Specyfika petrograficzna osadów rzecznych i glacjalnych Przedgórza Sudeckiego

Specyfika petrograficzna osadów rzecznych i glacjalnych Przedgórza Sudeckiego

Janusz Badura*, Bogus³aw Przybylski*

Metoda obliczania wskaŸników petrograficznych, powszechnie stosowana na Ni¿u Polskim, okaza³a siê zawodna dla obszaru przedpola Sudetów. Problem stanowi¹ podobieñstwa litologiczne ska³ wystêpuj¹cych w Sudetach oraz na ich przedpolu do inwentarza skalnego wystêpuj¹cego na tarczy fennoskandskiej, a tak¿e w pod³o¿u podkenozoicznym Ni¿u Polskiego i Morza Ba³tyckiego. Trudnoœci w interpretacji wynikaj¹ tak¿e z kilkukrotnie powtarzaj¹cej siê redepozycji przez transgreduj¹ce l¹dolody materia³u wynoszonego pierwotnie na pó³noc przez rzeki sudeckie i karpackie.

Udzia³ materia³u lokalnego, tj. sudeckiego lub sudeckiego i karpackiego, w osadach glacjalnych mo¿e miejscami wynosiæ nawet 70%. Materia³ lokalny sk³ada siê g³ównie z bardzo du¿ego udzia³u kwarcu ostrokrawêdzistego pochodz¹cego z rozpadu ska³ krystalicznych, jak i kwarcu detrytycznego, œrednio i dobrze obtoczonego pochodz¹cego z paleozoicznych ska³ osadowych. Wystêpuj¹ w nim tak¿e ska³y, których pochodzenie jest trudne lub wrêcz niemo¿liwe do okreœlenie.

Zawartoœæ materia³u skandynawskiego w czwartorzêdowych ¿wirach rzecznych jest niewielka i przewa¿nie nie przekracza 10%. Nie odró¿nianie materia³u skandynawskiego w osadach rzecznych powoduje z kolei ich postarzenie i uznanie za preglacjalne.

Z powy¿szych wzglêdów w regionie dolnoœl¹skim nale¿y w miarê mo¿liwoœci szczegó³owo okreœlaæ nie tylko petrografiê ¿wirów, ale uwzglêdniaæ ich proweniencjê. Dopiero na tej podstawie mo¿na próbowaæ okreœlaæ pozycjê litostratygraficzn¹ zarówno glin lodowcowych, jak i odró¿niaæ osady rzeczne preglacjalne od mezoplejstoceñskich.

S³owa kluczowe: czwartorzêd, przedpole Sudetów, petrografia glin zwa³owych

Janusz Badura & Bogus³aw Przybylski — Petrographical specific of the fluvial and glacial sediments of Sudetic Foreland (SW Poland). Prz. Geol., 48: 313–319.

S u m m a r y. The method which correlates tills on the base of petrographic coefficients, used for tills from Polish Lowland, cannot be directly applied in the Sudetic Foreland. Petrographic analysis of tills has several limitations in this area. Many crystalline rocks from Fennoscandia and from bedrock of the Polish Lowland and the Baltic Sea are very similar to the rocks of Sudety Mts. and Sudetic Foreland. Moreover, gravels deposited by Sudetic rivers many kilometres to the north from mountain range have been also redeposited by Ice Sheets.

A content of local Sudetic or Carpatian material in glacial deposits reaches 70%. Poorly rounded quartz grains from local crystalline rocks and well-rounded grains from Palaeozoic sedimentary rocks predominate in local material. There are also rocks that are very dif-ficult or even impossible to classify to one of the groups (local or Scandinavian).

Scandinavian material consists less then 10% of Mezopleistocene alluvial gravel and if it will be not correctly identified the deposits could be classified as Eopleistocene or Pliocene.

Correct determination of provenance of gravel material is very important for petrographic analysis of till and alluvial deposits in Sudetic Forland. Only such an analysis which take into account differentiation of local rocks gives us a possibility for lithostratigraphic correlation.

Key words: Quaternary, Sudetic Foreland, tills petrography

Osady trzeciorzêdowe i czwartorzêdowe wystêpuj¹ce na Przedgórzu Sudeckim charakteryzuj¹ siê specyficznym sk³adem petrograficznym frakcji ¿wirowej. Specyfika ta szczególnie wyraŸnie zaznacza siê w osadach plejstoce-ñskich poprzez udzia³ ¿wirów ska³ sudeckich, makrosko-powo podobnych do ska³ skandynawskich oraz ska³ pochodz¹cych z dna Morza Ba³tyckiego, a tak¿e Ni¿u Pol-skiego. Podobieñstwo petrograficzne powoduje, ¿e ¿wiry z regionu sudeckiego s¹ czêsto mylone ze ¿wirami eratycz-nymi. Wynika to miêdzy innymi z wystêpowania w obu tych prowincjach ska³ zawieraj¹cych czerwone skalenie. Obecnoœæ lub brak czerwonych skaleni w frakcji piaszczy-stej dotychczas uchodzi³a za podstawowe kryterium roz-dzielania stratygraficznego osadów kenozoicznych. Obszar na którym zaznacza siê wp³yw komponentu ska³ sudeckich obejmuje po³udniow¹ czêœæ Niziny Œl¹skiej. Ku pó³nocy zanika on stopniowo mniej wiêcej do linii jak¹ tworzy Wa³ Œl¹ski (ryc. 1). Osady wystêpuj¹ce na pó³noc od tego wa³u w zasadzie nie zawieraj¹ ju¿ znacznego udzia³u materia³u ¿wirowego, o œrednicy powy¿ej 5 mm (Go³¹b, 1951; Czer-wonka i in., 1994). We wschodniej czêœci obszaru dolno-œl¹skiego wystêpuj¹ natomiast ska³y redeponowane z Karpat Zachodnich (Przybylski & Badura, 1999). Ska³y te czasami s¹ bardzo podobne do utworów mezozoicznych

wystêpuj¹cych w pó³nocnej i œrodkowej czêœci Ni¿u Pol-skiego lub do wschodniosudeckich piaskowców karbonu dolnego. W glinach lodowcowych udzia³ ska³ sudeckich w frakcji 5–10 mm mo¿e przekraczaæ 75%, a w osadach rzecznych nawet 97%. Nie uwzglêdnianie obecnoœci ska³ sudeckich i karpackich w osadach lub niew³aœciwe rozpo-znanie ska³ skandynawskich i urozpo-znanie ich za sudeckie jest przyczyn¹ powstawania b³êdnych interpretacji chronostra-tygraficznych i genetycznych osadów wystêpuj¹cych na ca³ym obszarze przedsudeckim. I tak póŸnotrzeciorzêdo-wym osadom rzecznym czêsto przypisuje siê wiek eoplej-stoceñski lub plejeoplej-stoceñski b¹dŸ odwrotnie — plioceñskim osadom rzecznym czêsto przypisywana jest geneza wod-nolodowcowa lub nawet glacjalna, a co za tym idzie wiek czwartorzêdowy.

