MIROSĐAWA KAWECKA*
UKRAI
ēSKI DYSKURS TOĩSAMOĝCIOWY WOKÓĐ
MIKOĐAJA GOGOLA
JURIJ BARABASZ O AUTORZE TARASA BULBY
Jednym z istotniejszych problemów, o który potykają siĊ ukraiĔskie dy-skusje toĪsamoĞciowe, jest temat Rosji, jej stosunku do Ukrainy, wzajem-nych zaleĪnoĞci kulturowych, a w koĔcu prawa do wspólnej spuĞcizny kul-turowej. Temat ten pojawia siĊ cząstkowo juĪ w tekstach XVIII-wiecznych, ale zasadniczo formuje siĊ w wieku XIX, kiedy to dochodzi do uksztađ-towania siĊ nowoczesnej ĞwiadomoĞci narodowej elit ukraiĔskich. Próbując zdefiniowaü swoją toĪsamoĞü, elity te w sposób naturalny musiađy okreĞliü siĊ wobec kultury rosyjskiej.
Zagadnieniem zasadniczym w tym kontekĞcie byđa – i nadal zresztą po-zostaje – kwestia jĊzyka narodowego. JĊzyk ukraiĔski dopiero w XIX wieku na fali romantyzmu zyskađ status jĊzyka literackiego, choü oczywiĞcie ukraiĔskojĊzyczne utwory literackie pojawiađy siĊ znacznie wczeĞniej1,
poczynając zasadniczo od XVI w. Do okresu romantyzmu literatura ukraiĔ-ska tworzona byđa w kilku jĊzykach, m.in staroukraiĔskim (stanowiącym pođączenie scs. i jĊzyka potocznego, inaczej ruskim), polskim (jako ofi-cjalnym jĊzyku Rzeczypospolitej Obojga Narodów), a póĨniej takĪe rosyj-skim (jako jĊzyku komunikacji w imperium rosyjskim). Fakt wielojĊzycz-noĞci kultury ukraiĔskiej w znacznym stopniu utrudniađ proces jej samo-identyfikacji, dodatkowo go komplikując.
DRMIROSĐAWA KAWECKA – adiunkt Katedry Literatury UkraiĔskiej w Instytucie Filologii SđowiaĔskiej KUL; adres do korespondencji: Al. Racđawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: kawek@kul.lublin.pl
1 Np. ə. ɀ ɨ ɪ ɚ ɜ ɧ ɢ ɰ ɶ ɤ ɢ ɣ , ɏɬɨ ɣɞɟɲ ɦɢɦɨ. Utwór z 1575 r., czy teĪ utwory Damiana
W 1. pođowie wieku XIX Ukraina byđa rosyjskojĊzyczna i nawet inteli-gencja ukraiĔska, która podejmowađa Ğwiadomy trud odrodzenia swojej kul-tury, posđugiwađa siĊ gđównie jĊzykiem rosyjskim, takĪe dzieđa ukraiĔskiego dyskursu toĪsamoĞciowego napisane byđy po rosyjsku, w tym tak funda-mentalna praca, jak Historia Rusów.
Kolonialne pođoĪenie kultury ukraiĔskiej powodowađo, Īe na ogromną skalĊ odbywađy siĊ w niej procesy asymilacyjne, uđatwione przez wspólną dla obu kultur religiĊ. JĊzyk, który zazwyczaj w sytuacji zniewolenia jest bastionem kultury, w tym wypadku nie mógđ odegraü takiej roli. JuĪ pierw-sze utwory nowoĪytnej literatury ukraiĔskiej, które pojawiđy siĊ drukiem w imperium, wywođađy dyskusje o przydatnoĞci jĊzyka ukraiĔskiego dla twórczoĞci artystycznej. Wystarczy wspomnieü chociaĪby MarusiĊ Hryhorija Kwitky-Osnowjanenka. UkraiĔski postrzegany byđ jako jĊzyk wsi lub wrĊcz narzecze rosyjskie i oficjalnie nie widziano uzasadnienia do stosowania go w literaturze.
Pojawiające siĊ, mimo to, coraz liczniejsze ukraiĔskie teksty literackie atakowane byđy nie tylko przez obóz sđowianofilski, ale niekiedy takĪe przez rosyjskie kođa postĊpowe. Dyskusja ta nabrađa peđnej mocy wraz z chwilą narodzin twórczoĞci Tarasa Szewczenki. Na przykđad Mikođaj Polewoj pisađ:
JuĪ wiele razy mówiliĞmy o tym, Īe cađą dzisiejszą artystyczną poezjĊ mađo-rosyjską uwaĪamy za szaleĔstwo i kaprys, i, mówiąc szczerze nie rozumiemy: jak ludzie obdarowani talentem mogą zajmowaü siĊ takimi bđahostkami?... ĩal patrzeü na dobrodzieja SzewczenkĊ, jak parszywi on myĞl i jĊzyk rosyjski, naĞladując chachđacki styl! Ma on ducha, uczucie i jego rosyjskie wiersze, prawdopodobnie, mogđyby wnieĞü wiele dobrego w naszą prawdziwą poezjĊ rosyjską2.
