A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA G E O O R A P H IC A SO C IO -O E C O N O M IC A 7, 20 0 6
Iw ona Jażdżew ska
K SZ T A Ł T O W A N IE SIĘ M IE JSK IE J SIEC I O SA D N IC Z E J PO LSK I DO R O K U 1918 NA TLE ZM IAN T E R Y T O R IU M K RAJU
C elem o p raco w an ia je s t przedstaw ienie procesu kształto w an ia się w spółczesnej m iejskiej sieci osadniczej P olski o ra z w sk azan ie w ażniejszych czynników m ających d u ży w pływ na je j obecny o braz. A rtykuł o m aw ia zm ien n o ść obszaru i stru k tu ry m iejskiej sieci osad n iczej P olski w dziejach p aństw a p olskiego. P roces kształtow ania się i u m acniania m iejskiej sieci o sad n iczej na ziem iach p olsk ich d o roku 1918 p o d z ie lo n o na cztery etapy. Pierw szy ob ejm o w ał p oczątki zaw iązyw ania się i ro zp in an ia m iejskiej sieci osadniczej i trw ał od V III w. aż do unii zaw artej w Krew ie w 1385 r., drugi to przy łącze n ie sieci m iast W ielkiego K sięstw a L itew sk ieg o i je j um acnianie we w spólnym p aństw ie; trzeci - rozdarcie sieci osadniczej na trzy części i je j o słab ien ie (od 1795 do 1815 r.), czw arty zaś je s t zw iązany z początkiem industrializacji i zag ęszczan iem się sieci m iast na terenach zaborów . A nalizę o p arto na badaniach historyków i g eo g rafó w polskich, w ykorzystano w niej ró w n ież m apy h istoryczne i źró d ła statystyczne.
1. W stęp
W 2003 r. było w Polsce 880 miast. Poza dyskusją pozostaje fakt, że ich dzieje, rozw ój, struktury społeczno-ekonom iczne i przestrzenne są bardzo zróżnicow ane i często stanow ią odbicie różnic regionalnych w ystępujących w Polsce. W niniejszym opracow aniu przedm iotem rozw ażań je s t kształtow anie się m iejskiej sieci osadniczej państw a polskiego do początku XX w., tj. do czasów uzyskana niepodległości po zakończeniu I wojny św iatow ej. W yjątkow a zm ienność granic państw ow ych została przyjęta jak o jed en z czynników kształtujących m iejską sieć o sa d n ic z ą stąd zdecydow ano, że rozw ażania dotyczyć będ ą nie obecnego terytorium kraju, ale jeg o obszaru w zm iennych historycznych granicach. M iejska sieć osadnicza je st to zbiór m iast (węzłów), położonych w przestrzeni geograficznej oraz ich połączeń (linii), rozum ianych głów nie jak o szlaki kom unikacyjne: lądow e (drogow e, kolejow e), wodne (m orskie, śródlądow e), pow ietrzne, a także jak o pow iązania finansow e, biznesow e, m ilitarne, społeczne, kulturalne, religijne. O bszarem badań miejskiej sieci osadniczej m ogą być zarów no węzły, ja k i linie, a także obydw a te elem enty rów nocześnie. W niniejszej pracy skupiono się głów nie na węzłach.
Pod uwagę w zięto historyczne uw arunkow ania lokow ania miast, ich położenie w środow isku przyrodniczym oraz ich wielkość, gęstość, odległości i niekiedy w łasność. W arto podkreślić, że definicja m iasta na przestrzeni dziejów się zm ieniała. Początkow o zw iązana była ona z przyw ilejam i nadawanym i osadom w celu ożyw ienia gospodarczego, później z funkcjam i, jak ie pełniły. O becnie geografow ie, definiując miasto, b io rą pod uwagę m. in. jego wielkość, fizjonom ię, źródło utrzym ania m ieszkańców (M aik 1992).
B adania nad m iejską siecią osadniczą w Polsce m ają w śród geografów długą tradycję i zostały dokładnie om ów ione w pracy E. B iderm ana (1994). Pierwsze rozpraw y na ten tem at opublikow ano w latach m iędzyw ojennych i dotyczyły one m. in. obszaru południowej Polski (M ęciński 1924), w ojew ództw a białostockiego (Orm icki 1938), w ileńskiego (R ew ieńska 1932), jak i całego kraju (R ew ieńska 1934; G orzuchow ski 1936; U horczak 1937). W ośrodkach lw ow skim i w ileńskim pow staw ały prace o charakterze teoretycznym , w ykorzystujące m etody ilościow e i kartograficzne, takich autorów jak F. U horczak (1932), A. Zierhoffer (1934) i W. R ew ieńska (1932). W okresie pow ojennym badania nad przem ianam i miejskiej sieci osadniczej rozpoczęli K. D ziew oński (1947), J. Kostrowicki (1953), A. Jelonek (1967), a kontynuują je geografow ie z ośrodków: łódzkiego (J. Dylik, S. Liszew ski, M. Koter, M. Kulesza, I. Jażdżew ska), w rocław skiego (S. G olachow ski, A. Zagożdżon, B. K ostrubiec, B. M iszew ska, E. Jakubow icz), poznańskiego (E. Biderm an, Z. C hojnicki, T. Czyż, W. M aik, J. Parysek, S. Z ajchow ska), krakow skiego (A. W rzosek, A. Jelonek, J. Rajm an), opolskiego (K. Heffner, W. Drobek), toruńskiego (D. Szym ańska, D. Sokołow ski) i w arszaw skiego (K. D ziew oński, L. K osiński, M. Jerczyński, T. Lijew ski, A. W erwicki).
Kształt m iejskiej sieci osadniczej zależy od wielu czynników i należy niew ątpliw ie do dziedzictw a kulturow ego kraju (Liszew ski 1994: 98). M. K ulesza i M. K oter (2001) słusznie zauważają, iż
kształtowanie się sieci miast uwarunkowane było oddziaływaniem wielu czynników zarówno natury przyrodniczej, jak i społeczno-gospodarczej, a nawet politycznej.
Do najw ażniejszych autorzy ci zaliczają warunki naturalne środow iska geograficznego, określające
możliwości zasiedlenia i zagospodarowania obszaru, stwarzające określone warunki dla jego drożności oraz organizacji polityczno-terytorialnej, układ dróg i szlaków handlowych, stan zaludnienia obszaru i związany z nim stopień gęstości wiejskiej sieci osadniczej, poziom rozwoju gospodarczego obszaru i jego kontakty z krainami ościennymi, charakter terytorialnej organizacji struktur polityczno-administracyjnych oraz położenie ich ośrodków centralnych, obszarów rdzeniowych, jak również peryferii (Koter, Kulesza 2001: 167).
W iadom o, że istnieją bariery geograficzne, wśród których n ajw ażniejszą rolę odgryw ają m orza i wysokie góry, pow odujące zaham ow anie rozw oju
i rozpinanie sieci o sad n iczej1 na większej pow ierzchni. O dm ienny, bez w ątpienia, będzie w izerunek zmian sieci osadniczej na W yspach B rytyjskich, Półw yspie A penińskim lub Iberyjskim , od zm ian zachodzących, przykładow o, na N izinie E uropejskiej, na której leży Polska. N a w zrost lub spadek liczby ludności m iejskiej w pływ ały m. in. m igracje, przyrost naturalny, choroby i epidem ie, pożary, w ojny, prow adząc do rozw oju m iejskiej sieci osadniczej bądź do jej zubożenia. Jednym z w ażnych czynników kształtujących m iejsk ą sieć o sadniczą Polski była rów nież polityka zagraniczna zarów no państw a polskiego, ja k i je g o sąsiadów , a także innych państw europejskich".
Rys. 1. Zmiany granic państwa polskiego od X do XX wieku
Ź r ó d ł o : oprać, w łasne
W ciągu ostatniego tysiąclecia obszar państw a polskiego niejednokrotnie się zm ieniał, głów nie w kierunku w schód-zachód, gdyż M orze B ałtyckie od
1 P o d p o ję c ie m „ ro z p in a n ia siec i o s a d n ic z e j" a u to rk a ro z u m ie lo k o w a n ie o s a d i łą c z e n ie ic h s ie c ią d ró g na całej s ze ro k o śc i i d łu g o ś c i tery to riu m .
2 P o lity k a z a g ra n ic z n a ro z u m ia n a j e s t ja k o „ d ziała ln o ść w ła d cy , rz ą d u , z m ie rz a ją c a d o o s ią g n ię c ia o k re ślo n y ch c eló w , z re a liz o w a n ia zam ierzo n y c h p la n ó w w d z ie d z in ie sp o łe c z n e j, w o jsk o w e j, g o sp o d arcz e j i in n y c h , d o ty c z ą c a s to su n k u p a ń stw a d o in n y c h k rajó w (Słownik język a polskiego 1 964).
północy, a pasm o Sudetów i Karpat od południa skutecznie ham ow ały zm iany terytorialne w kierunku północ-południe (rys, 1). Każda zm iana tych granic pociągała za sobą przeobrażenia w sieci osadniczej, obejm ujące zarów no jej strukturę, ja k i obszar, na którym była rozpięta.
Proces kształtow ania się i um acniania miejskiej sieci osadniczej w Polsce do roku 1930 podzielono na cztery etapy. Pierwszy, trw ający od VIII w. aż do unii zawartej w Krewie w 1385 r., obejm uje początki zaw iązyw ania się i rozpinania miejskiej sieci osadniczej, drugi to przyłączenie sieci m iast W ielkiego Księstwa Litew skiego i jej um acnianie we w spólnym państwie, trzeci - rozdarcie sieci osadniczej na trzy części i jej osłabienie (od 1795 do 1815 r.), czw arty zaś jest zw iązany z początkiem industrializacji i zagęszczaniem się sieci miast na terenach zaborów aż do odzyskania przez Polskę niepodległości.
