Ślady dawnego wydobycia rud manganu w Tatrach Zachodnich

Œlady dawnego wydobycia rud manganu w Tatrach Zachodnich

Renata Jach*

Traces of historical exploitation of manganiferous ores in the Western Tatra Mountains. Prz. Geol., 50: 1159–1164.

S u m m a r y. In the past centuries the Tatra Mts were a region of intensive ore exploitation. Among others, manganiferous ores were exploited from the Lower Toarcian manganiferous limestones between Chocho³owska and Lejowa Valleys. They are 2.5 m thick. The limestones are bioclastic, mainly echinoderm grainstones cemented with manganiferous carbonates and oxides. They contain stromatolites and oncoids impregnated with manganiferous oxides. Remnants of manganiferous ore exploitation are visible mainly in the Huciañski Klin area on the eastern slope of the Chocho³owska Valley and in the Wierch Banie mountain. Eight adits, heaps and an old mining way exist in the former area. The largest adit is 18 m long. Exploitation of manganiferous ores probably began at the end of 18th century and culminated in the 1840s.

Key words: manganiferous limestones, exploitations, adits, Jurassic deposits, Tatra Mts

W minionych stuleciach Tatry by³y obszarem inten-sywnej eksploatacji górniczej. Pocz¹tkowo jej przed-miotem by³y g³ównie kruszce miedzi i srebra, a w XVIII i XIX w. przede wszystkim rudy ¿elaza (Zwoliñski 1960; Jost, 1962; Paulo, 1979; Radwañska-Paryska & Paryski, 1995). Poszukiwania, wydobycie i przeróbka tych rud zosta³y szeroko opisane, a œlady pozosta³e po ich eksplo-atacji zinwentaryzowane i udokumentowane (np. Zwoliñ-ski, 1962). Odmiennie przedstawia siê problem wydobycia tatrzañskich rud manganu. Rudy te, wystêpuj¹ce na bardzo ograniczonym obszarze, by³y wydobywane na niewielk¹ skalê i jak siê wydaje jedynie przez krótki okres. Pomimo tego do dzisiaj istniej¹ liczne œlady ich wydobycia, przede wszystkim jeszcze stosunkowo dobrze zachowane sztol-nie. Sztolnie te nie zosta³y jak dot¹d precyzyjnie udoku-mentowane, a ulegaj¹ doœæ szybkiemu niszczeniu. Dlatego celowe by³o ich szczegó³owe zinwentaryzowanie. Przed-miotem tego artyku³u jest udokumentowanie zachowanych œladów wydobycia rud manganu w Tatrach, a tak¿e próba odtworzenia historii wydobycia tych rud. Autorka zlokali-zowa³a te œlady w trakcie prac terenowych zwi¹zanych z badaniami warunków sedymentacji utworów prze³omu jury dolnej i œrodkowej w jednostce kri¿niañskiej w Tatrach Zachodnich finansowanych z grantu KBN (6 PO4D 082 19).

Utwory rudonoœne

Rudy manganu w Tatrach wystêpuj¹ jedynie lokalnie (ryc. 1) pomiêdzy dolin¹ Chocho³owsk¹ a Lejow¹ (Kra-jewski & Myszka, 1958). Obszar ten jest zbudowany z utworów jednostki kri¿niañskiej, tworz¹cych w Tatrach Zachodnich du¿¹ jednostkê tektoniczn¹ zwan¹ p³aszczo-win¹ cz¹stkow¹ Bobrowca. Jest to element o budowie monoklinalnej, poprzecinany uskokami (Kotañski, 1963; Bac, 1971), rozci¹gaj¹cy siê od Osobitej na zachodzie po Dolinê Koœcielisk¹ na wschodzie. Jednostka Bobrowca ma niemal kompletny profil utworów od dolnego triasu do kre-dy (Bac, 1971).

Utwory wy¿szej czêœci jury dolnej pomiêdzy dolin¹ Chocho³owsk¹ a Lejow¹ to wapienie plamiste, spikulity, wapienie krynoidowe, wapienie manganowe oraz wapienie

bulaste (ryc. 2). Wapienie manganowe wystêpuj¹ ponad wapieniami krynoidowymi dolnego toarku (ogniwo wapie-ni z D³ugiej o mi¹¿szoœci do 12 m), a pod czerwonymi wapieniami bulastymi œrodkowego toarku (ogniwo wapie-nia z Klinów o mi¹¿szoœci do 4 m). Ich wiek jest okreœlony na toark dolny na podstawie pozycji w profilu. Wapienie te zosta³y wyró¿nione jako warstwa rudonoœna z Bani (wt) (Lefeld i in., 1985). Warstwê tê pierwotnie wydzielono (Lefeld i in., 1985) w sp¹gowej czêœci ogniwa wapienia z Klinów (og). Petrograficznie jest ona jednak zbli¿ona do ni¿ejleg³ych wapieni krynoidowych i z tego wzglêdu Kra-jewski i in. (2001) zredefiniowali j¹ jako warstwê rudono-œn¹ (wt) w obrêbie ogniwa wapieni krynoidowych z D³ugiej (og). Utwory buduj¹ce tê warstwê znane jako wapienie manganowe by³y przedmiotem szczegó³owego opracowania Krajewskiego i Myszki (1958), a ich sk³ad

mineralny zosta³ przedstawiony przez

Korczy-ñsk¹-Oszack¹ (1978).