Specyfika petrograficzna frakcji ¿wirowej osadów rzecznych

Na obszarze przedsudeckim wystêpuje kilka generacji osadów rzecznych. Dotychczas naj³atwiej rozpoznawane s¹ osady rzek mioceñskich. Czêœciowo wynika to z faktu zalegania ich w obrêbie osadów mu³kowo-ilastych serii poznañskiej. S¹ to przewa¿nie wy³¹cznie ¿wiry kwarcowe. Jedynie gdy wystêpuj¹ one w stropie mog¹ byæ mylone z osadami plioceñskimi, a nawet czwartorzêdowymi (Badu-ra i in., 1996). ¯wiry plioceñskie (ryc. 2) s¹ przewa¿nie

sto-*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw

sunkowo ³atwe do rozpoznania poprzez wzbogacenie w kwarc oraz wybielenie w wyniku wietrzenia. ¯wiry te czê-sto s¹ pokryte cienk¹ warstewk¹ kaolinow¹. Wp³yw wie-trzenia odzwierciedla siê czêsto w charakterystycznej bia³ej barwie osadów plioceñskich, st¹d nazywane s¹ one czêsto „bia³ymi ¿wirami”. Kolor ¿wirów jest zwi¹zany zwykle ze sk³adem petrograficznym materia³u jaki trans-portuje dana rzeka (ryc. 3) (Przybylski & Badura, 1999). Obecnoœæ kwarcu, metamorficznych ska³ sudeckich oraz ró¿owych porfirów i tufitów pochodz¹cych z depresji œród-sudeckiej, powoduje szaroró¿owe zabarwienie ¿wirów Nysy K³odzkiej. ¯wiry Odry s¹ szare, co wynika z zawar-toœci szarych i szarozielonkawych, pasiastych piaskowców lgockich, ska³ krzemionkowych i lidytów. Natomiast ¿wiry Bia³ej G³ucho³askiej s¹ œnie¿nobia³e. W sk³adzie petrogra-ficznym dominuje mleczny kwarc, bia³e ³upki kwarcytowe oraz dewoñskie kwarcyty. Nielicznie wystêpuj¹ce gnejsy s¹ silnie skaolinizowane. Miejscami w ¿wirach wystêpuje lepiszcze ilasto-kaolinowe. Osady te maj¹ cechy s³abo skon-solidowanych ¿wirowców lub glin i czêsto bywaj¹ mylone z glinami lodowcowymi. Na podstawie ogólnego wygl¹du utworów plioceñskich, bez przeprowadzenia analizy petro-graficznej czêsto nie mo¿na ich odró¿niæ od osadów czwar-torzêdowych.

Stropowa czêœæ ¿wirów serii wi¹zanej powszechnie w ca³oœci z pliocenem by³a prawdopodobnie akumulowana dopiero w eoplejstocenie (preglacjale) (Wroñski, 1975; Przybylski i in., 1998; Przybylski, 1998; Badura i in., 1998; Badura & Przybylski, 1999). Wskazuje na to miêdzy inny-mi s³abszy stopieñ zwietrzenia ¿wirów oraz brak inny- mine-ra³ów ilastych. Cechy te czêsto wp³ywaj¹ na b³êdne rozpoznawanie tej serii i uznawanie jej za osad wodnolo-dowcowy lub lowodnolo-dowcowy (Meister & Fischer, 1935; Szpo-nar, 1974; Szczepankiewicz i in., 1974; Wroñski, 1975; Wroñski & Koœciówko, 1988). Pewnym problemem jest wystêpowanie tych ¿wirów w ró¿nych pozycjach geomor-fologicznych — na wysoczyznach, w stropie ¿wirów plio-ceñskich oraz w sp¹gu g³êbokich rozciêæ erozyjnych. Najczêœciej przyjmuje siê, ¿e ¿wiry wystêpuj¹ce na wyso-czyznach s¹ plioceñskie, a wype³niaj¹ce rozciêcia erozyjne s¹ ju¿ eoplejstoceñskie (Kotlicka, 1978; Dyjor, 1987a, b;

Kryza & Poprawski, 1987; Badura & Przybylski, 1994). Problem wystêpowania ¿wirów eoplejstoceñskich w dnach rozciêæ erozyjnych wymaga jednak weryfikacji. Dotych-czas brak potwierdzenia na tak g³êbokie obni¿enie siê poziomu Oceanu Atlantyckiego na pocz¹tku plejstocenu, by rzeki mog³y siê wci¹æ na przedpolu Karpat Zachodnich i Sudetów Wschodnich do g³êbokoœci ponad 100 m. Ponad-to przypuszczalnie pope³niono b³êdy przy rozpoznawaniu miejsca pochodzenia ska³ krystalicznych lub uznano, ¿e niewielka domieszka ska³ eratycznych dosta³a siê do osadu w trakcie prowadzenia prac wiertniczych (np. Badura & Przybylski, 1994). Na podstawie badañ autorów prowa-dzonych na obszarze P³askowy¿u G³ubczyckiego, w ods³oniêtych osadach rzecznych, stwierdzono wystêpowa-nie 1–5% domieszki materia³u eratycznego, wystêpuj¹cego przewa¿nie we frakcji ¿wirów grubookruchowych i g³azi-kowej (ryc. 4). We frakcji 5–10 mm materia³ ten by³ zauwa¿alny dopiero w próbkach maj¹cych ponad 700 ziarn. W standardowych próbkach liczonych do 300 ziarn materia³ eratyczny mo¿e nie byæ zauwa¿alny. Na podsta-wie analogii do obszaru po³udniowo-wschodnich Niemiec (Wolf & Schubert, 1992; Alexowski, 1996) mo¿na przyj¹æ, ¿e osady dotychczas uwa¿ane za eoplejstoceñskie s¹ m³odsze i powsta³y dopiero w mezoplejstocenie w wyniku rozmywania i redepozycji ¿wirów plioceñskich np. w ryn-nach subglacjalnych (Badura i in., 1998; Przybylski & Badura, 1999).