Nie byđ to bynajmniej gđos odosobniony i w tym kontekĞcie zrozumiađe staje siĊ, Īe wybór ukraiĔskiego na jĊzyk aktu twórczego wymagađ Ğwia-domej decyzji, a nawet nabierađ znaczenia politycznego. Nie moĪna pominąü jeszcze jednej oczywistej, ale jakĪe zasadniczej kwestii – kariera w Rosji, takĪe kariera artystyczna, wymagađa wyboru jĊzyka imperium. Wyboru takiego, czasem peđnego, czasem czĊĞciowego dokonađo wielu twórców, nie tylko pochodzących z Ukrainy, ale takĪe gđĊboko Ğwiadomych swych mađo-rosyjskich korzeni. Przykđad stanowiü moĪe chociaĪby Jewhen Hrebinka,
2 ɇ. ɉ ɨ ɥ ɟ ɜ ɨ ɣ, ɋɵɧ Ɉɬɟɱɟɫɬɜɚ, t. II, 1840, nr 4, s. 836-837, http://community.live
poeta, prozaik i wydawca, pierwszy autor rozbudowanego póĨniej tekstu ro-mansu Oczi czornyje, w 1834 roku przeniósđ siĊ on do Petersburga i pozostađ tu juĪ do koĔca Īycia (1848 r.), zarzucając twórczoĞü w rodzimym jĊzyku.
Na tym tle odbieraü równieĪ moĪna postaü Mikođaja Gogola. I chociaĪ ten wybitny pisarz nie byđ jedynym twórcą pochodzenia ukraiĔskiego, który swój talent artystyczny realizowađ w jĊzyku rosyjskim, to wđaĞnie on stađ siĊ kluczową postacią dyskursu toĪsamoĞciowego UkraiĔców, związanego z Ro-sją. Stađo siĊ tak przede wszystkim z racji miejsca, które Gogol zająđ w li-teraturze Ğwiatowej. Z tej pozycji mógđ sđuĪyü, z jednej strony jako symbol renegactwa, konformizmu, z drugiej zaĞ jako przykđad postaci adoptującej iđączącej w swej spuĞciĨnie artystycznej dwa pierwiastki kulturowe. Klu-czowy staje siĊ tu takĪe fakt, iĪ w tym samym czasie na scenie literackiej w Rosji pojawiđ siĊ Szewczenko, który obdarowany równie wielkim talen-tem, dokonađ wyboru kulturowego i toĪsamoĞciowego, innego niĪ Gogol, za co zresztą przyszđo mu zapđaciü swoim losem.
Zestawienie tych dwóch sylwetek twórczych na tle ukraiĔskiego procesu kulturowego nasuwa wiele pytaĔ, problemów nie tylko natury twórczej, ale takĪe socjologicznej, antropologicznej, czy nawet moralnej. Dlatego w po-dejmowanym dyskursie toĪsamoĞciowym wđaĞciwie wszyscy jego uczestnicy wracają do, nazwijmy to, problemu Gogola i do porównaĔ Gogol – Szew-czenko. Wystarczy wspomnieü fundamentalny dla takich rozwaĪaĔ esej Ma-đaniuka Hohol-Gogol3, ksiąĪkĊ Jurija Đuckiego MiĊdzy Gogolem a Szewczen-ką4, rozwaĪania Dmytra CzyĪewskiego5, czy z nowszych prac Georga
Hra-bowycza Gogol i mit Ukrainy6, M. Riabczuka Od Mađorosji do Ukrainy7,
a takĪe prace historyków, dotyczące ksztađtowania siĊ ukraiĔskiej Ğwiado-moĞci narodowej, jak np. Oresta Subtelnego8 i wielu innych.
Jednym z ciekawszych wspóđczesnych gđosów w tym dyskursie jest wy-powiedĨ pochodzącego z Ukrainy, moskiewskiego literaturoznawcy Jurija
3 ȯ. Ɇ ɚ ɥ ɚ ɧ ɸ ɤ, Ƚɨɝɨɥɶ – ʈɨʉɨɥɶ, w: Ʉɧɢɝɚ ɫɩɨɫɬɟɪɟɠɟɧɶ. ɉɪɨɡɚ, Ɍɨɪɨɧɬɨ 1962, s. 191-210. 4ɘ. Ʌ ɭ ɰ ɶ ɤ ɢ ɣ, Ɇɿɠ Ƚɨɝɨɥɟɦ ɿ ɒɟɜɱɟɧɤɨɦ, Ʉɢʀɜ 1998. 5Ⱦ. ɑ ɢ ɠ ɟ ɜ ɫ ɶ ɤ ɢ ɣ, Ɇɢɤɨɥɚ Ƚɨɝɨɥɶ (ɇɚ ɲɥɹɯɭ ɞɨ ɜɿɱɧɨʀ ɤɪɚɫɢ), w: ɇɚɪɢɫɢ ɡ ɿɫɬɨɪɿʀ ɮɿɥɨɫɨɮɿʀ ɧɚ ɍɤɪɚʀɧɿ, Ʉɢʀɜ 1992, s. 110-138. 6Ƚ. Ƚ ɪ ɚ ɛ ɨ ɜ ɢ ɱ, Ƚɨɝɨɥɶ ɿ ɦɿɮ ɍɤɪɚʀɧɢ, „ɋɭɱɚɫɧɿɫɬɶ” 1994, nr 9, s. 77-95. 7Ɇ. Ɋ ɹ ɛ ɱ ɭ ɤ, ȼɿɞ Ɇɚɥɨɪɨɫɿʀ ɞɨ ɍɤɪɚʀɧɢ: ɩɚɪɚɞɨɤɫɢ ɡɚɩɿɡɧɿɥɨɝɨ ɧɚɰɿɽɬɜɨɪɟɧɧɹ, Ʉɢʀɜ 2000. 8Ɉ. ɋ ɭ ɛ ɬ ɟ ɥ ɶ ɧ ɢ ɣ, ɍɤɪɚʀɧɚ: ȱɫɬɨɪɿɹ, Ʉɢʀɜ 1991.