Warstwa rudonoœna z Bani ods³ania siê wy³¹cznie w sztolniach po³o¿onych na Huciañskim Klinie w Dolinie Chocho³owskiej. Ponadto fragmentarycznie, g³ównie w zwietrzelinie i starych ha³dach, jest ona widoczna na wschodnich stokach Wierchu Banie (1261 m n.p.m.), zwa-nego równie¿ Skrajn¹ Rosoch¹. Na Huciañskim Klinie mi¹¿szoœæ tej warstwy siêga maksymalnie 2,5 m i cechuje siê znaczn¹ oboczn¹ zmiennoœci¹, a tak¿e zmienn¹ mi¹¿szoœci¹.

W sp¹gu osadów buduj¹cych warstwê rudonoœn¹ z Bani wystêpuje bardzo charakterystyczna ³awica krze-mionkowa. Wed³ug Krajewskiego i Myszki (1958) roz-ci¹ga siê ona na przestrzeni ok. 150 m zajmuj¹c sta³¹ pozycjê stratygraficzn¹. £awica ta osi¹ga mi¹¿szoœæ ponad 40 cm. Jest ona masywna, twarda, silnie spêkana, barwy czerwono-brunatnej pochodz¹cej od hematytu, a lokalnie czarnej. W obrazie mikroskopowym, w krzemionkowym cemencie s¹ widoczne relikty krynoidów, kolców je¿ow-ców, otwornic oraz stromatolitów (Jach, 2001).

£awica krzemionkowa jest przykryta ciemnymi ³upka-mi o ³upka-mi¹¿szoœci do 15 cm. £upki te stanowi¹ poziom kore-lacyjny, poniewa¿ wystêpuj¹ w takiej samej pozycji we wszystkich dostêpnych profilach wapieni manganowych. W p³ytce cienkiej, s¹ widoczne relikty pokruszonych frag-mentów krynoidów i otwornic, tkwi¹cych w ciemnym matriks.

Ponad ciemnymi ³upkami znajduje siê masywna ³awica

nu. £awica ta by³a zasadniczym przedmiotem wydobycia. Posiada ona zmienn¹ mi¹¿szoœci od 35 cm do 1,1 m. Na zwietrza³ej powierzchni ³awica ta pokryta jest czarnym nalotem sk³adaj¹cy siê z tlenków manganu. Jest ona zbudo-wana g³ównie z fragmentów szkar³upni, przede wszystkim krynoidów i kolców je¿owców, podrzêdnie skorup ramie-nionogów, ma³¿y, otwornic oraz litoklastów (ryc. 3). Sk³adniki te spojone s¹ syntaksjalnym cementem wêglano-wym zawieraj¹cym mangan oraz lokalnie czarnym cemen-tem z³o¿onym z mieszaniny tlenków oraz krzemianów manganu. W ³awicy tej licznie wystêpuj¹ te¿ onkoidy i stromatolity prawdopodobnie o genezie bakteryjno–grzy-bowej (ryc. 4).

£awica wapieni krynoidowych ma bardzo skompliko-wany i ró¿norodny sk³ad mineralny. Wapienie te s¹ przesy-cone zwi¹zkami manganu — tlenkami, wêglanami i krzemianami (Krajewski & Myszka, 1958; Korczy-ñska-Oszacka, 1978; Krajewski i in., 2001). Zawartoœæ Mn wynosi œrednio 18%, a lokalnie siêga do 59% (Korczy-ñska-Oszacka, 1978). Wspó³wystêpowanie stref wzboga-conych w tlenki manganu ze stromatolitami i onkoidami sugeruje genetyczny zwi¹zek mineralizacji tlenkami man-ganu z powstaniem tych struktur. Przemawia za tym m.in. stwierdzone w onkoidach naprzemianleg³e, koncentryczne rozmieszczenie ci¹g³ych pow³ok zbudowanych z wêgla-nów i tlenków manganu. Zarówno wspó³czesne, jak i kopalne przyk³ady takich struktur s¹ znane z ró¿nych œro-dowisk sedymentacyjnych i szeroko opisywane w

literatu-rze (por. Ehrlich, 1996). Mo¿na uznaæ, ¿e tlenki manganu powstawa³y na granicy woda/osad w warunkach dobrego natlenienia wód przydennych (Krajewski i in., 2001).