2. Etap pierwszy
Z aw iązyw an ie się i rozpinanie m iejskiej sieci osadniczej w Polsce
M iasta na ziem iach polskich pow stają i rozw ijają się od ponad 1000 lat. Jednakże w stosunku do innych części Europy, choćby zachodniej, a w szczególności południow ej, proces urbanizacji w ykazuje u nas duże opóźnienie. Przede w szystkim na terenie Polski nie odnotow ano urbanizacji okresu starożytnego, gdyż tej części kontynentu europejskiego nie objęła ani cyw ilizacja grecka, ani Im perium Rzymskie. Stąd, prócz rzadkich znalezisk rzym skich w postaci monet, fragm entów uzbrojenia, w ytw orów kultury m aterialnej, brak je s t tu zupełnie pozostałości m iast antycznych, tak wyraźnie zaznaczających się w sieci osadniczej m. in. w spółczesnej G recji, W ioch, H iszpanii, P ortugalii, N iem iec, Chorwacji lub Francji. W okresie średniow iecza, począw szy od VIII/IX w., proces urbanizacji w ystępow ał ju ż na terenie całego kontynentu europejskiego, od miast położonych w zdłuż w ybrzeża Atlantyku po Ki jów i Rygę na wschodzie.
Jak w spom niano, dzieje miast w Polsce i kształtow ania się m iejskiej sieci osadniczej obejm ują ponad dziesięć wieków. W okresie tym pow stało ponad 1400 zespołów i jednostek osadniczych, które w przeszłości lub obecnie miały status m iasta. Przetrw ały one w różnym stanie: od znikom ych reliktów archeologicznych po kom pletnie zachow ane zespoły z daw nym rozplanow aniem i często nienaruszoną substancją budowlaną. Skom plikow ane dzieje polityczne, społeczne i gospodarcze Polski wpłynęły nie tylko na zróżnicow anie rozw oju poszczególnych miast, ale rów nież na strukturę sieci osadniczej. W ykazuje ona w yraźne zagęszczenie na terenach intensyw nie rozw ijających się w przeszłości
(zachód i południow y zachód kraju), przy rozluźnieniu na północy, południu i w schodzie kraju. Inne były przyczyny różnic m iędzy poszczególnym i regionam i Polski w ukształtow aniu i sposobie zabudowy miast, które pojaw iły się w rozw iniętym średniow ieczu. Jeżeli w okresie początkow ym rozw oju osiedli o charakterze m iejskim , do XIII w., w ystępow ała pew na praw idłow ość w ich rozm ieszczeniu i budow ie, to począw szy od XIII w. w idoczne są wyraźne odrębności rozw oju miast w poszczególnych regionach Polski, w ynikające nie tylko ze zróżnicow ania poziom u społeczno-gospodarczego, ale rów nież z innej przynależności politycznej, działalności urbanistycznej, szczególnie na terenach Pom orza Z achodniego i daw nego państw a krzyżackiego (por. D ziew oński 1947; Jażdżew ski 1957; G ieysztor 1963; Koter, K ulesza 1999).
S ygnalizow ano już, że rozwój miejskiej sieci osadniczej w Polsce uw arunkow any był sytuacją p o lity c zn ą pow odującą w yjątkow o częste zm iany granic państw ow ych, co słusznie podkreślają M. K oter i M. K ulesza (2001; 165), zauw ażając, iż:
Polska jest przykładem państwa o największej w dziejach Europy zmienności terytorialnej. Zmiany te polegały nie tylko na przejściowym zdobywaniu jednych, a utracie innych prowincji, które następnie kiedyś znowu odzyskiwano, ale wręcz przeciwnie, na przechodzeniu państwa z naturalnych ram geograficznych głęboko w głąb sąsiednich ekumen, tracąc przy tym własne historyczne prowincje. Były też okresy, gdy państwo polskie na długo znikało z mapy Europy.
Pierw szym i m iastam i na ziem iach polskich były, w yróżniające się pod w zględem gospodarczym i politycznym , G niezno, Poznań i K ruszw ica (dorzecze W arty i N oteci, praw obrzeżnych dopływ ów O dry), W olin i Szczecin (ujście O dry), K raków, W iślica i Opole (górna W isła i O dra). W ażnym elem entem w procesie pow staw ania miast był akt praw ny (akt lokacji), który nadaw ał osadom przyw ileje m iejskie. Nie był on zw iązany z w ielkością i funkcjam i osady, ale z jej program em przebudow y gospodarczej (Sam sonow icz 1980). Pierw sza lokacja na terenach Polski nastąpiła w 1211 r. w Złotoryi na Śląsku, który w yprzedził w tym procesie pozostałe dzielnice o ok. 10-40 lat. W następnych dziesięcioleciach wyraźny wzrost liczby lokacji w ystąpił w W ielkopolsce i M ałopolsce, obejm ując z czasem kolejne dzielnice: M azow sze, Pom orze G dańskie (W schodnie), Kujawy i Polskę Środkow ą (ziem ie łęczycka i sieradzka), a w końcu nowo zdobyte po 1350 r., Ruś H alicką, Podole i K sięstwo C hełm sko-B ełskie. Liczba lokacji miejskich w poszczególnych dzielnicach nie była rów nom ierna (rys. 2). Do końca XIV w. najw iększa ich liczba, oprócz kląska, w ystępow ała w W ielkopolsce i M ałopolsce, następnie w północnej i środkow ej Polsce, gdzie proces ten był w yraźnie opóźniony (M azowsze, Pom orze, K ujaw y oraz częściow o ziem ie łęczycka i sieradzka) i w reszcie na terenach w schodnich, przyłączonych do K rólestw a P olskiego (Ruś Halicka, K sięstw o C hełm sko-B ełskie oraz Podole).
K sięstw o C hełm sko-B ełskie oraz Podole).
W okresie panow ania w Polsce dynastii piastow skiej (X -X IV w.) o kształcie m iejskiej sieci osadniczej decydow ała w dużym stopniu polityka, w tym zagraniczna, w ładców . T o dzięki staraniom B olesław a C hrobrego ulokow ano w Polsce w 1000 r. arcybiskupstw o w G nieźnie (nie miały go jesz c z e Czechy, które w cześniej przyjęły chrześcijaństw o) oraz cztery biskupstw a - w Krakowie, Poznaniu, W rocław iu i K ołobrzegu (rys. 2). M iasta, które spełniały dodatkow ą funkcję m etropolitalną, w K ościele rzym skokatolickim były w ażnym i ogniw am i nie tylko w sieci m iast polskich, ale i europejskich.
R ys. 2. W ażn iejsze m iasta w P olsce za pan o w an ia B o lesław a C h ro b re g o (ok. 1000 r.) Ź r ó d ł o : oprać, w łasne
K olejni w ładcy starali się o rozszerzenie sieci diecezji, a także sprow adzali na ziem ie polskie zakony. Były one, podobnie ja k w innych krajach
europejskich3, choć w m niejszym stopniu, zalążkam i nowych miast (np. Baborów , B abim ost, C zęstochow a, K alw aria Zebrzydow ska, P elplin, Sulejów , Strzelno, T rzem eszno, W ąchock). Jednym z bardzo w ażnych instrum entów polityki zagranicznej były m. in. wojny, zaw ierane traktaty i pokoje, układy „o przeżyciu” oraz często m ałżeństw a. Dzięki tym ostatnim P iastow ie - pierw sza dynastia panująca w Polsce - byli skoligaceni z najznam ienitszym i rodami europejskim i zarów no po w schodniej, ja k i zachodniej stronie sw ego państw a, co zresztą przyniosło im w ym ierne korzyści terytorialne. K azim ierz W ielki, po śm ierci ostatniego R urykow icza (1340 r.) przyłączył do Polski Ruś H a lic k ą a Podole, K sięstw a W łodzim ierskie i C hełm sko-B ełskie wziął w lenno. M iejska sieć osadnicza Polski rozciągnęła się wówczas na południow y w schód i zajęła część dorzecza D niestru i Prypeci. N ajw ażniejszym i elem entam i nowego fragm entu sieci były najstarsze grody: H alicz (stolica księstw a i m etropolia praw osław na, położona na ważnym szlaku handlow ym z K ijow a do R atyzbony), W łodzim ierz (stolica księstw a i biskupstw a praw osław nego), a także Lwów, K am ieniec P odolski, K rzem ieniec, Chełm i Bełz, w których rozpoczęto budowę um ocnień i podjęto reform ę miejską. Dzięki decyzjom politycznym króla, które zm ieniły terytorium kraju, m iejska sieć osadnicza Polski została na południow ym w schodzie pow iązana z nowym fragm entem sieci miast. R ozpinała się ona w ów czas (por. rys. 3) na obszarze dorzecza W isły (zlew isko M orza Bałtyckiego) oraz części dorzecza D niestru i Prypeci (zlew isko M orza C zarnego).
N ie w szystkie decyzje polityczne Piastów prow adziły do wzrostu terytorialnego Polski, choć rozw ijały m iejską sieci o sad n iczą na utraconych ziem iach (które przyłączone zostały ponow nie do Polski w wiekach późniejszych). T ak ą n ietrafną d e c y z ją stw arzającą zagrożenie dla państw a polskiego na setki lat, było sprow adzenie w 1226 r. do kraju zakonu krzyżackiego. W ciągu niespełna 200 lat bracia zakonni założyli w iele miast, a w śród nich C hełm no (Kulm ), Toruń (Thorn), Kwidzyn (Q uedin), Bytów (Biitow), M albork (M arienburch), Królew iec (K önigsberg), budując tam zamki i fortyfikacje oraz ustanaw iając dla nich w łasne praw o chełm ińskie. W ym ieniony ju ż wyżej król Kazim ierz W ielki, w wyniku traktatu krakow skiego z 1366 r„ oddał w lenno, a de fa c to przekazał C zechom Śląsk. W w yniku tego m iejska sieć osadnicza Polski została uszczuplona o w iele starych i bogatych miast, takich ja k G łogów, W rocław , Opole, Bytom, Św idnica i Legnica, położonych w dorzeczu Odry. Inna um owa tego władcy, z Andegawenam i w ęgierskim i, w przypadku braku męskiego potom ka oddaw ała tron jed nej lub drugiej układającej się stronie. Od 1370 r. następcam i Piastów na tronie polskim okazali się w jej rezultacie Ludw ik A ndegaw eński, a następnie jeg o córka
'P rz y k ła d o w o w c F ran cji w p o b liżu o p a ctw p o w stały m iasta: C lu n y , F ecam p , M o issa c , S a in t-D ie i A u rallac, a w c ie n iu k la sz to ró w ro z w in ę ły się: A m b o ise, B ea u c a ire , L an g re, C h a te lle ra u lt i E p in al (F ab ries- -V c rfaille i in. 2 0 0 0 ).