Barabasza. Urodzony w 1931 roku w Charkowie, uczony ten na początku lat 60. XX wieku przeniósđ siĊ do Moskwy, gdzie w latach 1961-1965 byđ zastĊpcą redaktora naczelnego „Litieraturnoj gaziety”, w latach 1975-1977 stađ na czele Instytutu Literatury Powszechnej im. Gorkiego, a póĨniej pra-cowađ takĪe jako zastĊpca ministra kultury ZSRR. W pođowie lat 80. Bara-basz, dokonawszy surowej samokrytyki, poĞwiĊciđ siĊ pracy stricte badaw-czej. Bohaterami swoich studiów literaturoznawczych uczyniđ m.in. Hry-horija SkoworodĊ, Mikođaja Gogola, Tarasa SzewczenkĊ, Jewhena Mađa-niuka, Wasyla BarkĊ. Jest autorem wielu monografii, m.in. Poczwa i sud’ba.
Gogol i ukraiĔskaja litieratura u istokow9 oraz Kođy zabudu tebe Jeru-sađyme... Hohol i Szewczenko. Poriwnialno-typolohiczni studiji10, po
ĞwiĊco-nych wđaĞnie twórczoĞci Gogola na tle ukraiĔskiego tekstu kulturowego. W rozwaĪaniach Barabasza gđówny akcent pođoĪony jest nie tyle na sa-mej toĪsamoĞci ukraiĔskiej, ile na twórczoĞci Gogola w kontekĞcie tejĪe toĪsamoĞci. Gđos moskiewskiego badacza jest waĪnym dopeđnieniem ukraiĔ-skich dyskusji wokóđ Gogola, choü tylko poĞrednio angaĪuje siĊ w oma-wiany dyskurs toĪsamoĞciowy.
Uczony podkreĞla, Īe Gogol interesuje go pod kątem zakorzenienia w tradycji ukraiĔskiej, ale oczywiĞcie traktuje go jako twórcĊ dwóch tekstów kulturowych:
Gogol naleĪy do dwóch kultur narodowych, nie zaĞ literatur; ale jego twór-czoĞü, przede wszystkim ta jej czĊĞü, która związana jest z materiađem i tematyką ukraiĔską, rosyjska pod wzglĊdem jĊzykowym, jednoczeĞnie wieloma swoimi ce-chami (w tym takĪe i jĊzykowymi) zakorzeniona w literackiej spuĞciĨnie ukraiĔ-skiej, miađa i ma dalszy silny wpđyw na rozwój tej tradycji; pod tym wzglĊdem jawi siĊ ona jako fakt i czynnik sprawczy w historii literatury ukraiĔskiej11.
Dlatego teĪ interesują Barabasza Ĩródđa, które uksztađtowađy Gogola i które dla badaczy rosyjskich (takich jak Jurij Mann) nie mogđy byü dostĊp-ne, ze wzglĊdu na obcoĞü ukraiĔskiej przestrzeni etnokulturowej12. UwaĪa,
9 ɘ. Ȼ ɚ ɪ ɚ ɛ ɚ ɲ, ɉɨɱɜɚ ɢ ɫɭɞɶɛɚ. Ƚɨɝɨɥɶ ɢ ɭɤɪɚɢɧɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ: ɭ ɢɫɬɨɤɨɜ, Ɇɨɫɤɜɚ 1995. 10 T e nĪ e, „Ʉɨɥɢ ɡɚɛɭɞɭ ɬɟɛɟ, ȯɪɭɫɚɥɢɦɟ...” Ƚɨɝɨɥɶ ɿ ɒɟɜɱɟɧɤɨ. ɉɨɪɿɜɧɹɥɶɧɨ-ɬɢ-ɩɨɥɨɝɿɱɧɿ ɫɬɭɞɿʀ, ɏɚɪɤɿɜ 2003. 11 T e nĪ e, ȼɢɛɪɚɧɿ ɫɬɭɞɿʀ. ɋɤɨɜɨɪɨɞɚ. Ƚɨɝɨɥɶ. ɒɟɜɱɟɧɤɨ, Ʉɢʀɜ 2006, s. 13 (wszystkie przekđady – M.K.]. 12 TamĪe, s. 12.