Stwierdzone w omawianych osadach cementy, zbudo-wane z wêglanów manganu reprezentuj¹ ci¹g³y szereg od kalcytu poprzez kalcyt manganowy do rodochrozytu (Kor-czyñska-Oszacka, 1978). Cementy te wystêpuj¹ zarówno w przestrzeniach pomiêdzy bioklastami, jak i w pustkach w obrêbie bioklastów. Krajewski i in. (2001) uwa¿aj¹ wêgla-ny manganu za powsta³e w warunkach deficytu tlenu.

Krzemiany manganu powsta³y pod wp³ywem

kr¹¿¹cych roztworów jako produkt niskotemperaturowych póŸnodiagenetycznych przeobra¿eñ (Korczyñska-Oszac-ka, 1978). Czêœæ tlenków manganu, g³ównie te wystê-puj¹ce w formie ¿y³, s¹ wynikiem wtórnego utlenienia wêglanów manganu.

Powy¿ej ³awicy manganowej wystêpuje pakiet warstw ilasto-wapnistych, o mi¹¿szoœci ok. 40 cm. W pakiecie tym laminowane ³upki ilaste o jasnobrunatnej barwie prze³awi-caj¹ siê z wapieniami, w których wystêpuj¹ fragmenty kry-noidów, formy juwenilne amonitów, ma³¿e filamentowe oraz otwornice.

Powstanie wapieni manganowych jednostki kri¿niañskiej jest interpretowane jako efekt procesów sedymentacyjnych i wczesnej diagenezy (Krajewski i in., 2001). By³o ono zwi¹zane z ponadregionalnym wydarzeniem anoksycznym powoduj¹cym szeroko rozprzestrzeniony deficyt tlenu w lokalnych obni¿eniach dna (por. Jenkyns i in., 1991).

T Jg Jl Jd Jt-a Jm Jt K Jr2+r3 a DO LIN AC H OC H O £O W S K A D OL IN A L EJ O W A Polana Huciska 1276 Skrajna Rosocha (Wierch Banie) K K Klinowa Czuba T T T K l i n y W ielka Suc ha Dol ina 1261 Zadnia Rosocha 1270 B a n i e

³upki, piaskowce, wapienie organodetrytyczne („Gresten”) shales, sandstones, organodetrital limestones (”Gresten”) DO LIN A CH O CH O £ O W S KA D O L IN A LE JO WA JEDNOSTKA CHOCZAÑSKA JE D N O STKA K RI¯ N IA ÑSK A CHOÈ UNIT KR I NA U NIT Ž JEDNOSTKA WIERCHOWA HIGH-TATRIC UNIT

A

B

spiculites

wapienie jasnoszare (typu biancone) light-grey limestones (Biancone type) Jt-a Jt-a Jt-a Jt-a Jt-a Jt-a Jm Jm Jm Jd Jd Jd Jd Jd Jd Jd Jd

wapienie plamiste, ³upki margliste spotty limestones, marly shales

Jl Jl Jl Jl Jl Jg radiolaryty radiolarites Jr2+r3 Jr2+r3 Jr2+r3 Jr2+r3 Jr2+r3 Jt Jt Jt Jt Jt T Jednostka choczañska Choè Unit dolomity, wapienie dolomites, limestones dolomity, wapienie dolomites, limestones uskoki

faults sztolnieadits stara droga hawiarskaold mine road

wapienie, margle limestones, marls S£O WA CJA 250 m A POLSKA POLAND c b a

Triassic-Lower Cretaceous Huciska Limestone Formation (Lower Jurassic) SL

OV AKI

A

trias - dolna kreda Formacja wapieni z Hucisk (dolna jura)

POKRYWA PALEOGEÑSKA PALEOGENE POST-TECTONIC COVER

DO LIN A KO ŒC IE L IS K A 1 km Jg Jg

Ryc. 1. Mapa lokalizacyjna (A) obszaru badañ na tle jednostek tektonicznych Zachodnich Tatr Polskich (wg Bac-Moszaszwili i in., 1979, uproszczona); mapa geologiczna (B) obszaru wystêpowania wapieni manganowych (wg Guzik & Guzik, 1958; Guzik i in., 1958, zmodyfikowana)

Fig. 1. Geological sketch map (A) of the Polish Western Tatra Mountains showing the studied area (after Bac-Moszaszwili et al., 1979, simplified); geological maps of the manganiferous limestones occurence (after Guzik & Guzik, 1958; Guzik et al., 1958, modified)

Utwory te s¹ najprawdopodobniej tego samego wieku co opisywane w literaturze warstwowane wapienie mangano-we (stratiform manganese carbonates) znane m.in. z W³och, Szwajcarii, Niemiec, Austrii i Wêgier (por. Jen-kyns i in., 1991). Wzbogacenie omawianego kompleksu osadów w minera³y manganu by³o rezultatem dostarczania mobilnych, zredukowanych zwi¹zków manganu ze strefy wód niedotlenionych i wytr¹caniem ich na granicy wód niedotlenionych i natlenionych. Granica wód niedotlenio-nych i natlenioniedotlenio-nych zapewne zmienia³a siê, czego zapisem jest wystêpowanie w obrêbie kompleksu wapieni manga-nowych warstwy ciemnych ³upków deponowanych w warunkach dys- lub anoksycznych (Jach, 2001).

