Wpływ georóżnorodności zlewni Neru (Polska środkowa)
na lokalizację osadnictwa pradziejowego
The impact of geodiversity of the Ner River catchment (Central Poland)
on the prehistoric settlement location
Piotr Kittel
Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, ul. Narutowicza 88, 90-139 Łódź, pkittel@geo.uni.lodz.pl
Zarys treści: Praca przedstawia najważniejsze wyniki badań multidyscyplinarnych realizowanych w zlewni Neru w regionie
łódzkim w środkowej Polsce. Dla osadnictwa pradziejowego jako typowa przyjmowana jest jego lokalizacja w obrębie dolin rzecznych lub bardzo blisko ich krawędzi. Osady zakładane były przede wszystkim na słabo nachylonych stokach, przeważnie w bezpośrednim sąsiedztwie den dolin. Zdecydowana większość stanowisk posadowiona została na podłożu piaszczystym. Zaobserwowano zakładanie punktów osadniczych związanych z gospodarką uprawową na podłożu bardziej drobnoziarni-stym, zwłaszcza mułkowo-piaszczystym i drobnopiaszczydrobnoziarni-stym, a punktów produkcyjnych zwykle na podłożu gruboziarni-stym. Badania dowodzą, że punkty osadnicze zakładane były na obszarach cechujących siędużą różnorodnością morfolo-giczną, a co za tym idzie – dużą georóżnorodnością. Było to niezwykle sprzyjające dla rozwoju wielokierunkowej gospodarki rolnej realizowanej przez społeczności pradziejowe.
Słowa kluczowe: geoarcheologia, środowiskowe warunki lokalizacji osadnictwa, osadnictwo pradziejowe, Polska środkowa Abstract: Paper presents the main results of multidisciplinary research undertaken in the Ner River catchment in the Łódź
region in Central Poland. It is clear a location of prehistoric settlement within the river valleys or very close valley edge. Set-tlements were mainly established on gently inclined valley slopes in the close vicinity of valley floors. Almost all sites have been located on sandy ground. It seems to be interesting the fact of location of settlements connected with framing activity on the ground formed by fine-grained sediments – mainly by sands and silty sands. And settlements with productive activity remains have been established usually on the ground of coarser sediments. The research has shown that analysed points es-tablished in areas of different geomorphological zones, it means characterized by high geodiversity. It was a very suitable cir-cumstance for development of multidirectional agricultural economy by prehistoric societies.
Key words: geoarchaeology, environmental conditions of settlement location, prehistoric settlement, Central Poland
Wprowadzenie
Wilkinson, Stevens (2003) zaproponowali podział archeologii środowiskowej na bio- i geoarcheologię, przy czym ta druga obejmować ma studia nad gleba-mi, osadagleba-mi, morfologią i stratygrafią nawarstwień stanowiących kontekst dla artefaktów. Liczni auto-rzy rozumieją geoarcheologięjako specjalność wyko-rzystującą wszystkie dyscypliny nauk o Ziemi i
stoso-wane w nich metody badawcze – m.in.: Rapp (1975, 1987), Renfrew (1976), Hassan (1979), Rapp, Hill (1998, 2006), Renfrew, Bahn (2002), Goldberg, Macphail (2006), Hildebrandt-Radke (2007), Ayala i in. (2007) – jednak wnioski z tych badań muszą mieć kontekst archeologiczny. Badania geoarcheologicz-ne winny zajmować sięzatem relacjami pomiędzy abiotycznymi elementami środowiska geograficzne-go a aktywnością dawnych grup społeczności
ludz-kich, poprzez badania kontekstu geograficznego i geologicznego występowania zachowanych artefak-tów. Relacje te są obustronne, co oznacza, że każdy element środowiska geograficznego tworzy warunki dla funkcjonowania społeczności ludzkich i oddzia-łuje na przebieg tego funkcjonowania, człowiek zaś przez swą działalność oddziałuje bezpośrednio i po-średnio na ewolucjęelementów środowiska. Ponie-waż zarówno komponenty środowiska geograficzne-go, jak i elementy antropogeniczne (kulturowe) ewoluują, zmieniają siętakże relacje zachodzące po-między nimi, a zatem w różnych okresach odmienny może być ich charakter i natężenie. Wprowadza to konieczność paleogeograficznego ujmowania przed-miotu i wyników badań z zakresu archeologii środo-wiskowej, a z zakresu geoarcheologii w szczególno-ści.
Istotnym i pierwszorzędnym etapem studiów geo-archeologicznych jest rozpoznanie podłoża litolo-gicznego oraz ukształtowania terenu zajętego przez stanowisko archeologiczne, na którym w przeszłości funkcjonował punkt osadniczy (por. m.in.: Gladfel-ter 1977, 1981, Butzer 1982, Nowaczyk 1998, Gold-berg, Macphail 2006, Ayala i in. 2007, Hilde-brandt-Radke 2007). Nie mniej ważne są prowadzone równolegle badania utworów po-wierzchniowych w kontekście ich chronologii oraz wpływu działalności ludzkiej na ich depozycjęi rede-pozycję(Gladfelter 1977, 1981, Hassan 1979, Butzer 1982, Goldberg, Macphail 2006). Kolejnym etapem jest zaś rekonstrukcja pierwotnego, z punktu widze-nia osadnictwa badanej fazy chronologicznej, ukształtowania terenu (Hildebrandt-Radke 2007) i pierwotnej powierzchniowej budowy geologicznej, a także sieci hydrograficznej.
Badania geoarcheologiczne, w ich szerokim rozu-mieniu, obejmują wszystkie abiotyczne elementy śro-dowiska geograficznego. Proponujętermin „archeo-geomorfologia” dla określenia studiów mających na celu: (1) rozpoznanie ukształtowania terenu i po-wierzchniowej budowy geologicznej oraz (2) wpływu tych elementów środowiska na uwarunkowania ak-tywności osadniczo-gospodarczej dawnych społecz-ności, a także (3) rekonstrukcjęantropogenicznych przekształceń morfologii i litologii. Studia te zawsze muszą bazować na wynikach badań paleogeograficz-nych.
Artykuł prezentuje wyniki badań archeogeomor-fologicznych prowadzonych od kilku lat w regionie łódzkim, zwłaszcza w zlewni Neru (ryc. 1). W ramach realizowanego programu wykonywano badania geo-archeologiczne, zwłaszcza zaś archeogeomorfolo-giczne, wytypowanych obszarów położonych w samej dolinie Neru (głównie w rejonie Bechcic i Lutomier-ska) oraz w jego zlewni (m.in. w rejonie Szynkielewa, gm. Pabianice i Wierzbowej, gm. Wartkowice). Wy-niki szczegółowych analiz częściowo zostały już opu-blikowane lub będą puopu-blikowane w najbliższej
przyszłości (Kittel, Twardy 2003, Twardy i in. 2004, Kittel i in. 2007, 2008, 2010, 2012, Stachowicz-Rybka i in. 2011). Badania te zaowocowały szczegółowym rozpoznaniem geomorfologicznych uwarunkowań lokalizacji kilku stanowisk archeologicznych i mikro-regionów osadniczych. Pozwalają na ocenęgeoróż-norodności otoczenia skupisk osadniczych oraz zna-czenia tej cechy środowiska geograficznego dla aktywności osadniczo-gospodarczej dawnych społeczności.