Īe zasadnicza w tym kontekĞcie jest kwestia domu rodzinnego pisarza i tra-dycji panującej w tym domu, a takĪe spuĞcizny twórczej niezwykle popu-larnego na Ukrainie filozofa H. Skoworody. Uczony podejmuje wiĊc próbĊ zestawienia tych dwóch sylwetek twórczych, definiując problem: Gogol i Skoworoda oraz Gogol i barok ukraiĔski, który staü siĊ moĪe istotnym uzupeđnieniem toĪsamoĞciowych poszukiwaĔ Ukrainy, wskazując na ciąg-đoĞü procesów kulturowych. PodkreĞla, Īe po raz pierwszy tak postawiona kwestia pojawia siĊ jakby mimochodem w tekĞcie O powieĞci rosyjskiej
i powieĞciach Gogola W. BieliĔskiego, wydrukowanym w tygodniku
„Mođ-wa”, w którym znany krytyk odwođuje siĊ do postaci Skoworody. Jednak interesujące jest, iĪ Gogol w Īadnym ze swoich utworów, zapisków, czy listów nawet przez moment nie wspomina o Skoworodzie. Fakt ten moĪe dziwiü, jeĪeli weĨmiemy pod uwagĊ popularnoĞü tego „ukraiĔskiego Sokra-tesa” w okresie Īycia autora Tarasa Bulby, takĪe to, Īe Wasyl Kapnist, czĊsty goĞü w majątku Gogolów-Janowskich przyjaĨniđ siĊ z Wasylem To-marą, w którego domu Skoworoda byđ nauczycielem i który na cađe Īycie zachowađ ciepđy stosunek do filozofa. O Skoworodzie pisano wówczas w prasie nie tylko wychodzącej na Ukrainie, ale takĪe w Petersburgu. Bara-basz zauwaĪa jednak, Īe nieobecnoĞü Skoworody w twórczoĞci Gogola wcale nie umniejsza zasadnoĞci porównania tych dwóch postaci i wskazuje na trzy aspekty takich analogii: typologiĊ osobowoĞci i losu, typologiĊ poetyki oraz typologiĊ duchowoĞci.
Pierwszy aspekt to podobieĔstwo cech charakteru, struktury psychicznej, a takĪe w pewnym stopniu biografii obu twórców. O dziwactwach, „chime-rycznoĞci”, a nawet „jurodztwie” Skoworody mówiđo siĊ za Īycia i po Ğmierci filozofa nie mniej, niĪ póĨniej na ten sam temat – o Gogolu – za-uwaĪa badacz13. Ani Skoworoda, ani Gogol nie mieli domu rodzinnego.
„Je-den z fletem i torbą, w której spoczywađa Biblia i dzieđa autorów antycz-nych, wĊdrowađ po terenach Ukrainy, drugi zrzekđszy siĊ swej czĊĞci spadku po ojcu, przez lata poniewierađ siĊ po Europie, gnany chorobami i niepo-kojem wewnĊtrznym, i pragnieniem duchowym”14. Dalej Barabasz
stwier-dza, iĪ wĊdrówki i poniewierka, bĊdące udziađem Skoworody i Gogola, nie byđy to zwykđe dziwactwa, czy jakieĞ indywidualne wybory, lecz przejaw charakterystycznego dla baroku sposobu myĞlenia, đączącego skrajnoĞci,
13 TamĪe, s. 151. 14 TamĪe, 152.
tradycjĊ religijną oraz Ğwiecką i dodatnio waloryzującego wĊdrówkĊ jako moĪliwoĞü zaspokojenia pragnienia duchowego, moralnego doskonalenia i sposób szukania prawdy. Gogol byđ tylko nastĊpcą – Ğwiadomym lub nie, co nie ma aĪ takiego znaczenia – tradycji, w którą wpisuje siĊ i Skoworoda, i Hryhorowycz-Barski, i Zinowijew, i wszyscy wĊdrowni klesi15.
Aspekt drugi proponowanej przez Barabasza typologii dotyczy cech poetyki. Choü oczywiĞcie nie jest moĪliwe do koĔca porównanie obu tych twórczoĞci, to jednak uwagĊ zwraca fakt, iĪ Gogol przedđuĪa niejako tradycje tzw. niskiego baroku ukraiĔskiego, szczególnie w takich tekstach, jak Taras Bulba czy Wij, gdzie widoczne są inspiracje ukraiĔskich baro-kowych intermediów a takĪe wertepu16.
Aspekt trzeci – typologia duchowoĞci – to porównanie na poziomie mo-ralno-filozoficznym. „Jest to przykđad peđnego konsonansu dusz, zagubio-nych, peđnych kontrastu, przebywających w ciągđym ruchu, poszukiwa-niach”17. Zasady moralne, wyobraĪenie szczĊĞcia, idea poznania siebie i
we-wnĊtrznej harmonii to te pđaszczyzny, na których znaleĨü moĪna zbieĪnoĞci w myĞleniu obu twórców. PodobieĔstwo to wynika z jednoĞci tekstu kul-turowego, który ich uksztađtowađ.
[...] Gogol jawi siĊ jako czđowiek i pisarz, którego umiejscowiü naleĪy nie-opodal baroku, jako bezpoĞredniego spadkobiercĊ tej szkođy w literaturze ukraiĔ-skiej – bliukraiĔ-skiej mu takĪe w czasie – ale przede wszystkim jako nastĊpcĊ Skoworody, ostatniego przedstawiciela baroku ukraiĔskiego, ze wzglĊdu na charakter i du-chowoĞü18.