Œlady eksploatacji rud manganu

Œlady eksploatacji rud manganu zachowane s¹ w dwóch rejonach — na Huciañskim Klinie w Dolinie Cho-cho³owskiej i na Wierchu Banie w Dolinie Lejowej (ryc. 1, 5). Huciañski Klin znajduje siê na po³udniowych stokach Klinowej Czuby (1276 m n.p.m.) ponad Polan¹ Huciska. Na tym obszarze znanych jest obecnie osiem sztolni. Znaj-duj¹ siê one ponad pasem ska³ek o po³udniowej ekspozycji i o maksymalnej wysokoœci ok. 15 m. Ska³ki te powsta³y na

wychodniach spikulitów oraz wapieni krynoidowych. Pas wychodni rozciêty jest uskokiem o przebiegu zbli¿onym do N–S. Zachodnie skrzyd³o uskoku jest zrzucone w sto-sunku do wschodniego o ok. 20 m. Z tego powodu czêœæ sztolni (oznaczonych tutaj numerami 1–6) znajduj¹cych siê po zachodniej stronie uskoku jest po³o¿ona na wysoko-œci ok. 1190 m n.p.m., czyli ok. 20 m ni¿ej ni¿ sztolnie 7 i 8 (ryc. 1, 6).

Najd³u¿sza ze sztolni (nr 4) ma d³ugoœæ 18 m i g³êbo-koœæ 10 m, pozosta³e s¹ mniejsze (ryc. 6). Sztolnie s¹ prze-wa¿nie wykute zgodnie z upadem warstw i s¹ korytarzami lub komorami o upadzie ok. 40o_{; tylko jedna sztolnia jest} rozwiniêta wzd³u¿ biegu warstw (nr 2). Szerokoœæ sztolni wynosi³a przeciêtnie ponad 2 m, lecz obecnie, wielkoœæ i kszta³t wielu z nich s¹ zmienione przez postêpuj¹ce obry-wy stropu i œcian. Warto dodaæ, ¿e w sztolni nr 7 znajduje siê jedna z najwiêkszych jaskiñ powsta³ych w jednostce kri¿niañskiej Tatr Polskich. Jest to Wojtkowa Szpara o d³ugoœci 65 m (Masny, 1988; Kardaœ, 1991). Jaskinia ta nie posiada³a naturalnego otworu i zosta³a odkryta podczas eksploatacji rud manganu.

WyraŸne zag³êbienia zapadliskowe znajduj¹ce siê na powierzchni terenu na przed³u¿eniu sztolni nr 1, 3 i 7 œwiadcz¹, ¿e sztolnie te by³y pierwotnie d³u¿sze

przynajm-m pw stromatolity stromatolites onkoidy oncoids spikulity spiculites wapienie manganowe manganiferous limestones wapienie krynoidowe crinoidal limestones

m – wapieñ mikrytowy, ³upki w – waka wapienna p – ziarnit mikrytowy g – ziarnit mudstones, shales wackestones packstones grainstones Mn 1 0 m ?D O LN YP LI EN SB AC H ? L O W ER P LI EN SB AC H IA N ? G ÓR N Y PL IE N SB AC H (D O M ER ) ? U PP ER PL IE N SB AC H IA N (D O M ER IA N ) ? D O LN Y TO AR K LO W ER TO AR CI AN ? AALEN-ŒR. TOARK ? AALENIAN-MIDDLE TOARCIAN FORMACJAWAPIE NIZ HUCISK H U C I S K A L I M E S T O N E F O R M A T I O N OGNIWO SPONGIOLITÓW ZE ŒWIÑSKIEJ TURNI ŒWIÑSKA TURNIA SPONGIOLITE MEMBER OGNIWO WAPIENI Z D£UGIEJ D£UGA ENCRINITE MEMBER OGNIWO WAPIENIA Z KLINÓW KLINY LIMESTONE MEMBER