Jadw iga. Przyszłość pokazała, ja k doniosłe m iało to znaczenie i ja k w płynęło na późniejszy kształt terytorium kraju. Skom plikow ane dzieje Polski późnośredniow iecznej, w ojny, nieudane traktaty, beztroska władców spow odow ały utratę nie tylko Śląska, ale także Pom orza, gdzie znajdow ały się należące do najstarszych m iasta, m ające zapewne i strategiczne znaczenie w sieci osadniczej. Chodzi tu o Kołobrzeg, W olin, Szczecin, S łupsk i Gdańsk, położone nad M orzem Bałtyckim .
Gdańsk j (Włocławek t w Płoci Łęczyca r Łowicz Kalisz W ro c ła w *^ 0 W łodzim ierz/ »andomierz (#) Lwów W ieliczka O m iasta m niejsze ■ >10 000 m ieszkańców ® > 2 000 m ieszkańców B > 5 000 m ieszkańców stolica arcybiskupstw a t stolice biskupstw polskich j uniwersytety
k r a k ó w stolice państw
(•U te lic z
\Kam ieniec ( • ) J Podolski
Rys. 3. Ważniejsze miasta w Polsce za panowania Kazimierza Wielkiego (XIV wiek) Ź ró d ło : oprać, własne
3. Etap drugi
U m acnianie się m iejskiej sieci osadniczej
D ecydujące w ydarzenie, m ające istotny wpływ na kształt terytorium kraju, a w konsekw encji na rozwój sieci osadniczej, nastąpiło po objęciu w Polsce władzy przez litew skich Jagiellonów . Dzięki um owie m iędzy P olsk ą i W ielkim K sięstw em Litew skim , zawartej w 1385 r. w K rew ie (potw ierdzonej w 1413 r. w H orodle), królow a Polski Jadw iga poślubiła w ładcę Litwy W ładysław a Jagiełłę. M ałżeństw o to, będące niew ątpliw ie decyzją polityczną, spow odow ało, że Polska zw iązała się na kilkaset lat z W ielkim K sięstw em L itew skim , unikając zbliżenia z austriackim i Habsburgam i i tworząc w spólne polsko-litew skie państw o z jed n y m władcą. Terytorium rdzennej Litwy zajm ow ało głów nie dorzecze N iem na, ale obszar K sięstw a sięgał daleko na południow y wschód, aż po D niestr. N ajw iększym i miastam i dopiętej sieci osadniczej Litw y były: W ilno (stolica W ielkiego K sięstw a Litew skiego), Troki, N ow ogródek, M ińsk, Brześć Litew ski, a także K ijów (od 1363 r.), Połock (od 1375 r.) i Sm oleńsk (od 1404 r.), które rozszerzyły i w zbogaciły m iejską sieć o sa d n ic z ą zbudow aną w czasach piastow skich.
P olityka zagraniczna Jagiellonów zdom inow ana była głów nie ryw alizacją z zakonem krzyżackim , a później z państwem m oskiew skim oraz skierow ana na um acnianie władzy na nowo zdobytych terenach w dorzeczu Dniepru i Dniestru. Po zw ycięskiej w ojnie z zakonem krzyżackim (w 1466 r.) doszło do podziału je g o państw a na Prusy K rólew skie (część zachodnia), które zostały w łączone do Korony K rólestw a Polskiego, i Prusy Książęce (część w schodnia), pozostałe we w ładaniu słabnącego Zakonu. Po sekularyzacji państw a krzyżackiego pow stały Prusy, lenne w obec Korony Polskiej. W niedługi czas później Jagiellonow ie, w ykorzystując sekularyzację kolejnego Zakonu - K aw alerów M ieczow ych, podporządkow ali sobie na krótko K urlandię, Sem igalię i Inflanty w rejonie Zatoki Ryskiej, utracone w w iększości w następnych dziesięcioleciach na rzecz państw a m oskiew skiego. W iększe sukcesy odnieśli oni na południow ym w schodzie, gdzie zajęli Podole i U krainę aż po liman D niepru (rys. 4). W przeciw ieństw ie do byłych terytoriów zakonnych, gdzie istniała sieć solidnych m iast gotyckich, kresy w schodnie, zw ane potocznie „dzikim i polam i” , były m ało zaludnione i ubogie w miasta.
Zm iany w m iejskiej sieci osadniczej, które zaszły w okresie panow ania Jagiellonów , m ożna określić jak o ilościow e i kulturowe. Do pow stałej przed XV w. na ziem iach polskich miejskiej sieci osadniczej inkorporow ano m iasta P om orza i Prus, lokow ane przez książąt i władców polskich oraz zakon krzyżacki na praw ie lubeckim lub chełm ińskim , a zam ieszkałe w w iększości
przez m ieszczaństw o niem ieckie4. Jak zauw aża K alletat (1934, za: Kosiński 1962) m iasta krzyżackie położone w zachodniej części Prus były zazwyczaj siedzibam i w ładzy i tw orzyły własny region. W przeciw ieństw ie do nich m iasta lokow ane w e w schodniej części Prus, pow stające na szlakach kom unikacyjnych w kierunku Litw y i Polski, były produktem sw ego regionu. Z asiedlane były głów nie przez kolonistów niem ieckich i polskich. W wieku X V I A lbrecht I, lennik polskiego króla, lokow ał O lecko (1560), Ełk (1560) i G ołdap (1570).
Państwo Moskiewskie In fla n ty M orze Bałtyckie P ru s y , .Książęca .Polock (Gdański ¿ M a lb o i P OOj Prus| Irolews 'Smolensk OTrokio »oz na i ¿ A ° o (W arszawa (1597) 3 O O j \ o \ R o p o 7^ ! ° l i t eWs k i e' Czernichów, O \ O c h o l m00 rJ n o 0 ° W o ° G° Y O OLwow ■ stolice o inne miasta
Rys. 4. Główne miasta w Polsce w XVII w. Źródło: oprać, własne
P rzyłączone m iasta i grody W ielkiego K sięstw a L itew skiego pow staw ały pod w pływ em kolonizacji ruskiej, litewskiej i polskiej, a ich ruska organizacja była stopniow o zm ieniana na podstaw ie praw a m agdeburskiego (B aranow ski 1908).
M ia s ta E lb lą g (E lb in g ), T c z e w (D irsc h a u ), F ro m b o rk (F ra u en b e rg ), C h o jn ic e (K o n itz ), B ran iew o (B ra u n s b e rg ), H el lo k o w a n e b y ły n a p ra w ie lu b c c k im , n a to m ia st C h e łm n o (K u lm ), T o ru ń (T h o rn ), G ru d z ią d z (G ru d e n z ), K w id zy n (Q u e d in ), B y tó w (B U tow ), M alb o rk (M a rie n b u rc h ), K ró lew iec (K ö n ig sb e rg ) na p ra w ie c h e łm iń sk im (K w ia te k , L ijew sk i 1998), a n ie j a k w ię k sz o ść m ia st p o lsk ic h na p ra w ie m a g d e b u rsk im , w o d m ia n ie ś re d zk ie j. K ilk a m ia st, m . in. G d a ń sk (D a n z in g ), lo k o w a n o d w u k ro tn ie , p o ra z p ie rw sz y n a p raw ic lu b e c k im , p o ra z d ru g i n a p ra w ie ch ełm iń sk im .
Do m iast położonych na kresach wschodnich R zeczpospolitej udawali się osadnicy i kupcy polscy, litew scy, niem ieccy, żydow scy, orm iańscy i ruscy, nadając im m alow niczy, w ielonarodow ościow y charakter, którego odbiciem była często m orfologia tych m iast5. Zróżnicow ana była liczba m iast w poszczególnych rejonach ów czesnego państw a polskiego. O koło 1500 r. gęstość sieci m iejskiej w Prusach K rólew skich, złożonej z 50 m iast (480 km 2 na 1 m iasto), była niższa niż przeciętna gęstość sieci miejskiej w K oronie (370 km2 na 1 m iasto), ale dużo w yższa od gęstości sieci m iejskiej Litwy. W W ielkim K sięstw ie Litew skim , zajm ującym blisko 300 tys. k m ', do 1500 r. założono jed y n ie 76 m iast. D opiero w ciągu XVI i XVII stulecia lokow ano tam aż 732 now e m iasta (A leksandrow icz 1980).
T a b e la I Lokacje miast w trzech centralnych dzielnicach Polski w okresie XIII—XVIII w.
Dzielnica Wiek
x m - x v i u XIII XIV XV XVI XVII XVIII
Liczba lokacji Ogółem 707 97 207 194 117 40 52 Wielkopolska z Kujawami 316 64 96 97 31 13 15 Małopolska 253 29 75 54 46 23 26 Mazowsze 138 4 36 43 40 4 11 Struktura lokacji w % Ogółem 100,0 13,7 29,3 27,4 16,6 5,7 7,3
Ź r ó d ł o : Historia Polski w liczbach, s. 33 (za: B ogucka, S am so n o w icz 1986).