Przegląd badań geoarcheologicznych
w regionie łódzkim
Zainteresowania warunkami lokalizacyjnymi osad-nictwa na obszarze regionu łódzkiego wg Turkow-skiej (2006) sięgają okresu międzywojennego i pracy Dylika (1939). Ten sam autor (Dylik 1948, 1971), po-mimo zainteresowań skierowanych głównie na bada-Ryc. 1. Położenie obszarów szczegółowych badań i
stano-wisk opisanych w tekście
BH – Bechcice, BK – Bechcice Kolonia, LD – Łódź, LK – Luto-miersk-Koziówki, PE – Petrykozy, PI – Piątkowisko, SZ – Szyn-kielew, WB – Wierzbowa
Fig. 1. Location of areas of detailed research and
de-scribed sites
BH – Bechcice, BK – Bechcice Kolonia, LD – Łódź, LK – Luto-miersk-Koziówki, PE – Petrykozy, PI – Piątkowisko, SZ – Szyn-kielew, WB – Wierzbowa
nia form i struktur peryglacjalnych, wracał do pro-blematyki osadniczej regionu także później. Zagadnienia uwarunkowań środowiskowych, przede wszystkim geomorfologicznych, osadnictwa coraz częściej zaczęły być podejmowane co najmniej od lat 70. ubiegłego wieku i wiązały sięze współpracą geo-grafów fizycznych z archeologami – np.: Krzemiński, Maksymiuk (1966), Krzemiński (1970, 1987), Goź-dzik (1982), Baliński (1984), Nadolski (1987), Ka-miński (1993), Marosik (2000, 2002, 2003), Kittel, Twardy (2003), Pelisiak (2004), Pelisiak, Kamiński (2004), Twardy i in. (2004, 2004a), Balwierz i in. (2005, 2009, 2009a), Kittel (2005, 2010), Dziubek, Twardy (2007), Kittel, Skowron (2007, 2009), Kittel i in. (2008, 2009, 2010, 2012), Kittel, Sygulski (2010), Twardy, Forysiak (2011). W części wymienionych prac zajmowano sięrównież badaniami nad wpływem aktywności osadniczo-gospodarczej na ele-ment środowiska geograficznego. Problematykęan-tropopresji na rzeźbętej części ziem polskich omówił Twardy (2008, 2011, także Twardy i in. 2004, 2004a).
Badania relacji aktywności osadniczo-gospodar-czej dawnych społeczności z różnymi elementami śro-dowiska geograficznego realizowane są ostatnio w ra-mach multidyscyplinarnych projektów angażujących duże zespoły specjalistów różnych specjalności (por. np.: Balwierz i in. 2005, 2009, 2009a, Kittel i in. 2007, 2008, 2010, 2012, Forysiak i in. 2008, 2010, Lamento-wicz i in. 2009, Twardy, Forysiak 2011).
Położenie pradziejowych punktów
osadniczych w zlewni Neru w skali
regionalnej
Na obszarze zlewni Neru przeprowadzono podsta-wową analizęrozmieszczenia stanowisk archeolo-gicznych notowanych w materiałach Archeologicz-nego Zdjęcia Polski (AZP) w stosunku do form ukształtowania terenu. Zbiór znanych 1052 stano-wisk archeologicznych, z którymi powiązanych jest ponad 2000 faktów archeologicznych, nałożony zo-stał na mapęgeomorfologiczną regionu łódzkiego autorstwa Turkowskiej (2006) (ryc. 2). Większość udokumentowanych faktów datowana jest na okres od epoki brązu do okresu rzymskiego. Podobne ze-stawienia i bardziej szczegółowe analizy wykonano również dla mniejszych obszarów Polski środkowej. Niektóre z nich zaprezentowano w dalszej części ar-tykułu.
Analiza położenia stanowisk dowodzi, że dla pra-dziejowych punktów osadniczych typowa jest lokali-zacja w dolinach lub w bezpośrednim sąsiedztwie ich górnych krawędzi. Stanowiska usytuowane są głów-nie w doligłów-nie Neru (spośród analizowanych szcze-gółowo np.: Bechcice, Kolonia Bechcice, Luto-miersk-Koziówki – por. część 4) oraz w dolinach jego
dopływów – zwłaszcza większych, takich jak: Dob-rzynka (np. Szynkielew), Bełdówka, Gnida (np. Wierzbowa). Położenie części punktów powiązane jest z kolei z dolinami denudacyjnymi (np. Petryko-zy). Bardzo często zasięg stanowisk sięga po dna do-lin (np. Szynkielew, Bechcice, Bechcice Kolonia, Lu-tomiersk-Koziówki, Wierzbowa). Zauważalne jest także występowanie stanowisk osadowych w bliskim sąsiedztwie równin torfowych, nierzadko rozwinię-tych w obrębie paleokoryt (np. Bechcice Kolonia, Lutomiersk-Koziówki, Wierzbowa). Na ten czynnik lokalizacyjny zwracał uwagęKurnatowski (1963, 1966, 1968, 1975, 1975a).
Stwierdzone w regionie łódzkim ciążenie osad-nictwa pradziejowego ku dolinom rzecznym, a szcze-gólnie ku dolinom rzek średniej wielkości, jest fak-tem powszechnie stwierdzanym w badaniach osadniczych dla obszarów niżowych, a podkreślanym m.in. przez: Kurnatowskiego (1963, 1966), Wiklaka (1963), Pyrgałę(1971), Kruka (1973, 1980), Gąsiora (1975), Niewęgłowskiego (1975), Kobylińskego (1988), Kruka i in. (1996), Marosika (2000, 2002, 2003), Dobrzańską, Kalickiego (2003, 2009), Gór-skiego i in. (2004), Pelisiaka (2004), Pelisiaka, Ka-mińskiego (2004), Balwierz i in. (2005, 2009), Kittela i in. (2007), Kittela, Skowrona (2007, 2009), Kittela (2010), Makarowicza (2010), Twardego, Forysiaka (2011).
Z geomorfologicznego punktu widzenia przewa-ża na badanym terenie lokalizowanie osad pradziejo-wych na terasach, a także ostańcach terasopradziejo-wych w obrębie den dolin (np.: Szynkielew, Bechcice, Bech-cice Kolonia, Lutomiersk-Koziówki, Wierzbowa) (Kittel i in. 2010, 2012). Zasadętęrejestrowano już w regionie łódzkim (np.: Kamiński 1993, Marosik 2000, 2002, 2003, Pelisiak, Kamiński 2004, Balwierz i in. 2005, 2009, Kittel, Skowron 2007, 2009, Kittel 2010, Twardy, Forysiak 2011), jest ona charaktery-styczna także dla innych, zwłaszcza starogalcjalnych, obszarów ziem polskich.
Z topograficznego punktu widzenia wszystkie analizowane osady zajmują powierzchnie słabo na-chylone, tj. stoki o średniej inklinacji nieprzekra-czającej 3°. Osadnictwo pradziejowe regionu łódz-kiego rzadko wkraczało na stoki umiarkowanie nachylone, tj. o nachyleniach ponad 2° wg Klima-szewskiego (1994) (Kittel, Skowron 2007, 2009, Kit-tel 2010).