WARSTWA RUDONOŒNA Z BANI BANIE ORE BED

FO R M AC JA R AD IO LA R YT ÓW SO KO LI CY SO KO LI CA R AD IO LA R IT E FO R M AT IO N FO M AC JAM AR G IL ZS O £T YS IE J SO £T YS IA M AR LS TO N E FO R M AT IO N ? BA JO S -B AT O N ? BA JO CI AN -B AT H O N IA N g [m] 1,5 1,0 0 0,5 rogowce siliceous layers Kolumna lewa: Left log: wapienie bulaste nodular limestones wapienie plamiste spotty limestones Kolumna prawa: Right log: wapienie manganowe manganiferous limestones wapienie krynoidowo-ma³¿oraczkowe crinoidal-ostracod limestones radiolaryty radiolarites

³upki (ciemne, jasno szare) shales (dark and light grey) wapienie krynoidowe crinoidal limestones

Ryc. 2. Profil litostratygraficzny osadów dolnej i œrodkowej jury jednostki kri¿niañskiej Tatr Zachodnich (wg Lefeld i in., 1985) oraz szczegó³owy profil wapieni manganowych na Huciañskim Klinie (sztolnia nr 2)

Fig. 2. Lithostratigrafic log of Lower/Middle Jurassic deposits of the Križna Unit in the Western Tatra Mts (after Lefeld et al., 1985) and detailed section of manganiferous limestones on the Huciañski Klin (adit no 2)

niej o kilka lub kilkanaœcie metrów (ryc. 6). Tempo proce-sów niszczenia sztolni mo¿na oszacowaæ, porównuj¹c opublikowany w pracy Korczyñskiej-Oszackiej (1978, s. 21) szkicowy plan sztolni 1 z jej stanem obecnym. Porów-nanie to dowodzi, ¿e obecnie dostêpna czêœæ sztolni jest o ok. 8 m krótsza ni¿ w 1975 r. Sztolnia jest natomiast szer-sza, co zdaje siê byæ efektem obrywów œcian pierwotnie rozdzielaj¹cych jej boczne odga³êzienia. Obrywy stropów i œcian spowodowa³y, ¿e sztolnie 3, 5, 6 i 8 s¹ dzisiaj niskie, a zwiedzanie ich w znacznym stopniu utrudnione. Wydaje siê, ¿e w podobnym stanie by³y one jednak ju¿ w latach sie-demdziesi¹tych, gdy¿ Korczyñska-Oszacka (1978) uzna³a je wówczas za niedostêpne. Przed otworami sztolni s¹ widoczne stare ha³dy oraz dawne wykopy — prawdopo-dobnie œlady powierzchniowej eksploatacji rud manganu (ryc. 5). Do sztolni prowadzi droga hawiarska, która zaczy-na siê w Dolinie Chocho³owskiej (ryc. 1) ok. 200 m poni¿ej

Polany Huciska (Jost & Paulo, 1985). Droga ta jest wyraŸna w dolnej czêœci stoku oraz w rejo-nie samych sztolni.

Œlady wydobycia rud manganu widoczne na stoku Wierchu Banie nad Dolin¹ Lejow¹ s¹ zdecydowanie s³abiej czytelne ni¿ scharakte-ryzowane powy¿ej. Znajduj¹ siê tam dwie sztolnie po³o¿one na wysokoœci ok 1250 m n.p.m. i 1240 m n.p.m. Dolna z nich, o d³ugoœci 5,5 m, wydaje siê byæ zwi¹zana z dawnym etapem wydobycia manganu. Górna, jako jedyna z istniej¹cych, posiada dobrze zachowan¹ obudowê drewnian¹ i œlady urabiania ska³y mechanicznymi œwidrami. Mo¿na s¹dziæ, ¿e zosta³a ona wykonana lub przynajmniej w znacznej czêœci powiêk-szona podczas prac poszukiwawczych, kierowanych przez Romana Krajewskiego w 1954 r. (Krajewski & Myszka, 1958). Ponadto na Wierchu Banie s¹ widoczne œlady szurfu prowadzonego wzd³u¿ wychodni warstwy rudonoœnej zapadaj¹cej pod k¹tem ok. 30o_{w kierunku 10}o_{, a tak¿e} sta-re ha³dy i nasypy.

Historia wydobycia rud manganu

W przeciwieñstwie do licznych wzmianek dotycz¹cych górnictwa kruszcowego i rud ¿elaza w Tatrach (Zwoliñski 2 cm

Ryc. 3. Przekrój ³awicy wapienia manganowego; czêœci czerwone zbudo-wane s¹ g³ównie z weglanów manganu, a czêœci czarne z tlenków manganu. Polerowany okaz, Huciañski Klin Fig. 3. Vertical cross sec-tion through a mangani-ferous limestone bed. Red parts are builtd mainly of manganese carbonates, black parts of manganese oxides. Polished slab, Huciañski Klin