Regionalna specyfika petrograficzna glin lodowcowych W glinach lodowcowych wystêpuj¹cych na obszarach przedgórza sudeckiego, w frakcji ¿wirowej wystêpuje materia³ pochodz¹cy z kilku obszarów Ÿród³owych. Naj-istotniejszym Ÿród³owym rejonem jest Skandynawia wraz z basenem M. Ba³tyckiego (ryc. 5). Drugim pod wzglêdem udzia³u materia³u ¿wirowego jest obszar sudecki (ryc. 6, 7). ¯wiry rzeczne pochodz¹ce z niszczenia tego obszaru by³y transportowane i redeponowane przez l¹dolody z pó³nocy na po³udnie, na dystansie od kilku do ponad 50 km (Badura & Przybylski, 1996b). Trzeci rejon, z którego pochodzi materia³ skalny, ogólnie mo¿na okreœliæ jako Ni¿ Polski. S¹

p

r

a

-O

d

r

a pra-Opawa pra-Troja pr a-Ny sa £_u¿ yc ka pr a-B óbr pr a-B ys_tr zy ca pra-Ny sa K³odz ka pra-Bia³a G³ucho³as ka 0 10 10 20km

Ryc. 1. Blokdiagram ilustruj¹cy zasiêgi osadów rzecznych na przedpolu sudeckim w pliocenie, eoplejstocenie oraz prawdopodobnie w interglacja³ach mezoplejstoceñskich

Fig. 1. Sketch showing extents of the alluvial deposits in the Sudetic Foreland during Pliocene, Eopleistocene and probably Mesopleistocene

to wy³¹cznie ska³y osadowe, krzemionkowe, organiczne (ksylity), konkrecje i piryty. Tê grupê ska³ najczêœciej okreœla siê jako lokaln¹, mimo i¿ przewa¿nie zawiera ona tak¿e materia³ przyniesiony z pó³nocy. I to w³aœnie do tej grupy powszechnie w³¹cza siê miêdzy innymi kwarce sudeckie (Czerwonka & Krzyszkowski, 1992, 1996). Czwart¹ grupê stanowi¹ ska³y miejscowe (lokalne sensu stricto), których wychodnie znajduj¹ siê w promieniu kil-kudziesiêciu kilometrów od badanego stanowiska (ryc. 4). Udzia³ ¿wirów pochodz¹cych z poszczególnych grup jest przestrzenie zmienny. Zmiany te umo¿liwiaj¹

wyznacze-nie kierunków, z których nasuwa³y siê poszczególne l¹dolody (ryc. 2) (Czerwonka & Krzyszkowski, 1992; Krzyszkowski & Czech, 1995; Krzyszkowski, 1996; Badura i in., 1998).

Nie odró¿nianie sudeckiego, lub karpackiego, komponentu wchodz¹cego w sk³ad glin lodowcowych wp³ywa na zawy¿anie udzia³u ska³ krystalicznych w stosunku do ska³ wêglanowych przy obliczaniu wspó³czynników petrograficznych. Metoda ta zak³ada, ¿e prawie wszystkie ¿wiry s¹ pochodzenia skandynaw-skiego, a ska³y lokalne s¹ reprezentowane przez utwo-ry mezozoiczne b¹dŸ trzeciorzêdowe. Przy obecnie panuj¹cej tendencji okreœlania stratygrafii lub litoty-pów glin lodowcowych na podstawie graficznych zna-ków v i w , których wierzcho³ki okreœlaj¹ stosunki miêdzy ska³ami pó³nocnymi osadowymi (O) do krysta-licznych wraz z kwarcem (K), krystakrysta-licznych (K) do wapieni i dolomitów (W) i odpornymi (A) do nieodpor-nych (B), stosowanie tej metody na obszarach przed-górskich jest obarczone b³êdem. Problem ten dotyczy g³ównie kwarcu, a w mniejszym stopniu innych ska³ krystalicznych wystêpuj¹cych zarówno na pó³noc, jak i na po³udnie od Pogórza Sudeckiego. Nie dostrzeganie

w analizie odrêbnoœci petrograficznej ¿wirów

pochodz¹cych z Sudetów, lub z przedpola tych gór, wp³ywa na zawy¿enie udzia³u w ¿wirach skandynaw-skich ska³ krystalicznych wzglêdem skandynawskandynaw-skich ska³ osadowych. Przyjmowanie, ¿e w omawianych ¿wi-rach wszystkie ska³y krystaliczne pochodz¹ ze Skandy-nawii, bez uwzglêdniania udzia³u materia³u sudeckiego, karpackiego i lokalnego (sensu stricto) ca³kowicie zmie-nia pierwotne za³o¿ezmie-nia metody obliczazmie-nia i graficznego przedstawiania wspó³czynników petrograficznych w gli-nach lodowcowych (Trembaczowski, 1961, 1967; Rze-chowski, 1971). Zawy¿anie udzia³u skandynawskich ska³ krystalicznych mo¿e prowadziæ do otrzymania wrêcz skrajnie przeciwstawnych wyników (ryc. 8).

Osobnym problemem jest rozpoznawanie

zwie-trza³ych glin lodowcowych (ryc. 9). W wypadku

wystêpowania glin lodowcowych w stropie osadów czwartorzêdowych problem ten jest stosunkowo ³atwo roz-poznawalny. Natomiast w przypadku wystêpowania glin lodowcowych na wiêkszych g³êbokoœciach najczêœciej wysuwany jest wniosek o obecnoœci dwóch odrêbnych lito-stratygraficznie typów glin. Wówczas zmiana barwy nie zawsze obrazuje procesy wietrzenia lecz mo¿e sugerowaæ wystêpowanie odmiennego stratygraficznie poziomu glin lodowcowych. Wniosek taki podkreœla odmienny sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej, ubo¿szy o zawartoœæ pale-ozoicznych i mezpale-ozoicznych ska³ wêglanowych. Tak wiêc

1 cm 1 cm 1 cm

Ryc. 3. Przyk³ady zró¿nicowania petrograficznego ¿wirów plioceñsko-eoplejstoceñskich, frakcja 5–10 mm: 1 — pra-Nysy K³odzkiej, 2 — pra-Bia³ej G³ucho³askiej, 3 — pra-Odry