Barabasz zauwaĪa, Īe Gogol nieĞwiadomie speđniđ funkcjĊ poĞrednika w przekazaniu, reanimacji i przeszczepieniu tradycji barokowych przede wszystkim w Rosji. Odnowiđ i kontynuowađ barok, oĪywiđ go i przetransfor-mowađ, napeđniając nową estetyczną treĞcią najlepsze jego tradycje. Uczony dochodzi do wniosku, iĪ w twórczoĞci Gogola czođowe miejsce zajmuje nie realizm, ale wđaĞnie barok, który okreĞliü moĪna jako gogolowski, niepowta-rzalny i indywidualny.
15 TamĪe, s. 152-153. 16 TamĪe, s. 153. 17 TamĪe, s. 159. 18 TamĪe, s. 167.
Jurij Barabasz próbując okreĞliü miejsce Gogola w kulturze ukraiĔskiej, a tym samym odpowiedzieü na wskazane juĪ pytania ukraiĔskiego dyskursu toĪsamoĞciowego, nie mógđ oczywiĞcie pominąü kwestii Gogol – Szewczen-ko. We wprowadzeniu do swej ksiĊgi Kođy tebe zabudu Jerusađyme badacz zauwaĪa, Īe sam Szewczeno podjąđ to zagadnienie, gdy w roku 1844 napisađ wiersz, dedykowany Gogolowi19. UkraiĔski wieszcz zawierając w utworze
wyrazy szczerej przyjaĨni wobec autora Tarasa Bulby, jednoczeĞnie kieruje ku niemu sđowa: „Ʉɨɦɭ ɠ ʀʀ ɩɨɤɚɠɭ ɹ, // ȱ ɯɬɨ ɬɭɸ ɦɨɜɭ// ɉɪɢɜɿɬɚɽ, ɭɝɚ-ɞɚɽ// ȼɟɥɢɤɟɽ ɫɥɨɜɨ// ȼɫɿ ɨɝɥɭɯɥɢ, ɩɨɯɢɥɢɥɢɫɶ// ȼ ɤɚɣɞɚɧɚɯ... ɛɚɣɞɭɠɟ// Ɍɢ ɫɦɿɽɲɫɹ, ɚ ɹ ɩɥɚɱɭ...// ȼɟɥɢɤɢɣ ɦɿɣ ɞɪɭɠɟ”\20.
Szewczenko nigdy osobiĞcie nie poznađ Gogola, jednoczeĞnie zawsze z zachwytem wyraĪađ siĊ na temat jego twórczoĞci. Nie są wiĊc te sđowa jakąĞ ukrytą pretensją do Gogola, są raczej konstatacją faktu i Ğwiadomym potwierdzeniem obranej drogi. Barabasz stwierdza, Īe autor Kobzarza zwracając siĊ do Gogola szuka impulsywnie, w jakimĞ emocjonalnym zrywie bratniej duszy, która byđaby zdolna zrozumieü jego rozterki, lecz juĪ podĞwiadomie wie, Īe jego droga jest genetycznie inna od drogi Gogola, Īe funkcjonują oni juĪ w dwóch róĪnych nurtach, o czym Ğwiadczą sđowa: „Ɍɢ ɫɦɿɽɲɫɹ, ɚ ɹ ɩɥɚɱɭ...// ȼɟɥɢɤɢɣ ɦɿɣ ɞɪɭɠɟ”. Dlatego Paweđ Zajcew, badacz twórczoĞci Szewczenki, uwaĪa wiersz Do Gogola za jeden z najbardziej dramatycznych utworów wieszcza21. Barabasz pisze:
Czy mógđ Szewczenko wiedzieü, pomyĞleü, Īe w tym samym czasie, gdy zwra-cađ siĊ do Gogola, jak do czđowieka tych samych przekonaĔ, szukając u niego wspóđczucia i wsparcia [...] w tym samym czasie Gogol w liĞcie do Aleksandry Smirnowej zwierza siĊ: Sam nie wiem, jaką mam duszĊ, chachđacką czy rosyjską22.
Uczony podkreĞla, Īe m.in. te sđowa Gogola stađy siĊ podstawą zarzutów o renegactwo, formuđowanych takĪe przez Mađaniuka. UwaĪa jednak, Īe naleĪy wystrzegaü siĊ zbyt skrajnych sądów, nie uwzglĊdniwszy przy tym cađoĞciowego spojrzenia na postaü Gogola. Rodzi siĊ podstawowe pytanie: Co zadecydowađo o tym, Īe proces ĞwiadomoĞciowy u Gogola i Szewczenki
19 TamĪe, s. 368.
20 Ɍ. ɒ ɟ ɜ ɱ ɟ ɧ ɤ ɨ, Ƚɨɝɨɥɸ (Ɂɚ ɞɭɦɨɸ ɞɭɦɚ ɪɨɽɦ ɜɢɥɿɬɚɽ), w: Ʉɨɛɡɚɪ, Ʉɢʀɜ 2006,
s. 187.
21Ȼ ɚ ɪ ɚ ɛ ɚ ɲ, ȼɢɛɪɚɧɿ ɫɬɭɞɿʀ..., s. 377-387. 22 TamĪe, s. 387.
poszedđ róĪnymi drogami? Hruszewski, podejmując ten temat, wskazywađ na czynnik czysto spođeczny – wczesne opuszczenie domu rodzinnego – prowa-dzący do wykorzenienia wpđywu Ğrodowiska rosyjskiego i rosyjskojĊzycz-nego. Historyk sądziđ, Īe gdyby Gogol pozostađ na Ukrainie, zamieszkađ w Charkowie czy teĪ Kijowie, sprawa wyglądađaby inaczej23. Jednak
Ba-rabasz polemizuje z tym stanowiskiem, bo Szewczenko równie wczeĞnie opuĞciđ dom rodzinny i przebywađ w rosyjskim otoczeniu. Tak wiĊc bio-grafia czy geobio-grafia, jak stwierdza uczony, nie moĪe byü tu czynnikiem de-cydującym, rozstrzyga pochodzenie i związane z nim historyczne, nazwijmy to, geny.