Bardzo rzadko występują stanowiska pradziejowe zlokalizowane na obszarach wododziałowych (np. Piątkowisko). Wyżej wznoszące sięi bardziej oddalo-ne od dolin tereny wysoczyznowe są niemal całkowi-cie pozbawione pradziejowych punktów osadniczych. Strefy wysoczyznowe uważane są za anekumeny w pradziejach (por. m.in.: Kurnatowski 1963, Pyrgała 1971, Godłowski 1983, Kobyliński 1988). Na obrze-żach wysoczyzn sytuowane były najprawdopodobniej głównie osady o charakterze produkcyjnym lub
epi-zodyczne punkty związane z doraźną eksploatacją tych stref, m.in. hodowlą czy pozyskiwaniem surow-ców (głównie skalnych i drzewnych) (por. Pyrgała 1973, Szamałek 1985, Dzieduszycki, Kupczycki 1993, Makohonienko 2000, Górki i in. 2004, Makarowicz 2010). W przypadku stanowisk położonych na wyso-czyznach lokalizacja punktów daje się często
po-wiązać z obecnością niewielkich wklęsłych form tere-nu, np. zagłębień bezodpływowych czy dolin denuda-cyjnych (Kurnatowski 1963, 1968, Niewęgłowski 1972, Twardy 2004, Twardy i in. 2004a). Dokumento-wane jest występowanie pojedynczych rozproszonych obiektów archeologicznych w skrajnych partiach roz-ległych stanowisk osadniczych wkraczających na
Ryc. 2. Położenie stanowisk archeologicznych AZP w zlewni Neru na tle „Mapy geomorfologicznej regionu łódzkiego”
(Turkowska 2006)
1 – wysoczyzny morenowe, 2 – pagórki czołowomorenowe, 3 – kemy, formy szczelinowe, moreny martwego lodu, 4 – równiny wodnolo-dowcowe, 5 – wodnolodowcowe poziomy erozyjne, 6 – równiny akumulacji rozlewiskowej, 7 – terasy rzeczne, 8 – pola piasków przewia-nych, 9 – wydmy, 10 – dna dolin, 11 – większe równiny torfowe, 12 – stoki i doliny denudacyjne, 13 – długie stoki, 14 – stanowiska archeologiczne AZP
Fig. 2. Location of archaeological sites AZPin the Ner River catchment on the background of Geomorphological Map of
Łódź Region (after Turkowska 2006)
1 – till plains, 2 – end-morainic hillockcs, 3 – kames, crevasse fillings, dead-ice moraine (disintegration) moraine, 4 – outwash plains, 5 – glaciofluvial erosion surfaces , 6 – lacustrine plains, 7 – terraces, 8 – aedian sand sheets, 9 – dunes, 10 – valley floors, 11 – peats plains, 12 – side slopes and denudational valleys, 13 – long side slopes, 14 – archaeological sites AZP
przyległe wysoczyzny (np. Wierzbowa, Szynkielew stan. 11). Skraje wysoczyzn mogły być także zagospo-darowywane uprawowo, przy zastosowaniu techniki wypaleniskowej (żarowej), w systemie przerzutowym lub przemienno-odłogowym (Kurnatowski 1968, Kurnatowska, Kurnatowski 1991).
Pod względem litologicznym daje się zauważyć, że zdecydowana większość stanowisk zlokalizowana została na podłożu piaszczystym (wszystkie analizo-wane szczegółowo stanowiska). Najczęściej są to pia-ski średnio- i drobnoziarniste (np. Bechcice Kolonia, Wierzbowa, Łódź), rzadziej piaski gruboziarniste ze żwirem (np. Bechcice, Szynkielew). Lokalizacja obiektów osadniczych (a także sepulkralnych) na podłożu piaszczystym wiązała się, prócz większej łatwości wykonania wkopów, z większą przepuszczal-nością gruntu, co ułatwiało infiltrację wód opado-wych i roztopoopado-wych, zwłaszcza na słabo nachylonych rozbieżnych stokach (por. Pyrgał 1971, Godłowski 1983, Stupnicka 1981, Kittel, Twardy 2003, Kittel, Skowron 2009). Piaszczysto-mułkowe podłoże teras rzecznych z płytko zalegającym zwierciadłem wód gruntowych tworzyło także sprzyjające warunki dla prowadzenia gospodarki opartej m.in. na ornej upra-wie zbożowej z zastosowaniem drewnianego bosego radła, w tzw. „agrotechnice lekkiej” wg Bartkowskie-go (1978) i przy stosowaniu systemu przemien-no-odłogowego wg Podwińskiej (1962).
Zauważalne jest wielowiekowe funkcjonowanie punktów osadniczych użytkowanych począwszy od wczesnej epoki brązu aż po okres rzymski (np. Luto-miersk-Koziówki, Bechcice Kolonia, Wierzbowa), co dowodzi, że obszary te cechowały się szczególnie sprzyjającymi warunkami środowiskowymi dla roz-woju osadnictwa. Miąższe pokrywy stokowe badane m.in. w Wierzbowej (Kittel, Twardy 2003, Twardy i in. 2004, Kittel i in. 2012) czy w Lutomiersku-Ko-ziówkach (Twardy 2008 oraz niepublikowane bada-nia autora), Bechcicach Kolonii (niepublikowane badania autora) oraz na innych terenach (Balwierz i in. 2009, Kittel 2010, Twardy, Forysiak 2011) są świa-dectwem wielowiekowego i dość intensywnego użyt-kowania tych obszarów (por. Stochlak 1996, Sinkie-wicz 1998, Smolska 2005, Twardy 2008). Fakt trzymania się osadnictwa pradziejowego stabilnych stref osadniczych w kolejnych fazach chronologicz-nych zauważyli m.in.: Kurnatowski (1963, 1966, 1968), Godłowski (1983), Kobyliński (1988), Kurna-towska, Kurnatowski (1991), Balwierz i in. (2005), Makarowicz (2010).
Równocześnie w badaniach uwarunkowań lokali-zacyjnych osadnictwa pradziejowego autorzy często stwierdzają preferowanie obszarów o znacznej geo-różnorodności (m.in.: Kurnatowski 1963, 1966, 2004, Pyrgała 1971, Ostoja-Zagórski 1982, Godłowski 1983, Szamałek 1985, Niewiarowski 1990, Kurnatowska, Kurnatowski 1991, Dzieduszycki, Kupczycki 1993, Pe-lisiak 2004, Balwierz i in. 2009, w druku, Dobrzańska,
Kalicki 2009, Kittel 2010, Kittel i in. 2009, Kittel, Skowron 2009, Makarowicz 2010, Twardy, Forysiak 2011). O atrakcyjności osadniczej tych wielokrotnie użytkowanych w pradziejach terenów decydowały sprzyjające warunki dla lokalizacji punktu osadnicze-go, najczęściej takie jak: rozległa słabo nachylona piaszczysta powierzchnia, na której lokowany był punkt osadniczy, oraz znaczna georóżnorodność oto-czenia ze zróżnicowanym morfologiczno-litologicznie sąsiadującym dnem doliny oraz bliskim sąsiedztwem teras rzecznych, równin wodnolodowcowych i more-nowych obszarów wysoczyzmore-nowych.
Wyniki badań
archeogeomorfologicznych
w wybranych mikroregionach
Dolina Dobrzynki koło Szynkielewa
Dobrzynka jest lewobrzeżnym dopływem górnego Neru. Na interesującym nas obszarze, poniżej Pabia-nic, ma ona bieg południkowy. Morfologią doliny Dobrzynki oraz terenów przyległych zajmowała się przede wszystkim Wieczorkowska (1989, 1992). Do-lina tej rzeki w Szynkielewie jest wąska – ograniczona do dna doliny zbudowanego z utworów organicz-no-mineralnych i zboczy doliny ukształtowanych w warciańskich utworach glacjalnych i fluwioglacjal-nych. Terasa akumulacyjna zbudowana z utworów plenivistuliańskiej terasy wysokiej wg Turkowskiej (1988) występuje na południe od Rypułtowic (Ró-życki, Kluczyński 1966, Wieczorkowska 1989) oraz na północ od Szynkielewa przy ujściu Dobrzynki do Neru i u wylotu dolin denudacyjnych (Turkowska 2006). Dolnemu odcinkowi doliny Dobrzynki towa-rzyszą formy wodnolodowcowe (Różycki, Kluczyń-ski 1966, Turkowska 2006), uznane przez Wieczor-kowską (1989) za formy kemowe. Z doliną sąsiadują równiny wodnolodowcowe oraz gliniaste wysoczyzny morenowe. Najrozleglejsza powierzchnia wysoczy-zny morenowej rozciąga się po wschodniej stronie doliny Dobrzynki. W powierzchnie te włożone są osady piaszczysto-mułkowe budujące dolinki denu-dacyjne. Na zachód od dolnego odcinka doliny wy-stępuje wyraźnie rysujący się w rzeźbie terenu wał Żytowice–Petrykozy o wysokości względnej docho-dzącej do 30 m, zbudowany z zaburzonych osadów wodnolodowcowych i lodowcowych. Wieczorkowska (1989) uważa tę formę za morenę czołową związaną z jedną z oscylacji czoła lądolodu warty. Z koncepcją tą zgadza się również Turkowska (2006).
Przytoczona skrócona charakterystyka morfolo-gii doliny dolnej Dobrzynki i obszarów przyległych dowodzi znacznego urozmaicenia topografii, litolo-gii i morfololitolo-gii, a zatem znacznego zróżnicowania ty-pów środowisk tego obszaru (ryc. 3).
