyczyły one m.in. natury Kos´cioła, mariologii, papieskiego nauczania, spraw obrz ˛adkowych, misji i katechezy, prawa kanonicznego i teologii moralnej, roli biskupów i ich władzy
jurysdykcyjnej, przywrócenia stałego diakonatu, formacji seminaryjnej, roli s´wieckich. Prelegent zauwaz˙ył, z˙e Kos´ciół katolicki w Indiach nie posiada zbyt duz˙ej dokumentacji soborowej. Wynika to z ich rozproszenia i nieskatalogowania. Ponadto niesprzyjaj ˛ace warunki klimatyczne oraz brak zmysłu historycznego spowodowały, z˙e cze˛s´c´ dokumentacji nie zachowała sie˛. Tres´c´ zachowanych z´ródeł soborowych z Indii skomentował Paul Pulikkan z Niz˙szego Maryjnego Seminarium w Kerali.
Kolejne wyst ˛apienie dotyczyło archiwaliów ojców soborowych znajduj ˛acych sie˛ na Filipinach. Zaprezentował je Harold R. Rentoria ze Stowarzyszenia Archiwistów Kos´cielnych na Filipinach. Referat zatytułowany Stan pamie˛ci – dokumenty pisemne
i ustne – afrykan´skich ojców soborowych: 50 lat póz´niej. Kazus Kamerunu
przed-stawił Jean-Paul Messina z Katolickiego Uniwersytetu Afryki Centralnej z Yaoundé. Kongres podsumował Philippe Chenaux, Dyrektor Centrum Badan´ nad Soborem Watykan´skim II Papieskiego Uniwersytetu Lateran´skiego, Korespondent Papieskiego Komitetu Nauk Historycznych. Powiedział m.in., z˙e kon´cz ˛aca sie˛ konferencja pokazała, z˙e jednoznaczna interpretacja Vaticanum II nastre˛cza wiele trudnos´ci. Jest to bowiem wydarzenie bardzo dynamiczne. Zarówno Sobór, jak i jego uczestnicy, ulegali wielkim przemianom. Na pocz ˛atku obrad wie˛kszos´c´ biskupów była jeszcze dos´c´ konserwatywna, póz´niej ich pogl ˛ady ulegały zmianom, zacze˛li głosowac´ inaczej. Równiez˙ archiwa pokazuj ˛a te˛ przemiane˛ w kierunku coraz wie˛kszego otwarcia. Niektórzy pytali sami siebie, jak cos´ takiego mogli napisac´ przed pie˛ciu laty?
Organizatorzy zapowiedzieli, z˙e kolejne wyniki badan´ zostan ˛a zaprezentowane za 3 lata, podczas sesji naukowej, któr ˛a zaplanowano na 2015 r.