W X V I i XVII stuleciu nastąpiło spow olnienie rozw oju sieci miast w centralnych dzielnicach Polski (tab. 1), natom iast w ręcz „law inow o” zagęściła się sieć m iast na obszarze W ielkiego K sięstw a Litew skiego. Przyczyny tego procesu były różne. Sieć miast w K oronie była ju ż dość gęsta, a rolniczy charakter państw a nie wym uszał pow staw ania nowych ośrodków , podczas gdy na Litw ie rozpoczęła się reform a m iejska i lokow ano m iasta w zależności od potrzeb ekonom icznych kraju, ja k i decyzji m ożnow ładców litewskich. O żyw ienie gospodarcze i nasilenie urbanizacji do połow y w ieku X V I zw iązane było z przeprow adzeniem w dobrach królew skich na Litw ie reform y tzw. pom iary w ołocznej, która uporządkow ała zagospodarow anie gruntów (Kosiński 1962). W zrosła rów nież rola szlaków handlow ych łączących polskie m iasta z W ilnem , Lw ow em i miastami ruskimi. U w agę zw racają lokacje miast pryw atnych na terenach w ielkich latyfundiów w wieku XVI. T e m iasta to m. in. W aniew o, R ajgród, G oniądz i Knyszyn - będące w łasnością R adziw iłłów , Zabłudów i G ródek C hodkiew iczów , Tykocin G ąsztołtów , C iechanow iec
-s Na przykład w układzie prze-strzennym K am ieńca Podol-skiego znajdują -się trzy rynki: pol-ski, ormiań-ski i ruski, a z wysokiej skarpy zam ku m ożna podziwiać m ozaikę kościołów różnych wyznań (łącznie z m inaretem , w ybudow anym obok katedry rzym skokatolickiej, na którym um ieszczono figurę M atki Boskiej).
Kiszków , Boćki - Sapiehów , Siem iatycze - Tęczyńskich i Jabłonow skich, Brańsk, Bielsk, K leszczele i Suraż - królowej Bony. Sto lat później lokowano kolejne m iasta pryw atne (Białystok, Szczuczyn) w dobrach B ranickich oraz A. T yzenhausa (K rasnopol, Jeleniew o, Dąbrowa, Szczerba). O prócz miast królew skich i pryw atnych lokow ano m iasta kościelne, a w śród nich Górę K alw arię, Sejny, Śniadów, Suwałki.
O kres XVI i pierw szej połowy XVII w. charakteryzuje się niew ielką liczbą lokacji w K oronie, spow odow aną głów nie czynnikam i zew nętrznym i. Pierw szym był napływ z Europy Zachodniej protestantów , przybyw ających do Europy Środkowej po fali prześladow ań w swoich krajach. Polscy magnaci chętnie przyjm ow ali nowych osadników , zw łaszcza sukienników , tworząc dla nich nowe ośrodki m iejskie w W ielkopolsce, m. in. w Lesznie (w 1547 r.), Rawiczu (1638), Szlichtyngow ej (Szlichtingseim - 1644), R ydzynie (1551). D rugim czynnikiem lokacji w ww. okresie były now e tendencje planistyczne (m iasta renesansow e i barokow e), według których m agnateria polska i litewska założyła szereg ośrodków . W ten sposób powstały m. in. Zam ość (Zam ojscy), Żółkiew (Żółkiew scy), W ilanów (Sobiescy), Białystok (B raniccy), K iejdany i N ieśw ież (R adziw iłłow ie). Okres drugiej połowy XVII w. przyniósł zm niejszenie się liczby m iast w R zeczypospolitej6. Stało się to w wyniku najazdu szw edzkiego w latach 1655-16607, który, ja k żaden wcześniejszy, dokonał ogrom nych spustoszeń na obszarze ów czesnego państw a polskiego. Z aham ow anie rozw oju sieci osadniczej Polski w X V I-X V II w., a naw et upadek istniejących m iast, w ywołany był też czynnikam i dem ograficznym i, co zauw aża K. D ziew oński (1947). Do m iast przestała napływ ać ludność. O prócz czynników w ew nętrznych, takich ja k epidem ie, wojny, pożary oraz w yniszczająca pańszczyzna, D ziew oński w ym ienia w ydarzenia o skali europejskiej, które miały decydujący wpływ na rozwój miast. Pierw sze to zdziesiątkow anie ludności Europy Zachodniej przez epidem ie dżum y, drugie zaś to odkrycie Ameryki i zm iana kierunku m igracji ze wschodu na zachód. M iasta Europy Środkowej i W schodniej nie były ju ż tak atrakcyjne ekonom icznie jak nowo odkryw ane kontynenty.
6 W 1569 r. w L u b lin ie p o d p is a n o u n ię k o n s ty tu c y jn ą p o m ięd zy K o ro n ą i W ie lk im K się stw e m L itew sk im , p o k tórej p o łą c zo n e p a ń stw a n o siły w sp ó ln ą nazw ę R zeczy p o sp o litej O b o jg a N aro d ó w .
7 Jeśli c h o d z i o z n isz c z e n ia , p o to p szw ed zk i p o ró w n u je się d o ty ch , k tó re by ły n a stę p stw em II w ojny św iato w e j. L u s tra c ja z 1666 r. w y k a za ła p o n ad 40% u tra tę liczb y lu d n o ści.
4. Etap trzeci
R ozdarcie sieci osadniczej Polski i jej osłabienie
Od końca XVII w. o zm ianach terytorium Polski decydow ała z reguły polityka zagraniczna państw ościennych, a nie w ładców polskich, co znalazło odzw ierciedlenie w ostatecznym upadku Rzeczypospolitej w końcu XVIII w. i je j zniknięciu z m apy Europy w efekcie kolejnych rozbiorów , dokonanych przez R osję, Prusy i Austrię. W rezultacie istniejąca dotychczas m iejska sieć osadnicza została na okres 123 lat przecięta trzem a granicam i państw ow ym i. M iało to sw oje konsekw encje. Zaborcy nie byli zainteresow ani um acnianiem i rozw ojem m iast na sw oich kresach, często doprow adzali do o dbierania im praw m iejskich. Przykładem niech będzie ukaz carski z 1869 r., likw idujący prawne podstaw y istnienia 338 m iast znajdujących się w zaborze rosyjskim . Rozbiory spraw iły, że m iasta polskie rozw ijały się w zupełnie innych w arunkach. O ddzielone kordonam i granicznym i, podporządkow ane obcym adm inistracjom , nie m ogące decydow ać o w łasnym losie, aż do odzyskania niepodległości wiodły żyw ot
właściwy peryferyjnym prowincjom państw zaborczych (Kołodziejczyk 1965: 97)8. Lata 1806-1807 przyniosły zm iany w istniejących stosunkach politycznych na ziem iach polskich. W wyniku układu tylżyckiego z 1807 r. m iędzy R osją i Francją, odebrano Prusom polskie ziem ie, przyłączone w w yniku drugiego i trzeciego rozbioru oraz część ziem zagrabionych w 1772 r., z których utw orzono K sięstw o W arszaw skie. Po w ojnie z A u strią w 1809 r. obszar K sięstw a uległ zw iększeniu i wynosił łącznie 151 tys. km ', zam ieszkałych przez blisko 4,3 min ludności. Z tej liczby 806 tys. osób, czyli 19% ogółu ludności, stanow ili m ieszkańcy 633 miast, położonych na terenach tego now ego tworu politycznego. T ylko 9 miast K sięstw a liczyło ponad 5 tysięcy m ieszkańców
8 P rzy p a d łe A u strii w p ie rw szy m i trz e c im ro zb io rze z ie m ie o b e jm o w a ły o b s z a r 132 0 0 0 k m 2 z 3 ,9 m in lu d n o ści. D o k ła d n ej lic z b y m ia st ów czesn ej G alicji (p o d zielo n ej na Z a c h o d n ią z K ra k o w e m i W s c h o d n ią ze L w o w em ) n ie d a s ię d o k ła d n ie u stalić, g łó w n ie ze w zg lęd u n a b ra k w y raźn ej g ra n ic y m ięd zy o sad a m i m ie jsk im i i w ie jsk im i. N a p o d sta w ie n ie d o k o ń c a p ew n y ch d a n y ch a u stria c k ic h m o ż n a p rz y ją ć , iź liczb a m iast w 1785 r. się g a ła tu 3 2 8 . a d o 1807 r. z m n ie jsz y ła się d o 2 7 9 . Z te g o ty lk o 9 0 u z n a n y c h zo sta ło za m iasta w ła śc iw e (urbs), p o z o sta łe zaś o k re ś lo n o ja k o m ia stec z k a (oppidum ) (K o ło d z ie jc zy k 1965: 9 7 ). W ię k sz o ść z nich p o 1795 r. w e g eto w a ła . Z ie m ie p o lsk ie z ab o ru ro sy jsk ieg o o b ejm o w a ły 4 9 2 tys. k m 2 z 5,5 m in lu d n o ści, w w ię k sz o ści p o d w z g lęd e m e tn ic z n y m n iep o lsk iej, liczyły 2 2 9 m iast i m ia stec z ek (K o ło d z ie jc zy k 1965: 98), k tó re na z ie m iac h lite w sk ich i b ia ło ru sk ic h stan o w iły g łó w n e, n ajd alej na w sc h ó d w y su n ię te s k u p isk a lu d n o ści p o lsk iej. N ie lic z ąc w cze śn iejsz y c h n a b y tk ó w - śląsk ic h i p o m o rsk ic h - P ru sy o b ję ły w e w ła d an ie o b sza r lic z ąc y 148 tys. k n r z o k . 2,8 m in lu d n o ści. N a tym te re n ie leżały n a jw ię k sz e i n a jb a rd z ie j lic z ąc e się m iasta p o lsk ie z W arsz a w ą, G d a ń sk ie m , T o ru n ie m , P o z n a n ie m i E lb ląg ie m n a czele. P ie rw sz e lata rz ą d ó w p ru sk ic h p rz y n io sły b a rd z o w id o c z n e z a h a m o w a n ie ich ro zw o ju . P ew n y m w y ją tk ie m b y ł ty lk o P o z n a ń , k tó ry z asilo n y zo sta ł d o p ły w e m n ie m ie c k ic h k u p c ó w i u rz ę d n ik ó w . W zab o rze p ru sk im , p o d o b n ie j a k w G a lic ji, p o 1807 r. w ła d ze z am ien iły n ie k tó re d ro b n e m ia stec z k a na o sad y w iejskie.