W sezonach 2009–2010 prowadzone były szero-kopłaszczyznowe wykopaliskowe badania archeolo-giczne kilku stanowisk archeologicznych położonych na tym obszarze (Błaszczyk i in. 2010, 2011). W doli-nie Dobrzynki położone są dwa stanowiska w Szyn-kielewie. Wielokulturowe osady pradziejowe i wcze-snośredniowieczne w Petrykozach zlokalizowane są w dolinie denudacyjnej uchodzącej do doliny Rowu Piątkowiska, który jest dopływem Dobrzynki. Także rozległa wielokulturowa osada pradziejowa w Łodzi stan. 410 znajduje sięw dolinie denudacyjnej ucho-dzącej do Dobrzynki. Jedynie osada w Piątkowisku nr 3 cechuje się położeniem wododziałowym.
Stanowisko w Szynkielewie nr 5, które stanowią przede wszystkim relikty osadnictwa ludności kultu-ry łużyckiej z młodszej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, zajmuje ostaniec erozyjny znajdujący sięw dnie doliny Dobrzynki. Jest on najprawdopodobniej fragmentem jednej ze starszych form kemowych lub
szczelinowych. Wysokość względna ostańca nie prze-kracza 2 m, a jego powierzchnia 0,75 ha, stoki są słabo nachylone (wg Klimaszewskiego 1984), a inkli-nacje maksymalnie dochodzą do 2,5°. Pod względem litologicznym forma zbudowana jest z piasków gru-bo- i średnioziarnistych o średniej średnicy ziarna w przedziale od 0,22 do 0,63 mm. Osady te są prze-ważnie dobrze i umiarkowanie dobrze wysortowane wg Folka, Warda (1957). Podścielone są piaskami drobnoziarnistymi i mułkami. Na stokach formy w strefach kontaktu osadów grubo- i drobnoziarnistych istnieją sprzyjające warunki dla tworzenia sięwycie-ków i wysięsięwycie-ków wód gruntowych. W strefach tych udokumentowano obecność silnie zażelazionych osadów mułkowo-ilastych (Kittel 2011). Należy pod-kreślić, że na obszarze stanowiska stwierdzono wy-stępowanie gleb ochrowych związanych ze strefami wypływu wód gruntowych (badania M. Janowskiego z UMK), czemu sprzyja budowa geologiczna z
utwo-Ryc. 3. Mapa geomorfologiczna okolic Szynkielewa i Piątkowiska
1 – wysoczyzny morenowe, 2 – pagórki czołowomorenowe, 3 – kemy i inne formy szczelinowe i przetainowe, 4 – równiny wodnolodowco-we, 5 – terasy rzeczne, 6 – dna dolin, 7 – ostańce erozyjne, 8 – doliny denudacyjne, 9 – długie stoki, 10 – stożki napływowodnolodowco-we, 11 – położenie i numer stanowisk: LD410 – Łódź, stan. 410; SZ5 – Szynkielew, stan. 5; SZ11 – Szynkielew, stan. 11; PE6 – Petrykozy, stan. 6; PE12 – Petry-kozy, stan. 12; PI3 – Piątkowisko, stan. 23
Ryc. 3. Geomorphological map of Szynkielew and Piątkowisko area
1 – till plains, 2 – end-morainic hillockcs, 3 – kames, crevasse fillings, 4 – outwash plains, 5 – terraces, 6 – valley floors, 7 – erosional hillocks, 8 – denudational valleys, 9 – long side slopes, 10 – alluvial fans, 11 – location and number of archaeological sites: LD410 – Łódź, stan. 410; SZ5 – Szynkielew, stan. 5; SZ11 – Szynkielew, stan. 11; PE6 – Petrykozy, stan. 6; PE12 – Petrykozy, stan. 12; PI3 – Piątkowisko, stan. 23
rami gruboziarnistymi nakrywającymi osady mułko-wo-gliniaste. Od południa i południowego wschodu ostaniec ograniczony jest przez współczesne, czę-ściowo sztuczne, dno doliny Dobrzynki wcięte na około 1 m w równinęzalewową. Z kolei od zachodu, północy i wschodu otacza go równina zalewowa zbu-dowana z mułków i drobnoziarnistych piasków. Spągową część osadów dna doliny budują aluwialne oraz najprawdopodobniej deluwialne osady mineral-ne i organiczno-mimineral-neralmineral-ne, które przy braku szcze-gółowych datowań korelowane są roboczo z późnym vistulianem i holocenem. Stropowe partie budują osady pozakorytowe, ale także osady akumulowane w rozlewiskach wód opadowych i roztopowych, roz-cięte licznymi paleokorytami wypełnionymi przede wszystkim osadami mineralnymi. Omawiana seria podścielona jest mułkami organicznymi, dla których uzyskano wiek radiowęglowy 940 ± 60 BP (MKL-264), tj. 1030AD–1170AD (68,2% prawdo-podobieństwa). Nawarstwienia te stanowią zapis wzmożenia procesów rzecznych w późnym średnio-wieczu (lub okresie nowożytnym) zainicjowany naj-pewniej antropogenicznie.
Sąsiednie stanowisko nr 11 w Szynkielewie zaj-muje słabo nachylony długi stok o ekspozycji wschod-niej z odchyleniem ku południowemu wschodowi. Nachylenie tego stoku nie przekracza 3°. Podłoże stanowią przede wszystkim piaski gruboziarniste i żwiry o średniej średnicy ziarna w przedziale od 0,35 do 0,40 mm. Osady te są umiarkowanie i słabo wysor-towane. Miejscami występują płaty utworów słabo przepuszczalnych (iłów i mułków) zaburzonych prawdopodobnie glacitektonicznie. W zachodniej części stanowiska w budowie jego podłoża coraz wię-kszy udział mają gliny (Kittel 2011). Pod względem geomorfologicznym stanowisko zajmuje stok kemu (Wieczorkowska 1989) lub formy szczelinowej, sąsia-dującej od zachodu z wysoczyzną morenową. Więk-szość obiektów archeologicznych, powiązanych przede wszystkim z osadnictwem wczesnośrednio-wiecznym (głównie z XII w.), oraz pojedyncze obiek-ty osadnictwa pradziejowego, skupia sięwe wschod-niej piaszczysto-żwirowej partii stanowiska, bliżej dna doliny Dobrzynki. Znaczna długość stoku w wię-kszej części zbudowanego z łatwo przepuszczalnych piasków i żwirów oraz obecność płatów utworów słabo przepuszczalnych i glin zwałowych w podłożu stwarzają bardzo sprzyjające warunki dla powstawa-nia wycieków wód gruntowych.
Poza doliną Dobrzynki rozpoznano na po-wierzchni niemal 2 ha relikty wielokulturowej osady pradziejowej na stanowisku w Łodzi nr 410 (daw-niej we wsi Rypułtowice). Stanowią ją przede wszyst-kim obiekty związane z aktywnością ludności kultur: trzcinieckiej ze starszej epoki brązu, łużyckiej z wcze-snej epoki żelaza (z okresu halsztackiego) i przewor-skiej z okresu rzymskiego. Stanowisko zajmuje za-chodni bardzo słabo nachylony stok suchej obecnie
doliny, uchodzącej do Dobrzynki. Nachylenie stoku nie przekracza na obszarze stanowiska 2°. Ma on eks-pozycjęwschodnią z odchyleniem ku północnemu wschodowi. Stanowisko sięga na zachodzie po skraj wysoczyzny morenowej. Podłoże w części zachodniej tworzą gliny i gliny piaszczyste budujące wysoczyznę. Jednak zasadnicza część stanowiska zajmuje podłoże zbudowane ze średnio- i gruboziarnistych piasków, przewarstwianych piaskami drobnoziarnistymi mułkowymi o średniej średnicy ziarna 0,25–0,36 mm, umiarkowanym lub złym wysortowaniu oraz syme-trycznym lub słabo lewoskośnym rozkładzie uziar-nienia (Kittel 2011). Według Wieczorkowskiej (1989) są to vistuliańskie osady stokowe. Od wschodu stano-wisko ogranicza dno doliny, wykorzystywane obecnie przez sztuczny kanał melioracyjny. Przeprowadzone sondowania geologiczne udokumentowały w dnie doliny występowanie utworów stanowiących zapew-ne wypełnienie paleokoryta o tymczasowo nieustalo-nym wieku. Najprawdopodobniej są to utwory póź-novistuliańskie lub wczesnoholoceńskie. Klatkowa (1985) odnotowała w części omawianej doliny obec-ność holoceńskich aluwiów.