Fig. 3. Examples of different petrographic composition of Pliocene-Eopleistocene gravel series of the rivers: 1 — pre-Nysa K³odzka, 2 — pre-Bia³a G³ucho³aska, 3— pre-Odra

WROC£AW

OPOLE Strzelin Ziêbice Z¹bkowice Œl. Niemodlin Paczków Nysa G³ubczyce W i d a w a O³ aw a Os ob ³o g a Ny sa K ³ od zk a O d r a O d r a

S

U

D

E

T

Y

C Z_{E C} H Y Brzeg Prudnik S - 2 S - 3 Lipki S - 1 N - 1 N - 2 B - 3 B - 2 G - 3 G - 1 B - 1 RÓ WN I N A GR ODK O WS K A W Z G Ó R ZA N I E M C Z A_{Ñ S K} O - S T R_{Z E L I} Ñ S K_{I E} N I Z I N A Œ _L ¥ S _K A R Ó W NI N_A N I E M O_{D L I Ñ SK} A P £A_{S K} O W Y ¯ G £_{U B} C Z_{Y C} K I W T ZG A ÓRZ O MU HC OWSKO - NYSKIE

wychodnie ska³ krystalicznych i paleozoicznych ska³ osadowych outcrops of crystalline and Palaeozoic sedimentary rocks

wychodnie ska³ mezozoicznych outcrops of Cretaceous rocks

analizowane profile otworów investigated boreholes lokalne kierunki awansu l¹dolodów mezoplejstoceñskich

local directions of ice sheets advances wychodnie ¿wirów plioceñskich i eoplejstoceñskich

outcrops of Pliocene and Eopleistocene gravels

bazalty basalts

20km 0

Ryc. 2. Szkic geologiczny wraz z lokalnymi kierunkami transportu materia³u ¿wirowego w l¹dolodach mezoplejstoceñskich

Fig. 2. Geological sketch with marked local directions of glacial trans-port

wskaŸniki graficzne obu typów glin mog¹ byæ diametralnie odmienne, sugeruj¹c ich ró¿n¹ pozycjê stratygraficzn¹.

Dyskusja

Stosowanie wskaŸników petrograficznych do roz-wi¹zywania problematyki stratygrafii glin zwa³owych jest problematyczne dla ca³ego obszaru przedpola Sudetów (ryc. 9). Trudnoœci wynikaj¹ g³ównie z du¿ego udzia³u ¿wirów pochodz¹cych z niszczenia ska³ wystêpuj¹cych zarówno w Sudetach, jak i na ich przedpolu (KoŸma i in., 1993; Badura, Przybylski, 1996a; Urbañski, 1997; Badura i in., 1998; Czerwonka, 1998). Du¿a czêœæ sudeckich ¿wi-rów w badanych frakcjach czêsto jest makroskopowo nie-odró¿nialna od ¿wirów skandynawskich i krzemionkowych ska³ mezozoicznych wystêpuj¹cych na Ni¿u Polskim. Doty-czy to szerokiej grupy ska³ obejmuj¹cych przede wszyst-kim kwarce, a tak¿e: granitoidy ze skaleniami szarymi i ró¿owymi, ryolity (popularnie nazywane porfirami), ska³y maficzne i ultramaficzne, a tak¿e ska³y krzemionkowe — typu spongiolitów czy zrekrystalizowanych piaskowców. Udzia³ ziarn kwarcowych miejscami mo¿e przekraczaæ 80% (Krygowski, 1956; Czerwonka & Krzyszkowski, 1992; KoŸma i in., 1993; Badura & Przybylski, 1994, 1996; Badura i in., 1998). Obecnie nie ma prostej, a przez to taniej metody umo¿liwiaj¹cej odró¿nianie kwarcu sudeckiego od skandynawskiego. Makroskopowe dzielenie kwarców pod wzglêdem regionalnego pochodzenia wy³¹cznie na podstawie barwy (np. kwarc mleczny), kszta³tu, lub wrostków innych minera³ów jest mineralo-gicznie nieuzasadnione. Na obszarze przedpola Sudetów nie mo¿na wykluczyæ, ¿e co najmniej 75% ziarn kwarcu pochodzi ze ska³ sudeckich zarówno metamorficznych, plu-tonicznych, ¿y³owych jak i osadowych. W opracowaniach dotycz¹cych Ni¿u Polskiego (Rzechowski, 1971, 1982; Czer-wonka & Krzyszkowski, 1992, 1996; CzerCzer-wonka, 1998) odrzucano jedynie kwarc dobrze obtoczony oraz kwarc mleczny, traktuj¹c je jako materia³ lokalny. Pozosta³e ziarna kwarcowe by³y zaliczane do ska³ krystalicznych skandy-nawskich. Kwarce uwa¿ane za lokalne, a wiêc obtoczone i maj¹ce œlady korozji chemicznej, mog¹ jednak tak¿e pocho-dziæ z obszaru Fennoskandii, gdzie do dziœ zachowa³y siê resztki pokryw wietrzeniowych, lub z osadów plioceñskiej rzeki ba³tyckiej (Ahrens & Lotsch, 1976; Krueger, 1994).

Równie¿ nie zawsze mo¿liwe jest okreœlenie prowe-niencji ¿wirów zbudowanych ze ska³ metamorficznych i plutonicznych. Problem ten szczególnie dotyczy ska³ maficznych i ultramaficznych, ryolitów, ³upków ³yszczy-kowych, granitoidów o skaleniach barwy szarej, bia³ej i kremowej. Na obszarze przedgórza Sudetów problema-tyczne jest tak¿e okreœlenie Ÿród³a pochodzenia niektórych ska³ osadowych. Dotyczy to paleozoicznych i mezozoicz-nych ska³ krzemionkowych, oraz piaskowców i zlepie-0 10 20 30 60 70 (m) 0 20 40

sk³ad petrograficzny frakcji 5-10 mm petrographic composition

60 80 100%

profil litologiczny

lithology

G - 1 - GOŒCIÊCIN

ska³y krystaliczne nieokreœlonego pochodzenia unclassified crystalline rocks

konkrecje ¿elaziste Fe concretions krzemienie flints

wapienie mezozoiczne, piaskowce i mu³owce Mesozoic limestones, sandstones and mudstones

wêgle brunatne brown coal inne other rocks kwarcyty z Dalarne Dalarn quartzites

wapienie i dolomity paleozoiczne Palaeozoic limestones and dolomites ska³y krystaliczne skandynawskie Scandinavian crystalline rocks kwarcyty

quartzites

piaskowce i mu³owce kulmu

local Palaeozoic sandstones and mudstones ska³y krzemionkowe siliceous rocks kwarc quartz Petrografia frakcji 5-10 mm Petrography of fraction 5-10 mm