(W arszaw a - 78 tys., Kraków - 24 tys., Poznań - 18 tys., Płock - 7,6 lys., Rawicz - 7 , 1 , Kalisz i Lublin - po 7 tys., Toruń - 6,9 oraz Leszno - 5,7 tys.). W pozostałych 137 małych m iasteczkach liczba ta nie sięgała naw et 500 osób (K ołodziejczyk 1965: 99). W yjątkiem była W arszawa, która w latach 1808- 1810 zw iększyła liczbę swych m ieszkańców z 68 do 78 tysięcy. Należy zgodzić się z o p in ią A. Jelonka (1967: 104), że
sieć miast w dobie Księstwa Warszawskiego jest przejawem końcowej fazy rozwoju feudalnego sieci miejskiej na ziemiach polskich.
Bardzo słabo rozw inięty był przem ysł, którego ośrodkam i były zarówno m iasta, jak i wsie (tab. 2). W arto zaznaczyć, że cegielnie, sm olarnie, papiernie i produkcja hutnicza w ystępow ały na wsiach, natom iast w m iastach dom inow ała produkcja piw a i wódki.
T a b e la 2 Obiekty przemysłowe Księstwa Warszawskiego w 1808 r.
Wyszczególnienie W miastach Na wsi Ogółem
Fabryki 106 37 143 Folwarki 124 - 124 Młyny wodne 217 2 508 2 725 Młyny wietrzne 1 385 2 408 3 793 Młyny konne 85 146 231 Browary 802 - 802 Gorzelnie 1 116 - 1 116 Gościńce i karczmy 742 7 436 8 178 Szynki 4 734 5 721 10 455 Piece wapienne 33 891 924 Cegielnie 104 546 650 Huty żelaza - 107 107 Huty miedzi - 16 16 Huty szkła - 21 21 Papiernie - 34 34 Smolarnie - 255 255
Ź r ó d ł o : H. G rossm an, Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na
podstawie spisów ludności 1808 i 1810 r. (za: Jelonek 1967).
Szczególnie opóźniona gospodarczo była północno-w schodnia część ów czesnego terytorium kraju, w której na wsi do końca XIX w. stosow ano trójpolów kę ugorow ą, a próby uprzem ysłow ienia (zakłady w łókiennicze, odlew nie żeliw a, cukrow nie) podejm ow ane na początku XIX w. nie powiodły się (Lukasiew icz 1992).
Z badań Jelonka (1967) wynika, że sieć m iast na ziem iach polskich na początku XIX w. była gęsta. Były one dość rów nom iernie rozm ieszczone (odległości m iędzy miastami wahały się średnio od 10 do 30 km) i zróżnicow ane
pod w zględem cech sieci miast, co wynikało ze środow iska geograficznego oraz w arunków ekonom icznych i przeszłości politycznej. Jelonek zw raca rów nież uwagę na dw a interesujące zjaw iska dotyczące sieci m iast. Pierw sze, to brak m iast w prom ieniu 10-20 km od dużych ośrodków , takich ja k W arszaw a, Kraków, Poznań oraz m niejszych, jak np. Kalisz, Lublin, co tłum aczy w iększym ich zasięgiem oddziaływ ania, a także w alką konkurencyjną natury gospodarczej i politycznej. Drugie, to z kolei zdarzające się położenie dw u miast w niew ielkiej odległości od siebie, np. Kraków i Pogórze, Kórnik i Bnin, T oruń i Podgórz, G ulub i Dobrzyń, Bielsko i Biała, C zeladź i Będzin.
W K rólestw ie Polskim m iasta były zarów no w łasno ścią rządow ą, jak i pryw atną. Jak podaje Lukasiew icz (1992), w 1826 r. w w ojew ództw ach m azow ieckim i krakow skim istniała niew ielka przew aga m iast rządow ych, a w w ojew ództw ach kaliskim i sandom ierskim - pryw atnych. Inne proporcje w ystępow ały na ziem iach północno-w schodnich K rólestw a, w w ojew ództw ach augustow skim i podlaskim w sieci osadniczej dom inow ały m iasta prywatne, było ich bow iem dw ukrotnie więcej niż rządowych. Szczególna sytuacja w ystępow ała w w ojew ództw ie lubelskim, w którym m iasta pryw atne stanow iły aż 86%.
5. Etap czwarty
Początek industrializacji i zagęszczanie się sieci m iast na terytoriach zaborów
Po pow staniu w 1815 r., w ram ach C esarstw a R osyjskiego, K rólestw a K ongresow ego, problem atyka m iejska stanow iła jed en z w ażniejszych odcinków prac jeg o św iatłego, autonom icznego rządu. Było to o tyle w ażne, iż na obszarze liczącym 128,5 tys. km2 było 451 miast, w których zam ieszkiw ało 19,5% m ieszkańców kraju. Ponad dziesięć lat później, w 1827 r. liczba ta zw iększyła się o 21,5% . Znaczącym przejaw em zainteresow ania procesam i urbanizacyjnym i ze strony w ładz było m. in. w zięcie w opiekę miast pryw atnych, stanow iących w iększość z ogólnej liczby istniejących wówczas ośrodków m iejskich. Już od 1818 r. rozpoczęto zam ianę m iast na wsie lub podnoszenia wsi do rangi miast. Z nacznie w ażniejsza była podjęta przez rząd K rólestw a akcja uprzem ysłow ienia miast. W krótkim czasie nastąpił przyrost ludności m iejskiej, która w 1861 r. stanow iła ju ż 24,2% ogólnej liczby ludności kraju. Industrializacja pozw oliła części z nich przetrw ać, a niektórym - ja k np. Łodzi - błyskaw icznie się rozw inąć. Rozwój Łodzi był tak szybki, że m ożna go porów nać tylko
z rozw ojem m iast am erykańskich4 (Grabowski 1914). Ł ódź zm ieniała historycznie ukształtow aną sieć osadniczą w tym regionie kraju (Jażdżew ska 2001). W jej okolicach dom inow ała produkcja tkanin baw ełnianych i lnianych, rozw ijały się m iasta i osady w łókiennicze (m. in. Ozorków, Zgierz, Pabianice, Łow icz, Zduńska W ola, A leksandrów , Konstantynów ). Liczba m ieszkańców Łodzi i jej okolic w ynosiła w 1913 r. ok. 700 tysięcy, a po doliczeniu jeszcze sieci okolicznych miast, takich jak Brzeziny, Tom aszów , Ujazd, Ozorków, Z duńską W olę, skupisko przem ysłu włókienniczego liczyło ponad 800 tysięcy mieszkańców.
T a b e l a 3
Główne ośrodki przemysłu włókienniczego w okręgu białostockim w 1857 r. Osiedle Zatrudnienie w przemyśle
włókienniczym Ogólna liczba mieszkańców
Choroszcz 1 116 I 512 Supraśl 1 019 3 450 Białystok 453 13 787 Michałowo 317 Dobrzyniewo 164 Krynki 106 251 6 Knyszyn 88 2 038 Topole 76 Gródek 50 Ź r ó d ł o : W erw icki (1957).
K onkurencyjny ośrodek przem ysłu w łókienniczego pojaw ił się na północnym w schodzie Królestw a, gdzie pierw sze m anufaktury m agnackie i m ieszczańskie pow stały w Jedw abnem , W iźnie, Staw iskach, Raczkach, Tykocinie, N ow ogrodzie, Szczuczynie, A ugustow ie i Sejnach, a także w Białym stoku i jeg o okolicy, czyli w Supraślu, Fastach, C horoszczy i M ichałow ie (tab. 4), gdzie produkow ano głów nie tkaniny w ełniane (W erw icki 1957). W K rólestw ie K ongresow ym przem ysł w łókienniczy rozw ijał się rów nież w Żyrardow ie. Rozwojowi miast szczególnie sprzyjała budow a w 1862 r. kolei w arszaw sko-petersburskiej i polityka celna C esarstw a Rosyjskiego.
Przem ysł w ydobyw czy, hutniczy i m etalowy ulokow any byl w kilku ośrodkach K rólestw a Kongresowego: w W arszawie, w S taropolskim Okręgu Przem ysłow ym (m. in. w K ielcach, Końskich, Starachow icach, W ąchocku) i w Zagłębiu D ąbrow skim (w m iasteczkach górniczych i hutniczych - w Będzinie, D ąbrow ie G órniczej, Sosnowcu). W Sosnow cu, położonym na terenie
9 W c z a sie lu stra c ji w 1793 r. o d n o to w a n o w Ł o d zi istn ien ie z aled w ie 4 4 d o m ó w , w k tó ry c h m ieszk ało 190 o só b , lu d n o ść z ajm o w ała s ię ro ln ictw e m i p o siad a ła n a stę p u ją c y in w e n ta rz : 18 k o n i, 97 w o tó w , 58 krów , 63 św in ie. W e w si p ra c o w ało 8 stelm ac h ó w , 2 g a rb a rz y i po 1 ślu sa rz u , k ra w c u , szew cu i sto larzu . W 1916 r. m ia sto lic z y ło 4 2 0 tys. m ie sz k a ń c ó w (G rab o w sk i 1914).
Zagłębia D ąbrow skiego, zaszło podobne zjaw isko gw ałtow nego zw iększenia się liczby m ieszkańców ja k w Łodzi. W spisie wsi z 1827 r. nie podano Sosnowca, dopiero po w ybudow aniu linii kolejow ej z Ząbkow ic do K atow ic w 1858 r. osadzono w tej wsi kom orę celną. W 1886 r. Sosnow iec zam ieszkiw ało 9318 m ieszkańców (w tym 5051 robotników ). W 1904 r. został on m iastem z 57 tys. m ieszkańców , których liczba podw oiła się w ciągu 9 kolejnych lat - do 114 tys. W położonym nieopodal średniow iecznym B ędzinie w 1827 r. zanotow ano niespełna 2 tys. m ieszkańców , a pół wieku później, w 1913 r., było ich 55 tys. O bok Sosnow ca i B ędzina rozw ijała się D ąbrow a G órnicza i C zeladź oraz okoliczne gminy, tw orząc przed I w ojną św iatow ą skupisko ponad 300 tys. m ieszkańców (G rabow ski 1914).