Etniczni bracia, dzieci jednej matki, mieli jednak róĪne grupy krwi, osobne ko-dy genetyczne, ich pochodzenie odzwierciedla róĪnice stanowe i socjalne spođe-czeĔstwa ukraiĔskiego, przejawy i etapy istnienia etnosu, róĪne granie psychologii narodowej. [...] Owe „niaĔki cudzej ojczyzny” – Gađagany i Kisiele, Koczubeje i Skoropadzcy, o których Szewczenko pisze z jawną pogardą, – to są (figuralnie) przodkowie Gogola. SđuĪba dla obcych, drenaĪ umysđów, talentów i duchowoĞci – niestety stara to tradycja ukraiĔskich oĞwieconych elit24.
Teza Barabasza, uzasadniająca Īyciowe wybory Gogola poprzez zwią-zanie go z tradycją ukraiĔskiego odszczepieĔstwa, aczkolwiek atrakcyjna, jest doĞü ryzykowna. Jednak uczonym kieruje nie tyle chĊü waloryzowania, czy nawet osądu postaw elit ukraiĔskich, czy autora Martwych dusz, ile potrzeba zrozumienia takich postaw, dlatego w dalszych rozwaĪaniach przy-wođuje tezĊ Gustawa Junga, która moĪe stanowiü ich wytđumaczenie i uspra-wiedliwienie.
Ziarno dramatu narodu, dramatu dwóch duchowoĞci, zostađo zasiane juĪ na po-ziomie genetycznym. Powstađ w ten sposób stan graniczny, antynomiczny, sytuacja psychologicznej pustki, którą Jung, za Heraklitem nazywa Enantiodromią (ze starogreckiego – bieg naprzeciw, ruch przeciwny) pomiĊdzy pamiĊcią rodzinną a obcym „kolektywnym nieĞwiadomym”, legendą ojczystą i rodzinną a mesjani-styczną mitologią imperium, pomiĊdzy jĊzykiem ukraiĔskim i rosyjskim, pomiĊdzy tradycjami folklorystycznymi i rolą pisarza rosyjskiego, któremu przyszđo stanąü na czele cađego nurtu w literaturze rosyjskiej, pomiĊdzy wrodzoną mentalnoĞcią UkraiĔca i narzuconą sobie samemu misją patrioty imperialno-wielkorosyjskiego25.
23 TamĪe, s. 390-391. 24 TamĪe, s. 392. 25 TamĪe, s. 393.
Barabasz uwaĪa, Īe ciĊĪar ten okazađ siĊ zbyt wielki dla Gogola, dlatego mu nie podođađ. Szewczenko zaĞ nigdy nie zaznađ takiego rozdwojenia, w jego twórczoĞci nie ma nawet najmniejszej aluzji wskazującej na tego rodzaju wątpliwoĞci.
Barabasz stara siĊ jednak nie upraszczaü egzystencjalnej sytuacji autora
Martwych dusz, wskazując równieĪ na inne aspekty, jak to okreĞla,
„tragicz-nych dysonansów” w duszy Gogola. Przy tym, z powodzeniem próbuje nie zamieniü pozycji badacza na rzecz zaangaĪowanego emocjonalnie publi-cysty. Autor rozwaĪa ten problem takĪe na pđaszczyĨnie opozycji binarnej ojczyzna – obczyzna, w kontekĞcie tzw. bisurmaĔstwa, czyli odszczepieĔ-stwa, w koĔcu w aspekcie historycznym. W swoich rozwaĪaniach buduje triadĊ fundamentalnych, wedđug niego, dla ukraiĔskiej tradycji toĪsamo-Ğciowej postaci. Triada ta ukđada siĊ w liniĊ: Skoworoda – Gogol – Szew-czenko, przy czym Gogola umieszcza poĞrodku, wskazując na pisarza jako spadkobiercĊ baroku ukraiĔskiego i jednoczeĞnie (w sensie duchowym) ogniwo đączące stare tradycje z nowoczesną literaturą ukraiĔską, którą re-prezentuje Szewczenko26. Dzieje siĊ tak równieĪ dlatego, Īe, jak stwierdza
Barabasz, Gogol stađ siĊ dla Szewczenki nie tylko najwyĪszym autorytetem literackim, Ĩródđem twórczych inspiracji, ale takĪe, bez Īadnej przesady, jedną z najwaĪniejszych podpór moralnych w czasach zesđania. PowieĞci, które Szewczenko napisađ pod pseudonimem K. Darmohraj, są spod znaku Gogola, szczególnie zaĞ powieĞü ChudoĪnyk27.