¬

Ryc. 4. Petrografia frakcji 5–10 mm dla poziomów glin lodow-cowych zlodowaceñ po³udniowopolskich w otworze Goœciêcin-G1 w Kotlinie Raciborskiej. Gliny te zawieraj¹ ok. 10% udzia³ ¿wirów mezozoicznych pochodz¹cych z rejonu Opola. W dolnej czêœci profilu ¿wiry wype³niaj¹ce rynnê subglacjaln¹. Objaœnie-nia genezy osadów i litologii przy ryc. 5

Fig. 4. Petrographic composition of Elsterian tills in the Goœciê-cin-G1 borehole in Racibórz Depression for fraction 5–10 mm.In this fraction tills contain circa 10% of Mesozoic material from the Opole region. In the lower part of the profile gravel fills a tunnel valley. Explanation orgin of sediments and lithology as in Fig. 5

ñców pochodz¹cych z Sudetów i Masywu Czeskiego, a tak¿e piaskowców i mu³owców z fliszu Karpat Zachod-nich. Z powy¿szych wzglêdów nawet niewielkie obszary le¿¹ce na przedpolu Sudetów wymagaj¹ stosowania zmiennych kryteriów podzia³u poszczególnych grup skal-nych — z uwzglêdnieniem ich zró¿nicowanego pochodze-nia (Badura & Przybylski, 1994; Badura i in., 1998).

We wschodniej czêœci przedpola Sudetów, zarówno w glinach zwa³owych, jak i osadach wodnolodowcowych i rzecznych, pojawia siê materia³ pochodz¹cy z Karpat Zachodnich. S¹ to piaskowce kwarcytowe, szare i lamino-wane, kwarcyty oraz piaskowce z glaukonitem i ró¿nego rodzaju ska³y krzemionkowe takie jak: ró¿nobarwne

rogo-34 0 10 20 30 40 50 60 70 0 20 40 60 80 100%

S1 - BYKOWICE

c z w a r t o r z ê d Q u a t e r n a r y tr z e c io rz ê d T e rt ia ry S tr at yg ra fia S tr a tig ra p h y Litologia Lithology

sk³ad petrograficzny frakcji 5-10 mm petrographic composition (m) 33 g³ ê b o koœæ op ró bo w a n ia(m); de p tho f samp lin g(m) 2 ,0 -3 ,0 3 ,0 -4 ,0 4 ,0 -5 ,0 C z w a r t o r z ê d Q u a t e r n a r y T rze c io rzê d T e rtiar y S tr at yg ra fia S tr a tig ra p h y g ³ê bo koœæ o p ró b o wa n ia(m) d e p tho f samp lin g(m)

N2 - NOWY ŒWIÊTÓW

0 10 20 30 0 20 40 60 80 100% Litologia Lithology

sk³ad petrograficzny frakcji 5-10 mm petrographic composition (m)

Ryc. 7. Petrografia frakcji 5–10 mm dla gliny lodowcowej zlodo-wacenia Odry, na Pogórzu Paczkowskim, otwór N2. Udzia³ rede-ponowanego materia³u ¿wirowego pochodz¹cego z Sudetów przekracza 50%. Objaœnienia przy ryc. 5

Fig. 7. Petrographic composition of till in the borehole N2 in the Paczków Plateau (fraction 5—10 mm) with over 50% content of Sudetic rocks. Explanations as fig 5

0 10 20 30 40 50

N1 - SZYBOWICE

c z w a r t o r z ê d Q u a t e r n a r y t r z e c i o r z ê d T e r t i a r y S tr at yg ra fia S tr a tig ra p h y Litologia Lithology (m) Petrografia frakcji 5-10 mm Petrography of fraction 5-10 mm kwarc quartz kwarcyty skandynawskie Scandinavian quartzites

inne ska³y osadowe skandynawskie i ba³tyckie other Scandinavian and Baltic sedimentary rocks ska³y krystaliczne skandynawskie

Scandinavian crystalline rocks

ska³y osadowe z Ni¿u Polskiego sedimentary rocks from Polish Lowland ska³y krystaliczne sudeckie Sudetic crystalline rocks

ska³y osadowe sudeckie Sudetic sedimentary rocks

ska³y krystaliczne nieokreœlonego pochodzenia unclassified crystalline rocks

konkrecje (Fe, Mn i ilaste) Fe, Mn an clayey concretions

wapienie i dolomity paleozoiczne (pó³nocne) Palaeozoic limestones and dolomites

inne other rocks ska³y krzemionkowe siliceous rocks serie rzeczne alluvial series

serie lodowcowe wodnolodowcowe i wype³nienia rynien subglacjalnych glacial and fluvioglacial series partly in tunnel valleys gliny zwa³owe tills utwory trzeciorzêdowe Tertiaty deposits Geneza osadów Origin of sediments piasek sand piasek ze ¿wirem sand and gravel ¿wir gravel lessy loess glina piaszczysta sandy diamicton glina zwa³owa till i³ clay piasek ilasty clayey sand mu³ek mud Litologia; Lithology 0 6 25 20 40 60 80 100% brak rdzenia lack of the core sk³ad petrograficzny frakcji 5-10 mm

petrographic composition g³ ê b o koœæ o p ró b o wa n ia(m); d e ptho f samp lin g(m)

Ryc. 5. Przyk³ad gliny lodowcowej zlodowaceñ po³udniowopol-skich z otworu N1 po³o¿onego w NW czêœci P³askowy¿u G³ubczyckiego, zawieraj¹cej tylko nieznaczn¹ domieszkê ¿wi-rów sudeckich

Fig. 5. An example of Elsterian till from the N1 borehole in NW G³ubczyce Plateau which contain very few of Sudetic material

Ryc. 6. Przyk³ad gliny lodowcowej zawieraj¹cej materia³ ¿wiro-wy pochodz¹cy z redepozycji rzecznych osadów plioceñsko-eo-plejstoceñskich — otwór S1. Objaœnienia przy ryc. 5

Fig. 6. An example of till with material originated from Pliocene-Eopleistocene alluvial deposits — borehole S1. Expla-nation as Fig. 5

wce i br¹zowe ³upki menilitowe warstw lgockich i godul-skich. Materia³ ten pochodzi z redepozycji ¿wirów praOdry i górnej Wis³y maj¹cych wspólne dorzecze od miocenu górnego do zlodowacenia odry (Przybylski & Badura, 1999). Tak wiêc w okresach glacjalnych materia³ karpacki by³ redeponowany na odmianê w kierunku po³udniowym. Równie¿ pojawiaj¹ce siê w glinach i osadach wodnolodowcowych ¿wiry ska³ mezozoicznych nie musz¹ byæ jednoznacznym kryterium wskazuj¹cym na ich trans-port z kierunku pó³nocnego. Materia³ ten mo¿e pochodziæ z triasu b¹dŸ wychodni górnokredowych po³o¿onych w Sude-tach, jak i w G. £u¿yckich w pó³nocnych Czechach.