W zrost liczby ludności miejskiej w K ongresów ce do roku 1890 był niewiele wyższy niż wzrost ludności ogółem , dopiero po roku 1890 w yraźnie zw iększył się i odbiegał od w artości notowanej dla ludności całej dzielnicy Królestw a, szczególnie w 116 najw iększych m iastach, w których przekroczył 71% (tab. 4).
T a b e la 4 Ludność w Królestwie Kongresowym w latach 1892-1908
Ludność Ludność w tysiącach w roku Wzrost w okresie (%) 1972 1890 1908 1872/1890 1890/1908
Ogółem 6 194 8 257 11 688 33 41
W 116 miastach 1 058 1 465 2 502 38 71
Ź r ó d ł o : G rabow ski (1914: 95).
Jednak - ja k zauw aża Grabowski - m iejska sieć osadnicza była w K ongresów ce w yraźnie zróżnicow ana pom iędzy dzielnicam i lew ego brzegu W isły (w guberniach: w arszaw skiej, kaliskiej, piotrkow skiej, radom skiej i kieleckiej) a dzielnicam i jej praw ego brzegu (w guberniach: lubelskiej, siedleckiej, łom żyńskiej, płockiej i suw alskiej). W guberniach położonych na zachód od W isły odsetek ludności miejskiej wzrastał system atycznie, natom iast malał odsetek ludności m iasteczek tego obszaru. W guberniach rozciągających się z drugiej - w schodniej - strony W isły, odsetek ludności zarów no miast, jak i m iasteczek ulegał niew ielkim w ahaniom w latach 1893-1913, był dużo niższy w m iastach, za to nieco wyższy w m iasteczkach (tab. 5).
W 1913 r. w K rólestw ie K ongresow ym istniały gm iny o charakterze m iejskim z liczbą ludności przekraczającą 20 tys. (tab. 6). G w ałtow ny wzrost liczby ludności był niew ątpliw ie ew enem entem w skali kraju i zw iększał odsetek ludności m iejskiej. Dotyczył głów nie osad przem ysłow ych, które w następnych latach uzyskały praw a m iejskie bądź zostały w łączone w granice adm inistracyjne innych m iast, np. gm ina R adogoszcz została w 1916 r. włączona przez N iem ców do Łodzi, z gm iny Krom ołów w 1916 r. w yodrębniono zaś m iasto Z aw iercie, a z gminy Gzichów - m iasto Czeladź. W czasie I wojny św iatow ej okupanci niem ieccy i austriacko-w ęgierscy utw orzyli 68 nowych
miast na terenach byłego zaboru rosyjskiego, w następstw ie czego w K ongresów ce zw iększyła się liczba ludności m iejskiej, stanow iąc 30,4% ogółu (pow iększyła się dysproporcja m iędzy guberniam i zachodnio-południow ym i, które m iały 35% ludności m iejskiej, a północno-w schodnim i - 17,6%). Paradoksalnie, w wyniku działań w ojennych i decyzji okupantów m iejska sieć osadnicza zm ieniła sw o ją strukturę, zw iększając zarów no liczbę m iast, jak i ich w ielkość w części zaanektow anej ponad 100 lat wcześniej przez Rosję (G rabow ski 1914).
T a b e l a 5
Poziom urbanizacji w Królestwie Kongresowym w latach 1893-1913
Gubernie Jednostka osadnicza
Odsetek ludności w Królestwie Kongresowym w latach 1893 1905 1909 1911 Południowo-zachodnie miasta 21,4 26,4 27,2 28,3 miasteczka 8,4 7,7 8,0 7,0 Północno-wschodnie miasta 13,0 12,1 12,7 13,1 miasteczka 9,5 9,4 9,8 9,9
Ź r ó d ł o : oprać, n a pod staw ie G rabow ski (1914).
Z nam ienną cechą procesów urbanizacyjnych tego okresu industrializacji było pogłębiające się zróżnicow anie regionalne. O żyw ienie gospodarcze doprow adziło bow iem do w ytw orzenia się ośrodków przodujących w produkcji hodow lano-rolnej, w handlu i w przem yśle. W alnie przyczynił się do tego rozwój kom unikacji lądow ej, drogowej oraz kolejow ej. O tw arcie w 1862 r. drogi żelaznej w arszaw sko-petersburskiej, w arszaw sko-w iedeńskiej i w arszaw sko- -bydgoskiej, a następnie połączenie K oluszek z Ł od zią (1865 r.) otw arło przed m iastam i leżącym i w sąsiedztw ie tych szlaków ogrom ne perspektyw y rozwoju. Czynniki te w zasadniczym stopniu wpływały na zw iększanie się różnic w tem pie i charakterze urbanizacji. Najbardziej zaaw ansow ane gospodarczo regiony południow o-zachodnie K rólestw a Polskiego utrw aliły w tedy właśnie sw ą zdecydow aną przew agę nad w ojew ództw am i północno-w schodnim i (Koter, K ulesza 1997).
N iektóre z miast, ze względu na ich kiepską sytuację finansow ą, zdegradow ano w zaborze rosyjskim do rangi wsi; w latach 1815-1827 pozbaw iono praw 22 ośrodki m iejskie, leżące głów nie w w ojew ództw ach w schodnich, w latach 1869-1870 zam ieniono zaś 338 m iast na tzw. osady m iejskie, praktycznie pozbaw iając je praw m iejskich. Pow ody tej decyzji uzasadniano niew ielką liczbą m ieszkańców (poniżej 3 tys.), brakiem rozwoju przem ysłu oraz nieznacznym i dochodam i. W rzeczyw istości decyzje te nie były pozbaw ione podtekstów politycznych - była to w istocie form a restrykcji caratu w obec ludności K rólestw a po upadku pow stania styczniow ego 1863-1864 r. W przededniu I wojny światowej w K rólestw ie Polskim znajdow ały się 83
m iasta i gm iny o charakterze m iejskim z ludnością powyżej 15 tys., a w śród nich w latach 1912-1913 cztery ponad stutysięczne: W arszaw a - 845 tys., Ł ódź - 459 tys., gm ina R adogoszcz (pow. łódzki) - 125 tys. i S osnow iec - 114 tys. (K rzyżanow ski, K um aniecki 1915).
T erytorium zaboru rosyjskiego obejm ow ało, oprócz K rólestw a Polskiego, R u ś10 oraz Litw ę i Białoruś. Tylko cztery z 54 ruskich m iast (Berdyczów , Żytom ierz, B iała C erkiew i W innica), liczących na początku XX w. ponad 10 tys. m ieszkańców , przekroczyły liczbę 50 tys. m ieszkańców , lecz nie osiągnęły 100 tys. W śród 35 ponad dziesięciotysięcznych m iast położonych na terytorium Litw y i B iałorusi cztery (M ińsk Litewski, Dynaburg, W itebsk, H om el) liczyły w ia ta c h 1910/1912 ponad 100 tys. m ieszkańców , a je d n o - W ilno - przekroczyło liczbę 200 tys.
Ta be l a 6 Gminy na ziemiach polskich o charakterze miejskim z liczbą ludności powyżej 20 tys.
w 1913 r.
Gminy Powiat Ludność w tys. w roku
1913 1909 1905 1890 Radogoszcz łódzki 125 60 50 19 Czyste warszawski 76 71 44 16 Bródno warszawski 65 51 48 21 Kromołów będziński 39 29 29 7 Żyrardów błoński 38 37 35 19 Gzichów będziński 30 23 19 21 Olkusko-Siewierska będziński 27 26 31 14
Dąbrowa Górnicza będziński 26 36 35 31
Mokotów warszawski 26 28 32 9
Zagórze będziński 25 u) u) U)
Młociny warszawski 24 12 11 11
“’g m in a n ie istn ia ła.
Ź r ó d ł o : K rzy żan o w sk i, K um aniecki (1915: 24).
W zaborze pruskim , na obszarze W ielkiego K sięstw a Poznańskiego, znajdow ało się po 1815 r. 145 osad m iejskich, w zdecydow anej w iększości niew ielkich. R olniczy i pograniczny charakter prow incji, brak przem ysłu nie stw arzały w arunków do procesów urbanizacyjnych. W latach 1910-1911 jed y n ie dziew ięć m iast regionu liczyło ponad 10 tys. m ieszkańców , najw iększy z nich był Poznań (Posen) z 157 tys. ludności (K rzyżanow ski, Kum aniecki
1915), jed y n ie w którym rozw ijał się przem ysł maszynowy.
K olejne dw ie polskie prow incje, znajdujące się pod adm inistracją pruską. Prusy K rólew skie (Pom orze G dańskie) i R ejencja O lsztyńska (W arm ia i M azury), m iały, z w yjątkiem nadbałtyckich portów G dańska i Elbląga, sieć
drobnych z reguły m iasteczek bez rozw iniętego przem ysłu i handlu. Podobnie ja k w Poznańskiem , dom inow ało tutaj rolnictwo. Sieć m iast powyżej 10 tys. m ieszkańców w Prusach Królew skich w latach 1910-1911 składała się z 13 ośrodków , z których największym i były G dańsk (170 tys.) i Elbląg (59 tys.). N atom iast w Rejencji Olsztyńskiej były tylko trzy m iasta liczące powyżej 10 tys. m ieszkańców , a najw iększe z nich, będący stolicą rejencji, O lsztyn, liczyło zaledw ie 31 tys. ludności (K rzyżanow ski, Kum aniecki 1915).