Barabasz nie pomija takĪe kwestii rosyjskojĊzycznoĞci Gogola, wska-zując, Īe jest ona czĊĞcią szerszego, wspomnianego juĪ problemu, rozdwo-jenia psychiki pisarza. Twórca, znając jĊzyk ukraiĔski od dzieciĔstwa, jednoczeĞnie wyrastađ w typowym dla ukraiĔskiego ziemiaĔstwa Ğrodowisku dwujĊzycznym, gdzie na co dzieĔ uĪywano ukraiĔskiego, czy teĪ zukrainizo-wanego surĪyka, zaĞ w oficjalnych sytuacjach wyđącznie jĊzyka rosyjskiego. Gogol intuicyjnie odczuwađ te róĪnice, zdając sobie takĪe sprawĊ z faktycz-nych braków „niewyrobionego” wówczas jeszcze ukraiĔskiego jĊzyka litera-ckiego. ByđĞwiadom równieĪ tego, Īe aby byü usđyszanym, musi posđugiwaü siĊ rosyjskim. JĊzykowy dualizm Gogola stađ siĊ elementem jego
toĪsa-26 Zob. ȼ. ɉ ɚ ɧ ɱ ɟ ɧ ɤ ɨ, ȼɟɥɢɤɚ ɬɪɿɣɰɹ ɭɤɪɚʀɧɫɶɤɨɝɨ ɞɭɯɭ: Ʉɨɧɰɟɩɰɿʀ ɬɚ ɜɟɪɫɿʀ ɘɪɿɹ Ȼɚɪɚɛɚɲɚ, w: Ȼ ɚ ɪ ɚ ɛ ɚ ɲ, ȼɢɛɪɚɧɿ ɫɬɭɞɿʀ..., s. 7-19.
moĞciowego rozdwojenia, póĨniej zaĞ takĪe utraty identycznoĞci, i jedno-czeĞnie katalizatorem tegoĪ rozdwojenia28.
Cađa Gogolowska praktyka jĊzykowa, jego, jeĞli moĪna tak powiedzieü, „bio-grafia jĊzykowa”, od pierwszych kroków w literaturze aĪ do samego koĔca stanowi đaĔcuch ciągđych porywów, szamotaniny pomiĊdzy genetycznym Sprachgeful i usiđowaniem (zresztą, nadaremnym) pobratania siĊ z jĊzykiem obcym, rosyjskim; pomiĊdzy naturalnym Īywiođem ukrainizmów i to nie tylko w leksyce, ale takĪe stylistyce, w cađej strukturze i charakterze myĞlenia i mówienia, w intonacji, a pre-tensjami na rolĊ znawcy i ustawodawcy w sferze jĊzyka wielkoruskiego, aĪ po zamiar uđoĪenia jakiegoĞ sđownika [...] w planie psychologicznym byđy to anty-nomie, kryjące gđĊboki dramat wykorzenienia z ojczystego gruntu, cierpienia du-chowe, które uczyniđy z Gogola, wedđug stwierdzenia J. Đuckiego „mĊczennika krzyĪówek29.
Pisząc o Gogolu UkraiĔcom trudno pozbyü siĊ emocji. Jednak Barabasz usiđuje wznieĞü siĊ ponad próg zaangaĪowania emocjonalnego, unikając rozwaĪaĔ o charakterze politologicznym. Gogol interesuje go jako obiekt badaĔ literaturoznawczych, choü nieobojĊtnych wobec dyskursu toĪsamo-Ğciowego. Wđączając pisarza w tekst kultury ukraiĔskiej, podpiera siĊ nauko-wą metodologią porównawczą i porównawczo-typologiczną, wykorzystując szeroką znajomoĞü obu kultur. Ogólnie rozwaĪania Barabasza są próbą obiektywnego spojrzenia na tĊ istotną dla Ukrainy kwestiĊ, próbą zmierza-jącą do zrozumienia, nie zaĞ oskarĪenia Gogola, a przede wszystkim są pró-bą uzasadnienia obecnoĞci Gogola w dyskursie toĪsamoĞciowym Ukrainy.
ɍɄɊȺɂɇɋɄɂɃ ȾɂɋɄɍɊɋ ɂȾȿɇɌɂɑɇɈɋɌɂ ȼɈɄɊɍȽ ȽɈȽɈɅə ɘɊɂɃ ȻȺɊȺȻȺɒ Ɉ ȽɈȽɈɅȿ Ɋ ɟ ɡ ɸ ɦ ɟ ɇɢɤɨɥɚɣ Ƚɨɝɨɥɶ ɫɬɚɥ ɜɚɠɧɨɣ ɥɢɱɧɨɫɬɶɸ ɞɢɫɤɭɪɫɚ, ɤɚɫɚɸɳɟɝɨɫɹ ɬɨɠɞɟɫɬɜɚ ɭɤɪɚɢɧɰɟɜ, ɫɜɹɡɚɧɧɨɝɨ ɫ Ɋɨɫɫɢɟɣ. Ɍɚɤ ɫɥɭɱɢɥɨɫɶ, ɩɪɟɠɞɟ ɜɫɟɝɨ, ɩɨ ɩɨɜɨɞɭ 28 TamĪe, s. 596-597. 29 TamĪe, s. 597.