Proponowana metodyka wydzielania grup petrograficzno-mineralnych w ¿wirach

dol-noœl¹skich

Na podstawie wystêpowania ska³ wskaŸni-kowych dla Sudetów, Karpat Zachodnich, Ni¿u Polskiego i szeroko rozumianego obszaru Skandynawii — wraz z obszarem Morza Ba³tyckiego, wydzielono nastêpuj¹ce grupy ska³ i minera³ów: kwarc; ska³y krzemionkowe; ska³y krystaliczne sudeckie i nieokreœlonego pochodzenia; kwarcyty; piaskowce i mu³owce kulmu; wapienie i dolomity paleozoiczne (ba³tyckie); ska³y krystaliczne skandynawskie; wapienie, piaskowce i mu³owce mezozoiczne; kwarcyty skandynawskie (z Dalarne i jotnic-kie); krzemienie, wêgle brunatne, konkrecje: ¿elaziste, fosforytowe i piryty oraz nieoznaczo-ne. Kwarc, jak wy¿ej wspomniano tworzy odrêbn¹ grupê. Taki podzia³ u³atwia okreœlenie udzia³u kwarcu w stosunku do pozosta³ych sk³adników i oszacowanie udzia³u materia³u lokalnego w osadzie.

Do grupy ska³ krzemionkowych zaliczono ziarna mog¹ce pochodziæ ze ska³

mezozoicz-nych Ni¿u Polskiego, Karpat oraz zlepieñców karbonu dolne-go (kulmowych), a w nielicznych wypadkach z permskich wulkanitów (jaspisy). Lidyty, w³aœciwie mieszcz¹ce siê w grupie ska³ krzemionkowych, zaliczono do odrêbnej grupy wy³¹cznie ze wzglêdu na mo¿liwoœæ porównania ich liczeb-noœci z obszarem pó³nocnej czêœci Dolnego Œl¹ska (Czer-wonka & Krzyszkowski, 1992).

Do grupy ska³ krystalicznych sudeckich i nieokreœlone-go pochodzenia zaliczono zwietrza³e i podwietrza³e agre-gaty kwarcowo–skaleniowe, granitoidy o skaleniach barwy szarej, bia³ej, kremowej lub zawieraj¹ce zespo³y skaleni bia³ych i bladoró¿owych. Tego typu zespo³y skaleni s¹ typo-we w Sudetach w strefach przeobra¿onych tektonicznie. Ponadto w grupie tej znajduj¹ siê ryolity i tufity permskie zwietrza³e i silnie zwietrza³e (bia³e), ³upki metamorficzne (kwarcytowe, biotytowe, serycytowe, grafitowe), kwarcyty dewoñskie serii rejvizskiej, gabra, amfibolity i inne ciemne ska³y metomorficzne.

Grupa piaskowców i mu³owców kulmowych obejmuje utwory wystêpuj¹ce w Sudetach Œrodkowych i Wschod-nich. S¹ to przewa¿nie ska³y ciemne z zielonym odcieniem. Zwietrza³e ¿wiry zmieniaj¹ kolor na ciemnordzawy. Do grupy wapieni i dolomitów paleozoicznych (ba³tyckich) zaliczono tak¿e ciemnoszare wapienie z glaukonitem, ciemnoszare mu³owce wêglanowe i mu³owce z glaukoni-tem. Ska³y krystaliczne skandynawskie obejmuj¹ granito-idy o czerwonych i ró¿owych, niezwietrza³ych skaleniach oraz niezwietrza³e ryolity (porfiry) i ryolity kwarcowe. Wapienie, piaskowce i mu³owce mezozoiczne obejmuj¹ bia³e, jasnoszare lub ¿ó³te ska³y. Piaskowce maj¹ najczê-œciej lepiszcze wêglanowe. Czêsto wystêpuj¹ w nich ziarna zielonego allogenicznego glaukonitu. Wapienie czêsto s¹ zwietrza³e (skrasowia³e). Mu³owce szare (paleogeñskie?) s¹ czêsto bezwêglanowe. Ze wzglêdu na charakterystyczn¹ barwê do osobnej grupy w³¹czono kwarcyty skandynawskie z Dalarne i silnie skwarcytyzowane piaskowce jotnickie.

Ponadto w osobne grupy wydzielono krzemienie, wêgle brunatne, konkrecje ¿elaziste w tym hematytowe i syderytowe. Do grupy ska³ innych zaliczano piryty, fosfo-ryty, konkrecje wêglanowe i ilaste.

W wypadku wystêpowania regionalnych osobliwoœci petrograficznych s¹ one uwzglêdniane. Na przyk³ad w rejo-nie wychodni serpentynitów uwzglêdniano je jako osobn¹ 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 Tr

S2 - RZYMIANY

c z w a r t o r z ê d Q u a t e r n a r y (m) S tr at yg ra fia S tr a tig ra p h y Litologia Lithology _{0 20 40 60 80 100%}

sk³ad petrograficzny frakcji 5-10 mm petrographic composition g ³ê bo koœæ o p rób o w an ia(m); d e pt ho f samp ling(m) G-3 35,0-38,5 m 1 1 1 3 3 3 0 0 0 2 2 2 LIPKI 5,0-33,0 m 30,5-32,0 mS-3 6,0-8,0 mS-2 33,0-37,0 mS-1 6,0-25,0 mN-1 8,0-31,0 mB-1 14,5-15,5 mB-2 5,0-33,5 mB-3 8,0-19,5 mG-1 24,5-32,5 mG-1 26,0-35,0 mG-3 O/ K K/ W _A/B O/ K K/ W _A/B O/ K K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B KO/ K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B KO/ K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B KO/ K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B O/ K K/ W _A/B O/ K K/ W _A/B O/ K K/ W _A/B O/ K K/ W _A/B O/ K K/ W _A/B