Śląsk był dzielnicą, która najwcześniej ze wszystkich ziem polskich weszła pod panow aniem Prus na tory gospodarki kapitalistycznej. W pierw szej połowie XIX w. najw iększe znacznie w gospodarce miast miała na jeg o terenie produkcja w łókiennicza, natom iast przemysł górniczy i hutniczy lokowany był na wsiach (Jelonek 1967). Dopiero w następnych latach rozwój przem ysłu w ydobyw czego i hutniczego tego regionu zm ienił trw ale jeg o sieć osadniczą. O pierając się na wydobyciu w ęgla kam iennego od początku XIX w. we wschodniej jeg o części, na tzw. Górnym Śląsku, tworzył się w ielki ośrodek przem ysłu ciężkiego, w pływ ając na przekształcanie się okolicznych wsi w m iasta. N atom iast na Dolnym Śląsku wydajne rolnictw o stw arzało dobre warunki do rozw oju licznych małych m iast - ośrodków obsługi rolnictw a. Na początku wieku XX Śląsk składał się z Rejencji O polskiej i Śląska Cieszyńskiego. Spośród 31 miast Rejencji O polskiej, liczących w latach 1910-1911 ponad 10 tys. m ieszkańców, połow a m ieszkała się na Górnym Śląsku, a w śród nich pięć najw iększych tw orzyło zręby konurbacji: Huta K rólew ska (73 tys.), Bytom (68 tys.), Gliwice (67 tys.), Z abrze (63 tys.) i K atow ice (43 ty s.)". Opole, będące stolicą rejencji, miało sió dm ą z uwagi na m ieszkańców pozycję (34 tys.). Natom iast na Śląsku C ieszyńskim dom inowały m iasta m ałe, liczące mniej niż 25 tys. m ieszkańców (K rzyżanow ski, Kumaniecki
1915).
W zaborze austriackim w ażną rolę w rozw oju m iast odgryw ał przem ysł tkacki, zlokalizow any na dw óch obszarach: pierw szy, w rejonie Białej, Andrychow a, W adow ic, M yślenic, drugi, w rejonie T arnow a, N ow ego Sącza, G orlic, Jasła i K rosna (Jelonek 1967). Zaborca dysponow ał złożam i soli, dzięki którym rozw ijały się B ochnia i W ieliczka, oraz, na obszarze K arpat, złożami ropy naftow ej, które zaczęto w ydobyw ać w pobliżu K rosna, Jasła i G orlic oraz D rohobycza i Borysławia. B row arnictw o i gorzelnictw o prosperow ało w O kocim iu, Żywcu, Łańcucie i we Lw ow ie (Lem berg), przem ysł maszynowy w K rakow ie i C ieszynie (Teschen).
11 G łó w n y m i m ia sta m i przem y sło w y m i były tam : K atow ice (K a tto w itz ). G liw ic e (G le iw itz ), B ytom (B e u th e n ), Z a b rz e (o d 1915 r. H in d e n b u rg ), C h o rz ó w (K ónigshU tte), T a rn o w sk ie G ó ry (T arn o w itz ), R acib ó rz (R a tib o r).
T a b e la 7 Gubernie w Królestwie Polskim w 1913 r., na Litwie, Białorusi, Rusi w 1912 r.
(powierzchnia, ludność, miasta i ludność miejska)
Gubernia Powierzchnia
Ludność w tys. Liczba miast i miasteczek K nr na 1 miasto i miasteczko Procent ludności miejskiej ogółem miasta i niasteczka Warszawska 16 862 2 669,0 1 196,0 66 271 44,80 Kaliska 1 l 137 I 317,0 310,0 53 210 23,50 Piotrkowska 12 062 2 268,0 1 066,0 52 232 47,00 Radomska 12 124 1 149,0 279,0 63 193 24,30 Kielecka 8 747 1 039,0 205,0 41 238 18,70 Lubelska 16 528 1 584,0 386,0 65 250 24,40 Siedlecka 13 825 1 024,0 247,0 46 300 24,10 Łomżyńska 9 845 650,0 160,0 32 308 24,60 Płocka 9 304 706,0 148,0 25 372 21,00 Suwalska 12 162 652,0 120,0 30 405 18,40 Wileńska 41 981 1 989,9 251,6 10 4 198 12,64 Kowieńska 40 260 1 819,0 182,1 9 4 473 10,01 Grodzieńska 38 647 1 997,6 351,5 25 1 546 17,60 Mińska 91 373 2 936,2 283,0 11 8 307 9,67 Mohylewska 48 034 2 307,2 185,0 13 3 695 8,02 Witebska 44 061 1 875,1 2 787,0 12 3 672 14,86 Litwa i Białoruś 304 356 12 915,0 1 532,9 80 3 804 11,86 Wołyńska 71 862 3 995,7 288,2 12 5 988 7,21 Podolska 42 091 3 882,7 304,4 17 2 476 7,82 Kijowska 51 047 4 635,7 726,4 12 4 254 15,62 Ruś 165 000 12 514,1 1 319,0 41 4 024 10,42 Śląsk Cieszyński 2 222 7 347,0 165,9“ 12a 185“ 17,60 Galicja 78 497 8 025,7 1 411,8 100a 78 5a 38,20
a m iejscow ości liczące w 1910 r. pow yżej 50 0 0 m ieszkańców Ź r ó d ł o : K rzyżanow ski, K um aniecki (1915).
W zaborze austriackim , na terenie Galicji, w 1817 r. znajdow ało się 280 osad m iejskich, w tym 92 m iasta i 188 m iasteczek. Po 1846 r„ kiedy do Austrii przyłączono R zeczpospolitą Krakowską, liczba ich zw iększyła się o 6 osad m iejskich (K ołodziejczyk 1965: 122). Stan miast galicyjskich był wym ownym odbiciem ogólnej sytuacji gospodarczej tej dzielnicy. Życie gospodarcze, oparte na niezreform ow anej pańszczyźnie, rozw ijało się bardzo słabo. Dom inowało zacofane pod każdym w zględem rolnictwo. Tem po procesów urbanizacyjnych było tu niezw ykle słabe i nie odpow iadało szybkiem u w zrostow i liczby ludności. Na rozległym terytorium G alicji wśród 39 m iast z liczbą ludności powyżej
lO tys. w yróżniały się w latach 1910-1911 dw a - Lwów m ający 207 tys. i Kraków ze 154 tys. m ieszkańców (K rzyżanow ski, K um aniecki 1915).
T erytorium zajęte przez zaborców było zróżnicow ane zarów no pod w zględem liczby miast, jak i ich struktury. Najw yższym odsetkiem ludności miejskiej (nie licząc m iast i m iasteczek poniżej 10 tys. m ieszkańców ) na początku XX w. w yróżniały się przem ysłow y Górny Śląsk, na którym żyło 36,2% ludności m iejskiej, Prusy K rólew skie (26,6% ) i K rólestw o Polskie (20,2% ). W pozostałych dzielnicach ludności m iejska stanow iła poniżej 20% populacji, najm niej było jej na terenie Rejencji O lsztyńskiej, na Litw ie, Białorusi i Rusi. Na początku XX w. daje się zauw ażyć znaczne zróżnicow anie gęstości m iast w poszczególnych dzielnicach.
T a b e la 8 Rejencje w Wielkim Księstwie Poznańskim, Prusach Królewskich, Prusach Książęcych i Rejencji Opolskiej w 1910 r. (powierzchnia, ludność, liczba miasta i ludność miejska)
Rejencja Powierzchnia Ludność Liczba miast Km2 na 1 miasto i miasteczko Procent ludności miejskiej ogółem miasta Poznańska 17 529 1 335,9 315,7 21 835 23,63 Bydgoska 11 460 763,9 1963,0 13 882 25,70 Gdańska 7 959 742,6 296,3 13 612 39,90 Kwidzyńska 17 594 960,9 188,2 14 1 257 19,59 Wielkie Księstwo Poznańskie 28 989 2 099,8 512,0 34 853 24,38 Prusy Królewskie 25 553 1 703,5 484,5 27 946 28,44 Olsztyńska 12 025 543,5 81,0 7 1 718 14,90 Królewiecka 15 734 914,1 315,0 10 1 573 37,70 Gąbińska 10 965 606,6 120,0 9 1 218 19,80 Prusy Książęce 38 724 2 064,2 516,0 26 1 489 25,40 Rejencja Opolska 13 230 2 208,0 912,3 57 232 41,32
Ź r ó d ł o : K rzyżanow ski, K um aniecki (1915).
Spośród w szystkich dzielnic daw nego państw a polskiego najgęstszą m iejską siecią osadniczą w yróżniała się R ejencja O polska, w skład której wchodził G órny Śląsk, gdzie na jed n o miasto przypadały 232 km 2, i zróżnicow ane (zachodnia i w schodnia część dorzecza W isły) K rólestw o K ongresow e - 261 k n r na miasto. M niejsza gęstość w ystępow ała w W ielkim K sięstw ie Poznańskim - 853 km" na miasto, Prusach Królew skich - 946 i Prusach K siążęcych - 1489 k m ' na miasto. W yraźnie od w ym ienionych dzielnic o dstają pozostałe, tj. Litw a i Białoruś - 3804 km2 na m iasto oraz Ruś - 4024 km 2 na miasto, które w spółcześnie nie leżą na terytorium Polski (tab. 8).
Ź r ó d ł o : oprać, w łasne
Do końca I w ojny światowej (1918 r.) nie m ożna m ów ić o suw erennym państw ie polskim . D opiero traktat w W ersalu pow ołał do życia niezależną od obcych m ocarstw R zeczpospolitą P olską i ustanow ił je j granice. W ciągu kilku lat (1 9 2 0 -1 9 2 1 ) prow adzono w ojny lub pow stania zbrojne: z U k rain ą o Lwów, z L itw ą o W ilno, z C zechosłow acją o Cieszyn, z N iem cam i o m iasta Śląska (trzy pow stania i plebiscyt, w w yniku których do Polski przyłączono w schodnią jeg o część), m. in. K atow ice i Chorzów , a także o Poznań (pow stanie w W ielkopolsce). N ajdłuższa i zagrażająca niepodległości w ojna trw ała w latach 1 919-1920 z R o sją bolszew icką. W jej wyniku w granicach II R zeczpospolitej znalazły się m iasta: Pińsk, B rześć, Grodno, N ow ogródek, Łuck, R ów ne. Dopiero traktat podpisany w R ydze w 1921 r. zakończył ostatecznie w ykreślanie granicy
na w schodzie. M iejska sieć osadnicza liczyła w 1936 r. 636 m iast (rys. 5). Traktat w W ersalu wyznaczył rów nież granicę północną, w wyniku czego Polska uzyskała dostęp do M orza Bałtyckiego, ale m iasto Gdańsk, najw ażniejszy port na tym odcinku wybrzeża, zostało W olnym M iastem , choć praktyczne pozostaw ało w strefie wpływów niemieckich.