Ryc. 4. Bioklastyczno-onkoidowy ziarnit manganowy. PrzeŸroczyste cementy zbudowane s¹ z wêglanów manga-nu, tlenki manganu buduj¹ ciemne laminy w korteksie onkoidu i impregnuj¹ niektóre bioklasty. P³ytka cienka, nikole równoleg³e, Huciañski Klin

Fig. 4. Bioclastic-oncoidal manganiferous grainstone. Transparent cements are build of manganese carbonates, manganese oxide form dark laminas within oncoid cortex and infill some bioclasts. Thin section, parallel nicols, Ryc. 5. Wejœcie do sztolni nr 4, Huciañski Klin (fot. M. Gradziñski)

Fig. 5. Entrance to adit number 4 on the Hucia-ñski Klin (photo by M. GradziHucia-ñski)

1960; Jost, 1962; Paulo, 1979; Radwañska-Paryska & Paryski, 1995) — o wydobyciu rud manganu wiemy sto-sunkowo niewiele. Wynika to zapewne z faktu, ¿e ich eks-ploatacja trwa³a stosunkowo krótko i na ograniczonym obszarze. Pierwsze informacje dotycz¹ce bezpoœrednio rud manganu znajdujemy w pracy Baltazara Hacqueta (1796), bêd¹cej zbiorem obserwacji z podró¿y po Karpatach w latach 1791–1793. Na mapie Tatr, gdzie schematycznie zosta³y przedstawione rejony wydobycia rud pod koniec XVIII w., na pó³nocny-wschód od Polany Huciska zwanej przez autora Hutisko, pomiêdzy Dolin¹ Chocho³owsk¹ a Dolin¹ Lejow¹ zaznaczone jest wystêpowanie rud manga-nu zwanych Braunstein (ryc. 7). Œwiadczy to, ¿e z³o¿e rud manganu by³o ju¿ wtedy znane, a byæ mo¿e równie¿ eks-ploatowane. Kolejn¹ wzmiankê na temat wydobycia rud manganu podaje Ludwik Zejszner (1852, s. 102), pisz¹c ¿e „w grzbiecie zwanym Na Siodle nad dolin¹ Lejowj .... s¹ dawno zarzucone kopalnie manganitu, czyli wodanu nie-dokwasu z manganezu (Graubraunstein, Haussm)”.

Brak jest niestety bardziej precyzyjnych danych dotycz¹cych eksploatacji rud manganu. Dostêpne Ÿród³a podaj¹, ¿e wydobycie manganu by³o zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ tzw. Kamery Cieszyñskiej. Opieraj¹ siê one na informa-cjach zawartych w publikacji Liberaka (1927, s. 19–20), który twierdzi, ¿e w „...1846 r. w paŸdzierniku starostwo górnicze w Krakowie nada³o listami lennymi arcyksi¹¿êcej dyrekcji kameralnej w Cieszynie .... prawa do poszukiwa-nia za manganitem. Pole górnicze Berta, odkrywka na po³udniowej stronie pochy³oœci góry nad Hutami w odleg³oœci 130 s¹¿ni poni¿ej na zachód od potoku wpadaj¹cego do Suchej Wody. Pole Ludwik, odkrywka na Siodle na stromej po³udniowej pochy³oœci”. Nadania te zosta³y wykreœlone w 1880 r.

Niestety, kwerenda wykonana przez autorkê w archi-wum Muzeum Tatrzañskiego, Bibliotece Czartoryskich w Krakowie i Archiwum Pañstwowym w Krakowie przecho-wuj¹cym akta Okrêgowego S¹du Górniczego w Wieliczce i Starostwa Górniczego w Krakowie nie przynios³a

spo-Ryc. 7. Mapa Baltazara Hacqueta (1796). Obszar wystêpowania wapieni manganowych ujêty w owal (po³udnie u góry mapy) Fig. 7. Map by Balthazar Hacquet (1796). Outcrops of manganiferous limestones encircled with oval (south at the top of the map) 5 m 5 m

a

b

pionowe œciany (wysokoœæ) vertical cliffs (hight) strome stoki steep slopes ³agodne stoki gentle slopes

5 sztolnie (z numerem)_{adits (with number)}

ha³dy heaps 3m N

Ryc. 6. Rozmieszczenie sztolni na Huciañskim Kli-nie, a — zachodni kompleks sztolni, b — wschodni kom-pleks sztolni