Dwa badane stanowiska archeologiczne w
Petry-kozach(nr 6 i 12) położone są w niewielkiej
od-ległości od siebie i reprezentują przede wszystkim re-likty osadnictwa wczesnośredniowiecznego (XII w.) oraz ludności kultury przeworskiej z okresu rzym-skiego. Zostały one zlokalizowane na umiarkowanie i słabo nachylonym stoku, którego inklinacja nie przekracza 5°, o ekspozycji południowej, południo-wo-wschodniej i wschodniej. Jest to południowy stok formy uznawanej za morenęczołową spiętrzoną tzw. wału Żytowice–Petrykozy (Wieczorkowska 1989, Turkowska 2006). Stok ten przechodzi w zbocze doli-ny denudacyjnej, która uchodzi do dolidoli-ny Rowu Piątkowiska, dopływu Dobrzynki. Oba stanowiska położone są w odległości około 200–375 m na północ od dna doliny Rowu Piątkowiska. Pod względem lito-logicznym ich podłoże tworzą rytmicznie warstwo-wane piaski średnio- i drobnoziarniste oraz piaski drobne mułkowe deluwialne akumulowane zapewne w vistulianie, zapewne zwłaszcza w plenivistulianie. Są to osady deluwialne tego wieku występujące po-wszechnie na stokach i w dolinach denudacyjnych re-gionu łódzkiego czy nawet szerzej nizinnego obszaru staroglacjalnego (por. Klatkowa 1965, 1989, Wie-czorkowska 1975, 1989, Turkowska, WieWie-czorkowska 1985, Turkowska 2006).
Dość odmiennymi warunkami lokalizacyjnymi cechuje sięstanowisko nr 3 w Piątkowisku, na któ-rym wystąpiły relikty osadnictwa ludności neolitycz-nej kultury pucharów lejkowatych, późnego horyzon-tu kulhoryzon-tury trzcinieckiej ze środkowej epoki brązu, kultury łużyckiej z młodszej epoki brązu oraz relikty osadnictwa z wczesnego średniowiecza. Stanowisko to znajduje siębowiem w położeniu wysoczyznowym w obrębie równiny wodnolodowcowej w strefie
dzia-łu wodnego zlewni Dobrzynki i Grabi. Zajmuje nie-wielką lokalną kulminacjęi bardzo słabo nachylony stok o ekspozycji północnej, północno-wschodniej i wschodniej. Stok ten opada w kierunku górnego od-cinka niewielkiej dolinki denudacyjnej. Stanowisko położone jest w znacznej odległości (ok. 800 m) od najbliższego wąskiego dna doliny niewielkiego cieku Rowu Piątkowiska. Pod względem litologicznym je-go podłoże budują piaski różnoziarniste. Są to utwo-ry o zmiennym uziarnieniu od drobnopiaszczy-sto-mułkowych po piaszczysto-żwirowe. Zasadniczo podłoże stanowiska tworzą osady wodnolodowcowe lądolodu warty (Klatkowa 1985). Miejscami na głę-bokości około 150–200 cm stwierdzono występowa-nie gliny zwałowej (Kittel 2011).
Dolina Neru koło Lutomierska
Przeprowadzone szczegółowe badania doliny Neru na odcinku od Bechcic do Lutomierska pozwoliły na uzupełnienie dotychczasowej wiedzy na temat mor-fologii, geologii i paleogeografii doliny oraz częś-ciową rewizjępoglądów, m.in. na temat liczby i wieku teras rzecznych.
Wcześniejsze szczegółowe badania geologiczne i geomorfologiczne przeprowadzone zostały na odcin-ku od Chocianowic po Lutomiersk, zwłaszcza zaś w rejonie Lublinka (Turkowska 1985, 1988, 1990, 2006). Autorka ta udokumentowała serie osadów budujących rozległą terasęwysoką, uformowaną przez rzekęroztokową w środkowym i górnym ple-nivistulianie, terasęniską wieku późnovistuliańskie-go z licznymi paleokorytami oraz holoceńskie dno doliny ze słabo czytelnymi w rzeźbie paleomeandra-mi wypełnionypaleomeandra-mi osadapaleomeandra-mi paleomeandra-mineralno-organicznypaleomeandra-mi. Autor arkusza Lutomiersk „Szczegółowej mapy geo-logicznej Polski w skali 1:50 000” wyróżnił na odcin-ku Lutomiersk–Jeżew jeden poziom terasy nadzale-wowej, zbudowanej z piasków i mułków rzecznych oraz rozległe, ponadkilometrowej szerokości dno doliny, o zróżnicowanej budowie geologicznej (piaski korytowe, namuły, torfy) (Baliński 1992). Po-dobnie morfologięi paleogeografiędoliny Neru w Lutomiersku rekonstruował Twardy (2004, 2008, Dziubek, Twardy 2007).
Prowadzone w ostatnich latach badania pozwoliły na udokumentowanie złożonej i poligenicznej budo-wy dna doliny oraz śladów znacznego przeobrażenia jego morfologii w neoholocenie. Współczesne dno doliny zbudowane jest z utworów pochodzących z późnego vistulianu i holocenu. Na powierzchni słabo czytelne są ślady paleokoryt, stwierdzono jednak sze-reg kopalnych form wypełnionych przeważnie utwo-rami organicznymi. Koryta o wielkich parametrach (promienie o rozmiarach kilkudziesięciu metrów) były formowane przede wszystkim w późnym vistu-lianie przez rzekęo meandrowym układzie koryta lub przez rzekęwielokorytową. Strefy koryt
holoceń-skich o mniejszych parametrach wraz z towarzy-szącymi im bardzo wąskimi równinami zalewowymi zajmują peryferyczne położenie w obrębie obszaru uważanego niegdyś za całkowicie holoceńskie dno doliny. Na terenie uważanym dotychczas za równinę zalewową stwierdzono występowanie licznych ostań-ców terasowych plenivistuliańskiej terasy wysokiej (ryc. 4). Pod względem morfologicznym, ich po-wierzchnie nieznacznie (ok. 1–2 m) wznoszą siępo-nad współczesne dno doliny, a miejscami udokumen-towano ich włączanie w obręb równiny zalewowej w neoholocenie. Jednocześnie stwierdzono, że poziom uważany do niedawna w całości za plenivistuliańską terasęwysoką stanowi na wielu, zwłaszcza wyżej po-łożonych obszarach, schyłkowowarciańską terasę najwyższą, co potwierdzają m.in. wyniki termolumi-nescencyjnych datowań osadów (Kittel i in. 2010, 2012). W dolinie Neru, między Bechcicami a Luto-mierskiem, stwierdzono zatem występowanie schyłkowowarciańskiej terasy najwyższej, plenivistu-liańskiej terasy wysokiej zachowanej także w dnie do-liny w formie ostańców oraz dna dodo-liny wieku póź-novistuliańskiego i holoceńskiego z licznymi paleokorytami co najmniej dwu generacji. Już więc budowa geologiczna i morfologia samej doliny ce-chuje siędużym urozmaiceniem. Otoczenie doliny stanowią wysoczyzna morenowa oraz równiny wod-nolodowcowe (Turkowska 1988, 2006).