6. W nioski
Proces kształtow ania się m iejskiej sieci osadniczej w Polsce trw a od ponad 1000 lat i zw iązany je st nierozerw alnie z w arunkam i geograficznym i i czynnikam i historycznym i. W tym okresie następow ały częste zmiany terytorium - niespotykane w innych krajach europejskich - obejm ujące od zachodu dorzecze Odry, a od wschodu dorzecza N iem na, Prypeci i Dniestru. Zm iany te w ystępow ały wyłącznie w kierunku rów noleżnikow ym , gdyż M orze B ałtyckie od północy, a góry Sudety i K arpaty od południa skutecznie ham ow ały ekspansję Polski w tych kierunkach. Sieć osadnicza rozpinała się więc w zależności od okresu historycznego na odm iennych obszarach, a przez 123 lata należała do obcych m ocarstw , znikając wraz państw em polskim z mapy politycznej świata. S zczególną rolę w kształtow aniu polskiej sieci miast odegrały m niejszości narodow e. M iasta - szczególnie w pierw szej fazie ich lokacji - były zasiedlane przez m niejszość niem iecką, a w kolejnych latach - żydow ską. Z kolei w pow staw aniu i rozw oju m iast W ielkiego Księstw a Litew skiego szczególną rolę odegrała m niejszość polska, a obok niej także niem iecka, żydow ska i orm iańska. W kład m niejszości narodow ych w budowę i obraz m iejskiej sieci osadniczej Polski wyróżnia tę sieć spośród innych, pow stałych w szczególności w Europie Zachodniej.
Proces kształtow ania się i um acniania miejskiej sieci osadniczej w Polsce do roku 1918 podzielono na cztery etapy. Pierw szy obejm uje początki zaw iązyw ania się i rozpinania miejskiej sieci osadniczej i trw a od VIII w. aż do 1385 r., kiedy zaw arto unię w Krewie. M iejska sieć osadnicza pow staw ała i rozpinała się w ów czas w dorzeczach Odry, W arty i N oteci, a także górnej W isły, w kolejnych zaś latach w części dorzecza D niestru i Prypeci. Drugi etap rozpoczyna przyłączenie sieci m iast W ielkiego K sięstw a Litew skiego, w późniejszych latach charakteryzuje się zagęszczaniem jej na tym obszarze i um acnianiem we wspólnym państw ie, aż do roku 1795. T rzeci etap związany je st z podziałem kraju i pow oduje rozdarcie sieci osadniczej na trzy części oraz jej osłabienie (od 1795 do 1815 r.). Z kolei etap czw arty, uzależniony od polityki gospodarczej zaborców , obejm uje początek industrializacji, której skutkiem jest zagęszczanie się sieci miast na terenach zaborów. W spom niane cztery etapy pozostaw iły trw ałe ślady w obrazie miejskiej sieci osadniczej Polski, która jest
w yjątkow o zróżnicow ana pod względem gęstości, odległości, a także struktury m iast (liczby i struktury ludności, m orfologii, funkcji adm inistracyjnych).
Głów nym i czynnikam i kształtującym i obraz m iejskiej sieci osadniczej w państw ie polskim w ciągu ponad 1000 lat były:
- polityka zagraniczna polskich władców i książąt, w tym wojny, traktaty, m ałżeństw a, przyjęcie chrześcijaństw a, organizacja kościelna, sprow adzanie zakonów (C ystersów , K rzyżaków i innych);
- polityka w ew nętrzna polskich władców, kościoła i m agnaterii, w tym pańszczyzna, tolerancja religijna i przyjm ow anie prześladow anych m niejszości religijnych z państw europejskich (Żydów, kalw inów , protestantów , m ennonitów ), organizacja kościelna na szczeblu krajowym ;
- polityka zagraniczna władców europejskich (Rosji, Prus, A ustro-W ęgier, Szw ecji, Francji), w tym wojny i traktaty z Polską oraz m iędzy so b ą (np. trzy rozbiory Polski, traktat w W ersalu), m ałżeństw a polityczne, a także odkrycie Ameryki;
- polityka w ew nętrzna w ładców europejskich, szczególnie państw zaborczych: R osji, Prus i A ustro-W ęgier w okresie 1795-1918, w tym industrializacja na terytoriach zaborów , ukazy carskie, a także prześladow ania m niejszości religijnych poza terytorium Polski;
- przyjm ow anie nowych tendencji praw nych (np. praw o m agdeburskie) i architektonicznych (np. gotyk, renesans, barok) z Europy Zachodniej i ich adaptacja w państw ie polskim;
-r o z w ó j kom unikacji zarów no drogow ej, jak i kolejow ej;
- środow isko geograficzne: korzystne warunki do lokacji m iast w dorzeczach Odry i W isły, a niekorzystne w dorzeczach Prypeci, D niestru, ograniczenia z północy (M orze B ałtyckie) i południa (Sudety i K arpaty) zm ian terytorium kraju.
LITERATURA
Aleksandrowicz S., 1980, Powstanie sieci miejskiej Podlasia na tle wczesnych procesów
urbanizacyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim, „Kwartalnik Historii Kultury
Materialnej”, R. 28, nr 3, s. 413-428.
Baranowski I. T., 1908, Podlasie w przededniu Unii Lubelskiej, „Przegląd Historyczny”, R. 7, cz. 1, Szlachta, z. 1 s.48-74; cz. 2, Ludność miejska, z. 2, s. 183-203; cz. 3,
Ludność włościańska, z. 3, s. 299-321.
Biderman E., 1994, Badania sieci osadniczej w Polsce w latach 1918-1993, [w:] S. Liszewski (red.), Geografia osadnictwa i ludności w' niepodległej Polsce lata
1918— 1993, t. 2, Kierunki badań naukowych, PTG KGOiL, Łódź, s. 201-218.
Bogucka M., Samsonowicz H., 1986, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbio
Dziewoński K., 1947, Przeobrażenia osadnictwa miejskiego w Polsce, „Czasopismo Geograficzne”, t. 18, z. 1-4.
Fabriès-Verfaillie M., Stragotti P., Jouve A., 2000, La France des villes. Les temps des
métropoles?, Brèal, Rosny.
Gieysztor A., 1963, Les recherches sur l'histoire urbaine en Pologne, 1960-1962, „Acta Poloniae Historica”, t. 8, s. 122-128.
Gorzuchowski S., 1936, Osiedla miejskie w Polsce i ich materiał budowlany w zależności
od czynników przyrody, Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych, Warszawa.
Grabowski E., 1914, Skupienia miejskie w Królestwie Polskim, „Ekonomista”, nr 8 [Warszawa].
Historia Polski w liczbach, 1994, GUS, Warszawa.
Jażdżewska 1., 2001, Miejska sieć osadnicza i jej przemiany, [w:j S. Liszewski (red.).
Zarys monografii województwa łódzkiego, ŁTN, Łódź, s. 225-240.
Jażdżewski K., 1957, Kształtowanie się wczesnośredniowiecznej kultury miejskiej w
Polsce w świetle badań w latach 1945-1954, [w:] Pierwsza sesja archeologiczna,
1HKM PAN, Zakład im. Ossolińskich, Warszawa-Wrocław, s. 319-347.
Jelonek A., 1967, Niektóre problemy sieci miast na ziemiach Polski na początku XIX
wieku, „Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne”, z. 15.
Kołodziejczyk R., 1965, Miasta polskie w okresie porotbiorowym, [w:| Miasta polskie w
tysiącleciu, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Kostrowicki J., 1953, Problematyka małych miast w Polsce w związku z badaniami nad
warunkami ich aktywizacji, „Przegląd Geograficzny”, t. 25, z. 4, s. 12-52.
Kosiński L„ 1962, Miasta województwa białostockiego, PAN IG; Prace Geograficzne, nr 32, PWN, Warszawa.
Koter M., Kulesza M., 1997, The historical background o f the social and economic
changes within small towns in Poland, [w:] K. Heffner, M. Ravbar (eds), Small European Regions during transistion period transformation o f settlement Systems,
Opole.
Koter M., Kulesza M., 1999, The plans o f medieval polish towns, „Urban Morphology, Journal of the International Seminar on Urban Form”, vol. 3, No 2, s. 63-78.
Koter M., Kulesza M., 2001. Geographical and historical grounds o f formation o f
borders o f former and present-day Poland, [w:] M. Koter, K. Heffner (eds), Changing role o f border areas and regional policies, „Region and Regionalism”, No
5 [University of Łódź, Silesian Institute in Opole, Silesian Institute Society, Łódź- Opole],
Krzyżanowski A., Kumaniecki K., 1915, Statystyka Polski, „Skład Główny Księgarni G. Gebethnera i sp.”, Kraków.
Kwiatek M., Lijewski T., 1998, Leksykon miast polskich, „Sport i Turystyka”, Muza S.A., Warszawa.
Liszewski S., 1994, O hipotezach przekształceń systemu osadniczego w Polsce w
warunkach transformacji, [w:] A. Stasiak (red.), Podstawowe węzły układu osadniczego Polski, „Biuletyn PAN KPZK”, z. 167, Warszawa.
Lukasiewicz J., 1992, Miasta w północno-wschodniej części Królestwa Polskiego do
roku 1865. Niektóre problemy, [w:] Miasto-Region-Społeczeństwo, Białystok.