O/K K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W BA/ O/K K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W BA/ O/K K/W A/B O/K K/W A/B /KO K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B O/

K

K/W A/B O/K K/W A/B O/K K/W A/B 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 0 20 15 5 10 4 0 4 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 I II III

rozrzut wartoœci poszczególnych próbek dispersion of value for particular samples wartoœæ œrednia mean value K = KN I K = K + KN ? * K + KN S KN II _{K + KN} S K + KN Q IIIK = K + KN ? *

Ryc. 9. Zmiany graficznego wskaŸnika petrograficznego obliczanego w zale-¿noœci od przyjêtego sposobu podzia³u ska³ krystalicznych i kwarcu z uwzglêdnie-niem miejsca ich pierwotnego wystêpowania: O — ska³y osadowe skandynawskie; KN— ska³y krystaliczne skandynawskie (bez kwarcu); KS— ska³y krystaliczne

sudeckie; K?— ska³y krystaliczne nieokreœlonego pochodzenia; W — wapienie

paleozoiczne; A — ska³y nieodporne na niszczenie (piaskowce i wapienie) Fig. 9. Diagrams showing changes of petrographic coefficients according to classification of quartz and crystalline rocks. O — Scandinavian sedimentary rocks; KN— Scandinavian crystalline rocks; KS— Sudetic crystalline rocks; K?

— unclassified crystalline rocks; W — Palaeozoic limestone; A — rocks not resistant to abrasion (limestone and sandstone)

Ryc. 8. Przyk³ad gliny lodowcowej zlodowacenia odry? silnie zwietrza³ej w stropie z otworu S2. Poziom wietrzenny podkreœla wzrost konkrecji ¿elazistych w strefie wahañ I poziomu wód gruntowych. Objaœnienia przy ryc. 5

Fig. 8. An example of of Odra? Glaciation till strongly weathered in the upper part. Weathered level is marked by Fe concretions in the zone in which ground water fluctuated. Explanation as Fig. 5

grupê wraz z towarzysz¹cymi im opalami-chalcedonami oraz magnezytami (Badura i in., 1998; Krzyszkowski i in., 1998). Czasami mo¿liwe jest okreœlanie poszczególnych typów gnejsów (np. sowiogórskich, bystrzyckich, doboszo-wickich), czy ³upków metamorficznych (np. kwarcyto-wo-grafitowych, dwu³yszczykowych i innych).

Wnioski

Nale¿y zwracaæ uwagê na regionaln¹ specyfikê petro-graficzn¹ osadów kenozoicznych oraz na mo¿liwoœci b³êdnych korelacji nawet s¹siednich profili.

Zak³adanie a priori, ¿e wszystkie ska³y krystaliczne i kwarce pochodz¹ ze Skandynawii jest metodycznie niepo-prawne na obszarach przedgórskich. Nie odró¿nienie ska³ sudeckich od skandynawskich powoduje liczne nieporozu-mienia interpretacyjne przy korelacjach osadów rzecznych i glin lodowcowych, pozornie maj¹cych takie same wskaŸniki.

Stosowanie wskaŸników petrograficznych przyjêtych i wykorzystywanych przy opracowywaniu Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, w celu opraco-wywania stratygrafii glin zwa³owych na Dolnym Œl¹sku jest w wiêkszoœci wypadków niew³aœciwe i prowadzi do istotnych b³êdów interpretacyjnych.

Na obszarach, w których zaznacza siê wp³yw kilku pro-wincji petrograficznych, nale¿y bardzo szczegó³owo

anali-zowaæ sk³ad petrograficzno-mineralny ¿wirów —

ró¿nicuj¹c je ze wzglêdu na miejsce ich pierwotnego wystêpo-wania. W przypadku serii rzecznych analizowana próbka musi zawieraæ od 500 do 1000 ziarn.

Literatura

AHRENS H. & LOTSCH D. 1976 — Zum Problem des Pliozäns in Brandenburg. Jb. Geologie, 7/8: 277–323.

ALEXOWSKI W. 1996 — Czwartorzêdowy system rynnowy na £u¿y-cach i jego geneza. Prz. Geol., 44: 1229–1231.

BADURA J., CZERWONKA J. A., KRZYSZKOWSKI D. &

PRZYBYLSKI B. 1998 — Geneza i wiek rynien erozyjnych na Równi-nie Grodkowskiej, Nizina Œl¹ska, Polska po³udniowo-zachodnia. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 49–72.

BADURA J., KRZYSZKOWSKI D. & PRZYBYLSKI B. 1998 — Stratygrafia glin lodowcowych, liczba zlodowaceñ i kierunki transpor-tu lodowcowego w po³udniowej czêœci Przedgórza Sudeckiego (okolice Z¹bkowic), Polska po³udniowo-zachodnia. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 29–48.

BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 1994 — Kopalna dolina Nysy K³odzkiej miêdzy Nys¹ a Grodkowem. Acta Uniw. Wratisl. Pr. Inst. Geogr., ser. A, 7: 97–110.

BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 1996a — Analiza petrograficzna glin zwa³owych po³udniowo-wschodniej czêœci Dolnego Œl¹ska. Acta Uniw. Wratisl. Pr. Inst. Geogr., ser. A, 8: 5–26.

BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 1996b — Kreda górna na P³askowy-¿u G³ubczyckim. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol. za okres 1.01–31.12.1995 r., 52: 57–59.

BADURA J., PRZYBYLSKI B., BOBIÑSKI W. & KRZY¯ A. 1996 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark.: Baborów (965), Wiechowice (988). Pañstw. Inst. Geol. CZERWONKA J. A. 1998 — Litostratygrafia glin lodowcowych: uwa-gi metodyczne. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 113–126.

CZERWONKA J. A., GRATZKE B. & KRZYSZKOWSKI D. 1994 — Pre–glacial deposits near Stankowo, Leszno region, western Poland, and their re–deposition during the Middle Pleistocene. Folia Quatern., 65: 195–230.

CZERWONKA J. A. & KRZYSZKOWSKI D. 1992 — Pleistocene stratigraphy of the central part of Silesian Lowland, Southern Poland. Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 40: 203–233.