Stanowisko nr 1 w Bechcicach jest obiektem znanym od lat 40. XX w. (Wiklak 1963). Odkryte zo-stały na nim pozostałości osady ludności kultury łużyckiej z epoki brązu oraz początków wczesnej epoki żelaza (okres halsztacki C). Szczególne zna-czenie miało odnalezienie fragmentów niszczejących form odlewniczych metalurgii brązu (Wiklak 1963, Muzolf, Kittel 2006). Stanowisko w Bechcicach usy-tuowane zostało na podłożu piaszczysto-żwirowym budującym wodnolodowcową terasęnajwyższą poło-żoną po południowej stronie doliny Neru. Podłoże tworzą osady o średniej średnicy ziarna w przedziale od 0,3 do 0,6 mm, umiarkowanie i źle wysortowane, przeważnie o lewoskośnym rozkładzie uziarnienia. Udział ziarn kwarcowych z grupy EL wg Cailleux (1942) osiąga 20–30%. Swym zasięgiem stanowisko obejmuje również zbocze doliny i sięga po dno doli-ny. Miąższość osadów wodnolodowcowych wynosi we wschodniej partii stanowiska około 1,0–1,5 m, podczas gdy w partii zachodniej przekracza 2,2 m. Stanowisko nie wkracza na sąsiadującą wysoczyznę morenową. U podstawy zbocza występuje paleokory-to, które zapełniane było osadami organicznymi w okresie funkcjonowania osadnictwa ludności kultury łużyckiej, a badania paleobotaniczne jego wypełnie-nia dowodzą znacznego odlesiewypełnie-nia najbliższego otoczenia zbiornika (Kittel i in. 2007, 2008, 2010, 2012). We współczesnym dnie doliny zadokumento-wano osady budujące najprawdopodobniej plenivi-stuliańską terasęwysoką, która włączona została w
okresie nowożytnym w zasięg równiny zalewowej i przykryta seriami pozakorytowymi (madą mułko-wo-piaszczystą). Pokrywa osadów pozakorytowych osiąga maksymalnie 1,0 m miąższości.
Położone około 1 km na zachód stanowisko
Bech-cice Kolonia nr 1 stanowią pozostałości kilku
pra-dziejowych poziomów chronologicznych od osadnic-twa ludności kultury trzcinieckiej po osadnictwo ludności kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, a także ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Licznie wystąpiły tu jamy zasobowe i odpadkowe z po-jedynczymi makroskopowymi szczątkami roślin sy-nantropijnych. Zatem w przypadku tego stanowiska są to relikty punktu osadniczego związanego z działal-nością rolniczą, głównie uprawą roślin. Wystąpiły również pozostałości zniszczonego cmentarzyska z młodszego okresu rzymskiego (Kittel i in. 2009a, 2010, 2012). Pozostałości niezachowanego kurhanu datowanego na okres rzymski badane były na tym ob-szarze w latach 50. XX w. (Kmieciński 1959).
Stanowisko zlokalizowane zostało na niewielkim ostańcu w centrum współczesnego dna doliny. Obec-nie ma on wymiary ok. 110 m na 80 m i wznosi się maksymalnie ok. 1 m ponad najbliższe otoczenie. Zbudowany jest z osadów piaszczystych (głównie średnio- i drobnopiaszczystych), a miejscami także mułkowo-piaszczystych o średniej średnicy ziarna od 0,18 do 0,36 mm. Osady te są dobrze i umiarkowanie
dobrze wysortowane o symetrycznym lub słabo pra-wostronnym rozkładzie uziarnienia. Suma ziaren RM i M wg Cailleux (1942) z modyfikacjami Mani-kowskiej (1993) osiąga 70–80%. Są to zatem osady analogiczne do utworów budujących wysoki poziom dolinny na obszarze podłódzkim, zwłaszcza tzw. „trzon terasy wysokiej” wg Turkowskiej (1988). Wie-kowo należy je korelować ze środkowym plenivistu-lianem, co potwierdzają wykonane datowania termo-luminescencyjne (26,6 ± 4,0 ka BP GW-0801 i 23,6 ± 3,5 ka BP GW-0802). Ostaniec terasy wysokiej w sen-sie morfologicznym ukształtowany został na przeło-mie górnego plenivistulianu i późnego vistulianu, czego dowodzi m.in. wiek TL oraz14C serii pozakory-towej przykrywającej stok ostańca od południa – 11240 ± 180 BP (MKL-285); 16,0 ± 2,4 ka BP (GW-1126); 16,1 ± 2,4 ka BP (GW-1125); 19,4 ± 2,9 ka BP (GW-1124) – i co pozostaje w zgodzie z wiedzą dotyczącą rozwoju rzeźby dolin tej części ziem pol-skich (por. m.in. Turkowska 1988, 1990, 1997, 2006, Kamiński 1993). Po wschodniej stronie ostańca wy-stępuje paleomeander o szerokości około 50 m i pro-mieniu ok. 150 m, który wypełniany był w późnym vi-stulianie i holocenie, czego dowodzą uzyskane datowania 14C (najstarsza data 11020±230 BP IGSB-1381) oraz niepublikowane wyniki analizy pyłkowej M. Obremskiej z ING PAN (Stacho-wicz-Rybka i in. 2010).
Ryc. 4. Mapa geomorfologiczna doliny Neru w okolicach Bechcic i Lutomierska
1 – wysoczyzny morenowe, 2 – terasa najwyższa, 3 – terasa wysoka, 4 – wydmy, 5 – dna dolin, 6 – równiny torfowiskowe, 7 – doliny denuda-cyjne, 8 – długie stoki, 9 – paleokoryta wielkopromienne, 10 – paleokoryta o małych parametrach, 11 – położenie badanych stanowisk: BH – Bechcice, BK – Bechcice Kolonia, LK – Lutomiersk-Koziówki, 12 – położenie innych stanowisk pradziejowych
Ryc. 4. Geomorphological map of the Ner River valley in the Bechcice-Lutomiersk area
1 – till plains, 2 – highest terrace, 3 – high terrace, 4 – dunes, 5 – valley floors, 6 – peats plains, 7 – denudational valleys, 8 – long side slopes, 9 – large palaeochannels , 10 – small palaeochannels, 11 – location of discussed archaeological sites: BH – Bechcice, BK – Bechcice Kolonia, LK – Lutomiersk-Koziówki, 12 – location of other prehistoric archaeological sites
Obszar wielokulturowego stanowiska archeolo-gicznego w Lutomiersku-Koziówkach3 tworzą re-likty różnorodnych obiektów archeologicznych, war-stwy z zawartością kulturową oraz nagromadzenie luźnych artefaktów datowanych od schyłkowego pa-leolitu po okres współczesny (m.in.: Jażdżewski 1951, 1952, Ząbkiewicz-Koszańska 1953, 1956, 1957, Gardawski 1959, Wiklak 1963, 1972, 1975, Chmie-lowska 1975, Gąsior 1975, Jadczyk 1975, Kaszewska 1975, Kaszewski 1975, Muzolf i in. 2010, 2010a).
Stanowisko położone jest w południowej części doliny Neru u ujścia doliny Zalewki (Wrzącej) i zaj-muje fragment terasy wysokiej oraz być może terasy najwyższej. Terasa wysoka, zachowana w formie cy-pla wcinającego sięw dno doliny Neru, jest najpraw-dopodobniej fragmentem plenivistuliańskiego stoż-ka napływowego Zalewki. Współcześnie cypel ten ma charakter ostańca ograniczonego od południa, wschodu i zachodu przez dno doliny Zalewki (Wrzącej), a od północy – Neru. Jednak równoleżni-kowy fragment doliny Zalewki ograniczający osta-niec od południa ma charakter przełomowy i naj-prawdopodobniej powstał w sposób sztuczny w okresie nowożytnym. Pod względem litologicznym podłoże stanowiska budują w stropie piaski przede wszystkim średnio- i gruboziarniste z domieszkami żwiru. Średnia średnica ziarna tych osadów mieści się w przedziale 0,30–0,45 mm. Utwory te cechują się umiarkowanym wysortowaniem i symetrycznym lub słabo lewoskośnym rozkładem uziarnienia. Pozba-wione są domieszek organicznych, nie zawierają wę-glanów. Są one podścielone piaskami średnio- i drobnoziarnistymi o warstwowaniu horyzontalnym. Utwory te odpowiadają charakterystyce budowy te-rasy wysokiej wg Turkowskiej (1988, 2006), a taki ich wiek potwierdzają datowania termoluminescencyj-ne.