Fig. 6. Arrangement of adits on Huciañski Klin, a — western adits, b — eastern adits

dziewanych rezultatów. Tak wiêc, obecnie weryfikacja powy¿szych informacji wydaje siê byæ niemo¿liwa. Mo¿na jedynie przyj¹æ, ¿e pierwsze próby eksploatacji rud manganu zaczê³y siê w Tatrach wczeœniej ni¿ uwa¿a Libe-rak (1927). Dobitnie œwiadczy o tym fakt, ¿e Zejszner (1852) uwa¿a eksploatacjê rud manganu w miejscu opisy-wanym przez niego, czyli na stoku Wierchu Banie, za daw-no zarzucon¹. Wzmianka powy¿sza, jest oparta na obserwacjach zebranych przez Zejsznera podczas podró¿y w Tatry poprzedzaj¹cej o kilka lat wydanie cytowanego dzie³a, a zapewne dokonanych w 1842 r. Wiadomo jest bowiem, ¿e rejon Doliny Chocho³owskiej i Doliny Lejowej bada³ on w³aœnie w tym roku (Zborowski, 1966; Szaflarski, 1972). Tak wiêc, jeszcze przed rozpoczêciem poszukiwañ i wydobycia rud manganu przez Kamerê Cieszyñsk¹, by³y one przedmiotem eksploatacji. Analiza tekstu Zejsznera (1852) dowodzi, ¿e eksploatacja ta mia³a miejsce na wschodnich stokach Wierchu Banie. Niewykluczone, ¿e eksploatacja trwa³a ju¿ podczas podró¿y Hacqueta w zachodni¹ czêœæ Tatr, to jest w roku 1792 (por. Szaflarski, 1972). Podkreœliæ trzeba, ¿e Hacquet na swej mapie zna-czy³ przede wszystkim miejsca wydobycia, a nie tylko wystêpowania rud. Wydaje siê natomiast, ¿e g³ówny etap wydobycia rud manganu, z którym zwi¹zane by³o powsta-nie sztolni na Huciañskich Klinach nast¹pi³ ju¿ po zwie-dzeniu tego obszaru przez Zejsznera. Œwiadczy o tym brak jakichkolwiek wzmianek o górnictwie manganu zarówno w cytowanym dziele Zejsznera (1852), jak i w opisie Doli-ny Lejowej i DoliDoli-ny Chocho³owskiej oraz w charakterysty-ce aktualnych prac górniczych w Tatrach (Zejszner, 1849, s. 22–23, 33).

Odrêbn¹ kwesti¹ pozostaje skala prac wydobywczych. Liberak (1927) twierdzi, ¿e by³y to jedynie „odkrywki“. Jednak rozmiary sztolni, stare wyrobiska powierzchniowe i widoczne sporych rozmiarów ha³dy oraz miejscami zachowana droga hawiarska wydaj¹ siê œwiadczyæ, ¿e by³a to jednak d³u¿sza eksploatacja, wykraczaj¹ca poza etap wstêpnego rozpoznania z³o¿a. Nie jest te¿ jasne do czego rudy manganu mog³y byæ wówczas wykorzystywane. Wed³ug Korczyñskiej-Oszackiej (1978, s. 8) rudy te by³y „dodatkiem stosowanym przy wytopie ¿elaza“.

Warto dodaæ, ¿e zapewne w tym samym czasie co eks-ploatacja rud manganu przez Kamerê Cieszyñsk¹, w tej samej serii skalnej prowadzona by³a eksploatacja z³ó¿ ¿ela-za przez ¿ela-zak³ady rodziny Homolacsów oraz przedsiêbior-stwo górniczo-hutnicze barona Kajetana Borowskiego (Zwoliñski, 1960; Jost, 1962). Œwiadcz¹ o tym m.in. zachowane w archiwach liczne nadania górnicze z rejonu Doliny Lejowej i Doliny Chocho³owskiej uzyskane przez Borowskiego w latach 1840–1842, bêd¹cego w tym czasie pe³nomocnikiem wspólnoty siedmiu gmin z siedzib¹ w Witowie. Z powodu wystêpowania wapieni obfituj¹cych w zwi¹zki ¿elaza i bêd¹cych przedmiotem eksploatacji bez-poœrednio ponad wapieniami manganowymi czêsto nies³usznie kojarzono omawiane w tym artykule sztolnie z eksploatacj¹ rud ¿elaza.

Autorka dziêkuje dyrekcji Tatrzañskiego Parku Narodowego za umo¿liwienie prowadzenia badañ terenowych, mgr. Wies³awowi Siarzewskiemu za informacje o mapie Baltazara

Hacqueta, dyrekcji Muzeum Tatrzañskiego za udostêpnienie ory-gina³u tej mapy, Wojciechowi W. Wiœniewskiemu za pomoc w szukaniu danych archiwalnych oraz prof. dr hab. Alfredowi Uch-manowi za konstruktywne uwagi dotycz¹ce pierwotnej wersji artyku³u. Autorka dziêkuje równie¿ anonimowemu recenzentowi za cenne uwagi.

Literatura

BAC M. 1971 — Tektonika jednostki Bobrowca w Tatrach Zachod-nich. Acta Geol. Pol., 21: 279–315.