CZERWONKA J. A. & KRZYSZKOWSKI D. 1994 — Pleistocene stratigraphy and till petrography of the central Great Poland Lowland, western Poland. Folia Quatern., 65: 7–71.

DYJOR S. 1987a — M³odotrzeciorzêdowy i eoplejstoceñski rozwój sieci kopalnych dolin w Polsce na tle ewolucji paleogeograficznej obszaru bruzdy œrodkowoeuropejskiej. [W:] A. Jahn, S. Dyjor (red.),

Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Ossolineum. Wroc³aw: 13–42.

DYJOR S. 1987b — Systemy kopalnych dolin Polski Zachodniej i fazy ich rozwoju w m³odszym neogenie i eoplejstocenie. [W:] A. Jahn, S. Dyjor (red.), Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Ossolineum. Wroc³aw: 85–101.

GO£¥B J. 1951 — Geologia Wzgórz Ostrzeszowskich. Ksiêga pami¹tkowa. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 7: 115–144.

KRUEGER H.-H. 1994 — Die nordische Gelöllgemeinschaft aus der Laussitz (Miozän) und deren Vergleich mit Sylt. Brandenburg. Geowiss. Beiträge, 1: 84–89.

KRYGOWSKI B. 1956 — Z badañ granulometrycznych nad utworami plejstoceñskimi w Polsce Zachodniej. Biul. Inst. Geol., 100: 503–608. KRYZA J. & POPRAWSKI L. 1987 — Próba rekonstrukcji systemu kopalnych dolin po³udniowo-zachodniej Polski. [W:] A. Jahn, S. Dyjor (red.), Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Ossoli-neum, Wroc³aw: 137–145.

KRZYSZKOWSKI D. & CZECH A. 1995 — Kierunki nasuniêæ l¹dolodu plejstoceñskiego na pó³nocnym obrze¿u Wzgórz Strzegom-skich, Przedgórze Sudeckie. Prz. Geol., 43: 647–651.

KRZYSZKOWSKI D. 1996 — Glacitectonic deformation during the Elsterian ice-sheet advance at the northeastern margin of the Sudetic Foreland, SW Poland. Boreas, 25: 209–226.

KRZYSZKOWSKI D., PRZYBYLSKI B. & BADURA J. 1998 — Late Cainozoic evolution of the Nysa K³odzka river system between K³odz-ko and Kamieniec Z¹bK³odz-kowicki, Sudetes Mts, Southwestern Poland. Geol. Sudet., 31: 133–155.

KOTLICKA G. N. 1978 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych w dolinie Odry ko³o Raciborza. Biul. Inst. Geol., 300: 303–387. KOMA J., KORNAŒ J., MICHNIEWICZ K. & PRZYBYLSKI B. 1993 — Przewóz–Ruszów (0682–3) zestawienie wyników badañ osadów czwartorzêdowych. Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol., nr 4320/77. LAMPARSKI Z. 1972 — Wp³yw rzeŸby pod³o¿a na dynamikê ruchu l¹dolodu w czasie transgresji zlodowacenia œrodkowopolskiego na NE zbocza Gór Œwiêtokrzyskich. Ann. Soc. Geol. Pol., 42: 135–142. MEISTER E. & FISCHER G. 1936 — Geologische Übersichskarte 1 : 200 000 Blatt Schweidnitz. Preus. Geol. L-A. Berlin.

PRZYBYLSKI B. 1998 — Glacial and neotectonic constraints on the Quaternary evolution of the Fore-Sudetic reach of the Nysa K³odzka River. Geol. Quart., 42: 221–238.

PRZYBYLSKI B. & BADURA J. 1999 — Pliocene to Middle Pleisto-cene fluvial series in the East Sudetic Foreland. Quatern. Stud. Pol., Spec. Issue: 227–233.

PRZYBYLSKI B., BADURA J., CZERWONKA J. A., KRZYSZKOWSKI D., KRAJEWSKA K. & KUSZELL T. 1998 — The preglacjal Nysa K³odzka fluvial system in the Sudetic Foreland, southwestern Poland. Geol. Sudet., 31: 171–196.

RZECHOWSKI J. 1971 — Granulometryczno-petrograficzne w³asno-œci glin zwa³owych w dorzeczu œrodkowej Widawki. Biul. Inst. Geol., 254: 111–156.

RZECHOWSKI J. 1977 — Main lithotypes of tills in the central Polish area. Biul. Inst. Geol., 305: 31–44.

RZECHOWSKI J. 1982 — Dependence of till lithology on properties of a local Quaternary bedrock in Central Poland. Biul. Inst. Geol., 343: 111–134.

TREMBACZOWSKI J. 1961 — Przyczynki do metodyki badañ granu-lometryczno-petrograficznych utworów morenowych. Ann. UMSC, Sect. B, 16: 63–94.

TREMBACZOWSKI J. 1967 — Granulometryczno-petrograficzna charakterystyka glin zwa³owych wysoczyzny pó³nocnokoniñskiej. Pr. Inst. Geol., 48: 147–162.

SZCZEPANKIEWICZ S., CEG£A J. & SZPONAR A. 1974 — Czwar-torzêd Opolszczyzny. [W:] Przew. 46 Zjazdu Pol. Tow. Geol., Opole 12–14 wrzeœnia 1974. Problem E, 211–233.

SZPONAR A. 1974 — Etapy deglacjacji w strefie przedgórskiej na przyk³adzie przedpola Sudetów Œrodkowych. Acta Univ. Wratisl., 220, Stud. Geogr., 21: 89.

URBAÑSKI K. 1997 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicz-nej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Œwiêtoszów (684). Pañstw. Inst. Geol. WOLF L. & SCHUBERT G. 1992 — Die spättetriären bis elstereisze-itlichen Terrassen der Elbe und ihrer Nebenflässe und die Gliederung der Elster-Kaltzeit in Sachsen. Geoprofil, 4: 1–43.

WROÑSKI J. 1974 – Szczegó³owa mapa geologiczna Sudetów w skali 1 : 25 000, ark. Ziêbice. Wyd. Geol.

WROÑSKI J. 1975 — Procesy endogeniczne na obszarze wschodniej czêœci bloku przedsudeckiego. [W:] Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce. Wyd. Geol.: 171–183.

WROÑSKI J. & KOŒCIÓWKO H. 1988 — Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, ark. Nysa. Wyd. Geol.