Bezpośrednio do obszaru stanowiska od północ-nego zachodu przylega wielkie paleokoryto, które zostało wypełnione osadami organicznymi w późnym vistulianie i w eoholocenie, co jest udokumentowane datowaniami radiowęglowymi oraz analizą pyłkową wypełnienia paleokoryta (materiały niepublikowane M. Obremskiej ING PAN i A. Wacnik IB PAN).
Na wschód od stanowiska w Lutomiersku-Ko-ziówkach 3 zlokalizowane są wielokulturowe stano-wiska w Lutomiersku-Koziówkach 3D (Dziubek, Twardy 2007) i sąsiadujące z nim we Wrzącej (Zawil-ski 1999, Czepas, Olędzki 2007). Warunki lokaliza-cyjne stanowiska w Lutomiersku-Koziówkach 3D scharakteryzował Twardy (2004, 2008, Dziubek, Twardy 2007) i są zbliżone do położenia stanowiska w Lutomiersku-Koziówkach 3. Stanowisko we Wrzącej zajmuje najprawdopodobniej powierzchnię terasy najwyższej.
Dolina Gnidy w Wierzbowej
Na terenie rozległego kompleksu stanowisk arche-ologicznych w Wierzbowej wystąpiły zarówno obiekty sepulkralne, jak i osadnicze, datowane od starszej epoki brązu po okres rzymski. Większość ob-szaru zajmują relikty rozległej wielofazowej osady (faktycznie kilku osad) pradziejowej użytkowanej co najmniej od starszej epoki brązu, jej zasadnicza par-tia zajmuje wschodnią część kompleksu (Błaszczyk i in. 2006). Stanowisko położone jest w obrębie trze-ciego, najwyższego poziomu terasowego Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej wg Krajewskiego (1977), którego powstanie łączone jest z deglacjacją lądolo-du warty. W partii zachodniej obiekty archeologicz-ne, występujące w znacznym rozproszeniu, wkra-czają w strefęwysoczyznową. Słabo urozmaicona powierzchnia wysoczyznowa w sąsiedztwie stanowi-ska zbudowana jest z utworów piaszczysto-glinia-stych oraz piaszczypiaszczysto-glinia-stych i żwirowo-piaszczypiaszczysto-glinia-stych ge-nezy glacjalnej i fluwioglacjalnej. Utwory te akumulowane były w wartianie i podlegały silnej de-nudacji w warunkach peryglacjalnych vistulianu (Krajewski 1977, Klatkowa 1978). Zasadnicza partia stanowiska w Wierzbowej zajmuje słabo nachylony stok o ekspozycji wschodniej, stanowiący zbocze do-liny niewielkiego cieku, jednego z ramion rzeki Gni-dy (NiGni-dy) (ryc. 5). Obiekty archeologiczne schodzą także na dno doliny. Nachylenie stoku osiąga maksy-malnie około 4°, średnio zaś około 1,5–2°. Górną część zbocza doliny pokrywa eluwium piaszczy-sto-gliniaste przechodzące ku spągowi w glinę(Klat-kowa 1978, Dutkiewicz 1992). W dolnej części zbo-cze zbudowane jest z osadów piaszczystych i piaszczysto-mułkowych o średniej średnicy ziarna 0,20–0,35 mm, umiarkowanie dobrym i umiarkowa-nym wysortowaniu oraz symetryczumiarkowa-nym rozkładzie uziarnienia. Odsetek ziaren RM osiąga 50–60%, a suma ziaren RM i M – 80–90% wg Cailleux (1942) z modyfikacjami Manikowskiej (1993). Są to osady od-powiadające charakterystyce tzw. plenivistuliańskie-go wysokieplenivistuliańskie-go poziomu dolinneplenivistuliańskie-go wykształconeplenivistuliańskie-go w części z osadów stokowych wg Turkowskiej (1988, 2006). Piaski te podściela glina lądolodu warty. W re-jonie stanowiska dnu doliny towarzyszy, po zachod-niej stronie, zaledwie wąska około 80–200-metrowej szerokości listwa terasy plenivistuliańskiej. Poziom rozszerza sięku północy i ku południowi. Dno doliny tworzą osady rzeczne organiczno-mineralne koryto-we i pozakorytokoryto-we oraz organiczno-mineralne i or-ganiczne utwory wypełniające paleokoryta wieku późnovistuliańskiego i holoceńskiego. Takiego wie-ku tych osadów dowodzą datowania14C oraz wyniki ekspertyzy palinologicznej M. Obremskiej (Kittel i in. 2012). W dnie doliny występują także powierzch-nie zajęte przez torfy, których sedentacja zachodziła co najmniej od początku holocenu – wiek spągu torfu dał wynik 9170 ± 120 BP (MKL-412). Terasa
ple-nivistuliańska rozciąga sięku wschodowi na dystan-sie niemal 2 km, sięgając po wschodnie ramię Gnidy. Na obszarze tym stwierdzony został większy udział mułków w nawarstwieniach budujących poziom tera-sowy, akumulacja tych utworów przebiegała bowiem w rozszerzeniu doliny, w środowisku o charakterze limnicznym (rozlewiskowo-jeziornym) (Klatkowa 1978, Dutkiewicz 1992).
W zachodniej partii stanowiska, w dolnym frag-mencie zbocza i częściowo w dnie doliny, wystąpiła pokrywa neoholoceńskich deluwiów z warstwami kulturowymi, akumulowanych najprawdopodobniej od środkowej epoki brązu. Osady te były omawiane w kilku publikacjach – Kittel, Twardy (2003), Twardy i in. (2004), Twardy (2008), Kittel i in. (2008, 2012 – tu wyniki najnowszych badań).
Strefy litologiczno-morfologiczne
wybranych stanowisk
Dla badania georóżnorodności otoczenia pradziejo-wych stanowisk osadniczych wypracowano metodę
obliczania udziału wyróżnionych stref litologicz-no-morfologicznych w określonej odległości od głównych partii osad. Przyjęte założenia bazowały na podstawach paleoekonomicznych wypracowanych w tzw. site catchment analysis i analizach carrying capa-city (por. Kobyliński 1986, Kruk i in. 1996 – tam dal-sza literatura). Wg Chisholma (1962) barierą opła-calności produkcji w społecznościach rolniczych jest odległość 1 km od osady, natomiast Vita-Finzi, Hi-ggs (1970) tzw. site territory (tj. obszar eksploatowany przez osadę) zamknęli w promieniu 5 km (za Koby-lińskim 1986). Kurnatowski (1971) odległość 1–2 km od stanowiska przyjął za granicęstrefy pradziejowej eksploatacji osadniczej. Kruk (Kruk i in. 1996) uwa-ża, że podmokłe dna dolin użytkowane były bardziej intensywnie w zasięgu 0,5 km od osady. W oparciu o powyższe założenia w otoczeniu analizowanych sta-nowisk zakreślano okręgi (ekwidystanty) o promie-niu 0,5 km i 1,0 km, ze środkiem w centrum punktu osadniczego, w ramach których obliczano po-wierzchnie wyróżnionych stref litologiczno-morfolo-gicznych; przede wszystkim: den dolin najczęściej
Ryc. 5. Mapa geomorfologiczna doliny Gnidy w okolicach Wierzbowej
1 – wysoczyzny morenowe, 2 – równiny wodnolodowcowe erozyjno-akumulacyjne, 3 – terasa wysoka, 4 – wydmy, 5 – dna dolin, 6 – doliny denudacyjne, 7 – długie stoki, 8 – równiny torfowiskowe, 9 – większe zagłębienia bezodpływowe, 10 – położenie stanowiska WB – Wierz-bowa, 11 – położenie innych stanowisk pradziejowych
Ryc. 5. Geomorphological map of the Gnida River valley in Wierzbowa area
1 – till plains, 2 – glaciofluvial erosional-depositional plains, 3 – terraces, 4 – dunes, 5 – valley floors, 6 – denudational valleys, 7 – long side slopes, 8 – peat plains, 9 – undrained depressions, 10 – location of archaeological site WB – Wierzbowa, 11 – location of other prehistoric archaeological sites
o złożonej budowie geologicznej, piaszczystych teras, piaszczysto-gliniastych wysoczyzn.