ɦɟɫɬɚ, ɤɚɤɨɟ ɩɢɫɚɬɟɥɶ ɡɚɧɹɥ ɜ ɦɢɪɨɜɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɟ. ɋ ɷɬɨɝɨ ɦɟɫɬɚ ɨɧ ɦɨɝ ɫɥɭɠɢɬɶ ɫɢɦɜɨɥɨɦ ɪɟɧɟɝɚɬɫɬɜɚ, ɤɨɧɮɨɪɦɢɡɦɚ ɢɥɢ ɩɪɢɦɟɪɨɦ ɥɢɱɧɨɫɬɢ, ɤɨɬɨɪɚɹ ɨɛɴɟɞɢɧɹɟɬ ɜ ɫɜɨɺɦ ɯɭɞɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɦ ɧɚɫɥɟɞɫɬɜɟ ɞɜɚ ɤɭɥɶɬɭɪɧɵɯ ɷɥɟɦɟɧɬɚ. Ɉɞɧɨ ɢɡ ɢɧɬɟɪɟɫɧɵɯ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɵɯ ɦɧɟɧɢɣ ɜ ɷɬɨɦ ɞɢɫɤɭɪɫɟ – ɷɬɨ ɦɧɟɧɢɟ ɦɨɫ-ɤɨɜɫɤɨɝɨ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɨɜɟɞɚ, ɪɨɞɨɦ ɫ ɍɤɪɚɢɧɵ, ɘɪɢɹ Ȼɚɪɚɛɚɲɚ. Ƚɨɝɨɥɶ ɢɧɬɟ-ɪɟɫɭɟɬ ɟɝɨ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ ɟɝɨ ɭɤɨɪɟɧɟɧɢɟɦ ɜ ɭɤɪɚɢɧɫɤɨɣ ɬɪɚɞɢɰɢɢ, ɧɨ ɤɨɧɟɱɧɨ, ɨɧ ɨɬɧɨɫɢɬɫɹ ɤ ɧɟɦɭ ɤɚɤ ɤ ɫɨɡɞɚɬɟɥɸ ɞɜɭɯ ɬɟɤɫɬɨɜ ɤɭɥɶɬɭɪɵ. ɉɨɷɬɨɦɭ Ȼɚɪɚɛɚɲɚ ɢɧɬɟɪɟɫɭɸɬ ɬɚɤɠɟ ɢɫɬɨɱɧɢɤɢ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɫɮɨɪɦɢɪɨɜɚɥɢ Ƚɨɝɨɥɹ ɢ ɤɨɬɨɪɵɟ ɞɥɹ ɪɭɫɫɤɢɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɟɣ ɧɟ ɦɨɝɥɢ ɛɵɬɶ ɞɨɫɬɭɩɧɵɦɢ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ ɨɬɱɭɠɞɟɧɢɟɦ ɭɤɪɚɢɧɫɤɨɝɨ ɷɬɧɨɤɭɥɶɬɭɪɧɨɝɨ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ. ȼ ɫɜɨɢɯ ɪɚɡɦɵɲɥɟɧɢɹɯ ɨɧ ɫɨɡɞɚɺɬ ɬɪɢɚɞɭ ɥɢɱɧɨɫɬɟɣ, ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɚɥɶɧɵɯ ɞɥɹ ɭɤɪɚɢɧɫɤɨɣ ɬɪɚɞɢɰɢɢ, ɤɚɫɚɸɳɟɣɫɹ ɬɨɠɞɟɫɬɜɚ. ɗɬɚ ɬɪɢɚɞɚ ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ ɥɢɧɢɸ: ɋɤɨɜɨɪɨɞɚ – Ƚɨɝɨɥɶ – ɒɟɜɱɟɧɤɨ. ɉɨ-ɦɟɳɚɹ Ƚɨɝɨɥɹ ɩɨɫɟɪɟɞɢɧɟ ɷɬɨɣ ɬɪɢɚɞɵ, ɨɧ ɭɤɚɡɵɜɚɟɬ ɧɚ ɩɢɫɚɬɟɥɹ ɤɚɤ ɧɚɫɥɟ-ɞɧɢɤɚ ɭɤɪɚɢɧɫɤɨɝɨ ɛɚɪɨɤɤɨ ɢ ɨɞɧɨɜɪɟɦɟɧɧɨ (ɜ ɞɭɯɨɜɧɨɦ ɫɦɵɫɥɟ) ɡɜɟɧɨ, ɨɛɴɟ-ɞɢɧɹɸɳɟɟ ɫɬɚɪɵɟ ɬɪɚɞɢɰɢɢ ɫ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɣ ɭɤɪɚɢɧɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɨɣ, ɤɨɬɨɪɭɸ ɜɨɩɥɨɳɚɟɬ ɒɟɜɱɟɧɤɨ.
Sđowa kluczowe: ukraiĔski dyskurs toĪsamoĞciowy, Rosja, Gogol, Skoworoda, Szewczenko.
Ʉɥɸɱɟɜɵɟ ɫɥɨɜɚ: ɭɤɪɚɢɧɫɤɢɣ ɞɢɫɤɭɪɫ, ɤɚɫɚɸɳɢɣɫɹ ɬɨɠɞɟɫɬɜɚ, Ɋɨɫɫɢɹ,
Ƚɨɝɨɥɶ, ɋɤɨɜɨɪɨɞɚ, ɒɟɜɱɟɧɤɨ.
Key words: ukrainian discourse of identity, Rossia, Gogol, Skovoroda,