EHRLICH H.L. 1996 — Geomicrobiology. Marcel Dekker, New York. GUZIK K. & GUZIK S. 1958 — Mapa Geologiczna Tatr Polskich 1:10 000, ark. Furkaska. Wyd. Geol.

GUZIK K., GUZIK S. & SOKO£OWSKI S. 1958 — Mapa geologicz-na Tatr Polskich 1:10 000, ark. Hruby Regiel. Wyd. Geol.

HACQUET B. 1796 — Neuste physikalisch-politische Reisen im Jahre 1794 und 95 durch die Dacischen und Sarmatischen oder Nrdlischen Karpathen, Vierter Theil. Verlag der Raspeschen Buchhandlung, Nhrn-berg.

JACH R. 2001 — Œrodowiska depozycyjne utworów prze³omu dolnej i œrodkowej jury jednostki kri¿niañskiej Polskich Tatr Zachodnich. Raport koñcowy z grantu nr 6 PO4D 082 19. Niepublikowany. Arch. Kom. Badañ Naukowych.

JENKYNS H.C., GICZY B. & MARSHALL J.D. 1991 — Jurassic carbonates of central Europe and the early Toarcian anoxic event. J. Geol., 99: 137–149.

JOST H. 1962 — O górnictwie i hutnictwie w Tatrach Polskich. Wyd. Nauk.–Techni.

JOST H. & PAULO A. 1985 — Z³o¿a dawne, górnictwo i przemys³. [W:] Atlas Tatrzañskiego Parku Narodowego. Tatrzañski Park Narodo-wy, Polskie Towarzystwo Przyjació³ Nauk o Ziemi, Zakopane–Kraków. KARDAŒ R. M. 1991 — Wojtkowa Szpara C–5.6. [W:] Grodzicki, J. (ed.) Jaskinie Tatrzañskiego Parku Narodowego, Jaskinie Doliny Cho-cho³owskiej i Dolinek Reglowych. Pol. Tow. Przyjació³ Nauk o Ziemi, Warszawa: 91–92.

KORCZYÑSKA-OSZACKA B. 1978 — Minera³y manganu wapieni jurajskich Doliny Chocho³owskiej (Tatry, Polska). Pr. Miner., 58: 7–63. KOTAÑSKI Z. 1963 — O charakterze mezozoicznej geosynkliny Kar-pat Zachodnich i o epimiogeosynklinie podhalañskiej. Acta Geol. Pol., 13: 13–26.

KRAJEWSKI K., LEFELD J. & £¥CKA B. 2001— Early diagenetic processes in the formation of carbonate–hosted Mn ore deposit (Lower Jurassic, Tatra Mountains) as indicated from its carbon isotopic record. Bull. Pol. Acad. Sci., Earth Sci., 49: 13–29.

KRAJEWSKI R. & MYSZKA J. 1958 — Wapienie manganowe w Tatrach miêdzy Dolin¹ Chocho³owsk¹ a Lejow¹. Biul. Inst. Geol., 126: 209–300.

LEFELD J., GA DZICKI A., IWANOW A., KRAJEWSKI K. & WÓJ-CIK K. 1985 — Jurassic and Cretaceous litostratigraphic units in the Tatra Mts. Stud. Geol. Pol., 84: 7–93.

LIBERAK M.A. 1927 — Górnictwo i hutnictwo w Tatrach polskich. Wierchy, 5: 13–30.

MASNY S. 1988 — Wojtkowa Szpara. Dewiator. Biul. Speleoklubu Tatrzañskiego, 1/6: 9.

PAULO A. 1979 — Tatrzañskie z³o¿a kopalin. Prz. Geol., 27: 396–399. RADWAÑSKA-PARYSKA Z. & PARYSKI W. H. 1995 — Wielka Encyklopedia Tatrzañska. Wydawnictwo Górskie, Poronin.

SZAFLARSKI J. 1972 — Poznanie Tatr. Sport i Turystyka. Warszawa. ZBOROWSKI J. 1966 — Itineraria Ludwika Zejsznera w Tatrach i na Podtatrzu. Przyczynek do dziejów geologii w Polsce. Pr. Muz. Ziemi, 8: 147–153.

ZEJSZNER L. 1849 — Podhale i pó³nocna pochy³oœæ Tatrów, czyli Tatry Polskie. Biblioteka Warszawska, 36: 1–38.

ZEJSZNER L., 1852 — Monograficzny opis wapienia liasowego w Tatrach i w przyleg³ych pasmach karpackich. Rocz. Tow. Nauk. Kra-kowskiego, 6: 157–343.

ZWOLIÑSKI S. 1960 — Z dziejów górnictwa i hutnictwa w Tatrach polskich. Rudy ¯elaza, 5, 3: 11–14.

ZWOLIÑSKI S. 1962 — Badania nad histori¹ górnictwa i hutnictwa w Tatrach Polskich. Etnografia Polska, 6: 163-191.