Zgodnie z przyjętymi założeniami ustalono, że w promieniu 1,0 km od głównej części osady w Wierzbo-wej powierzchnie wysoczyznowe zajmują niemal 44%, a terasa ponad 42% terenu. Do strefy wysoczyznowej włączone zostały erozyjno-akumulacyjne równiny wodnolodowcowe (por ryc. 5). Dno doliny stanowi pozostałe 14%, w tym ponad 1/4 powierzchni tej strefy zajmują równiny torfowe. Pozostałą część dna doliny budują piaski i mułkami organicznymi. Jak wynika z przeprowadzonych badań, w okresie funkcjonowania pradziejowych osad w Wierzbowej dno doliny w sąsiedztwie stanowiska miało nieco szerszy zasięg. W zasięgu ekwidystanty 0,5 km od centrum głównej czę-ści osady strefa dna doliny zajmuje 26% powierzchni terenu, tj. ponad 20 ha. Na obszarze do 0,5 km od cen-trum osady udział terasy utrzymuje sięna poziomie ok. 42%.
Dla 29 pradziejowych faktów archeologicznych AZP w dolinie Neru między Bechcicami a Lutomier-skiem reprezentujących osady, a pochodzących z 19 stanowisk archeologicznych, wykonano obliczenia udziału wyróżnionych stref litologiczno-morfolo-gicznych (por. Janas 2009). Większość analizowa-nych faktów datowana jest od epoki brązu po okres rzymski. Dla tej grupy w zasięgu ekwidystanty 1,0 km udział den dolin (głównie Neru i Zalewki) wynosi od 15 do 35%, teras rzecznych (łącznie wysokiej i najwyż-szej) – od 11 do 42%, a wysoczyzn morenowych – od 25 do 65%. Schyłkowowarciańska równina wodnolo-dowcowa włączona została do strefy terasowej (4). W zasięgu ekwidystanty 0,5 km te udziały kształtują się w sposób następujący: dna dolin – 15–62%, terasy rzeczne – 10–65%, wysoczyzny – 0–67%. Podane wartości dowodzą m.in., że badane punkty osadnicze zlokalizowane były zawsze w odległości nie większej niż 0,5 km od dna doliny i jednocześnie nie większej niż 1,0 km od wysoczyzny morenowej. Istotnym ele-mentem środowiska punktów osadniczych są terasy. Żadna z wyróżnionych stref nie zajmuje więcej niż 2/3 środowiska pradziejowych punktów osadniczych, co obrazuje georóżnorodność ich otoczenia. Wyniki badań przeprowadzonych w dolinie środkowego Ne-ru dowodzą występowania w analizowanej próbie stanowisk osadniczych dwu typów lokalizacyjnych, tj. (1) osady o położeniu dolinnym na powierzchni teras oraz (2) punktów o położeniu wysoczyznowym przy krawędzi doliny (Janas 2009). Te pierwsze można wiązać przede wszystkim z gospodarką uprawową, a drugie – z eksploatacją stref wysoczyznowych. Po-dobną sytuacjęzaobserwowano dla stanowisk pra-dziejowych Kotliny Szczercowskiej (Kittel 2010).
Spośród analizowanych szczegółowo stanowisk największy udział strefy dna doliny cechuje środowi-sko osady w Bechcicach Kolonii, dla której w
pro-mieniu 0,5 km wynosi on aż 62%, a w propro-mieniu 1,0 km – 30%. Dla stanowiska w Lutomiersku-Koziów-kach 3 jest to odpowiednio 43 i 30%, a w Bechcicach – 28 i 25%. Strefa wysoczyznowa największą rolę od-grywała zaś w otoczeniu osady w Bechcicach: 45% do 0,5 km i 64% do 1,0 km. Natomiast w przypadku sta-nowiska 3 w Lutomiersku-Koziówkach wysoczyzny morenowe oddalone są o ponad 0,5 km, a w zasięgu ekwidystanty 1,0 km zajmują ok. 28%. W Bechcicach Kolonii jest to odpowiednio 16% i 53%. Udział teras wysokiej i najwyższej wynosi dla: Bechcic 28% (do 0,5 km) i 11% (do 1,0 km); Bechcice Kolonii 22 i 17%; Lutomiersk-Koziówki 57 i 42%.
Uzyskane wyniki mogą być punktem wyjścia dla analiz potencjalnych kierunków użytkowania wy-dzielonych stref oraz szacowania wielkości poten-cjalnych plonów możliwych do uzyskania na odpo-wiednim poziomie rozwoju gospodarczego – analiza carrying capacity (por. Kittel 2007, 2010, Kittel, Sko-wron 2009).
Stwierdzona w badaniach archeogeomorfologicz-nych znaczna georóżnorodność otoczenia pradziejo-wych punktów osadniczych w regionie łódzkim, cha-rakterystyczna także dla innych obszarów (por. część 3), winna być tłumaczona względami paleoekono-micznymi. Lokalizacja osad w większości przypad-ków musiała być bowiem celowa przede wszystkim z punktu widzenia największej opłacalności prowa-dzonej działalności gospodarczej. Na pierwszym miejscu stało uzyskanie możliwie największej ilości pożywienia w możliwie najdłuższym okresie użytko-wania danego środowiska, przy wykorzystaniu do-stępnych technik i systemów gospodarowania. Rów-nolegle istotne były: dostępność odpowiedniego miejsca dla założenia możliwie bezpiecznego osiedla oraz dostępność źródeł wody. Na dalszym, choć istot-nym, miejscu znajdowały sięteż możliwości pozyska-nia zasobów surowcowych. Dość powszechnie uważa się, że grupy ludności kultur trzcinieckiej oraz łużyc-kiej prowadziły stosunkowo elastyczną gospodarkę wielokierunkową, która pozwalała na dostosowanie do bardzo zróżnicowanych typów środowisk i wyma-gała penetracji różnych stref krajobrazowych (por. Kurnatowski 1966, 2004, Kruk 1980, Kurnatowska, Kurnatowski 1991, Dzieduszycki, Kupczycki 1993, Górski i in. 2004, Makarowicz 2010). W okresie rzymskim dochodziło do stabilizacji i stosowania prawdopodobnie mniejszej różnorodności systemów gospodarczych (Kurnatowski 1975, Kurnatowska, Kurnatowski 1991, Lityńska-Zając 1997, Makoho-nienko 2000, Kittel, Skowron 2009).
Zajmowanie przez społeczności pradziejowe ob-szarów cechujących sięwysoką georóżnorodnością stanowiło zatem istotną strategięprzetrwania, opartą na prowadzeniu wielokierunkowej gospodarki.
Podsumowanie
1. Długotrwałe, wielokulturowe stanowiska i kom-pleksy pradziejowych stanowisk osadniczych pre-ferują obszary cechujące sięznaczną georóżno-rodnością, zapewniającą łatwy dostęp do różnych stref litologiczno-geomorfologicznych, przede wszystkim: (1) den dolin o złożonej morfologii i budowie geologicznej, (2) piaszczystych i piasz-czysto-mułkowych teras, (3) gliniastych i glinia-sto-piaszczystych równin wysoczyznowych, a po-nadto suchych dolin denudacyjnych.
2. Osadnictwo pradziejowe w regionie łódzkim roz-wijało sięprzede wszystkim w dolinach rzecznych lub w ich najbliższym sąsiedztwie, a także wyko-rzystywało suche doliny denudacyjne.
3. Pod względem morfologicznym większość osad zajmuje powierzchnie teras rzecznych, a także ostańców terasowych oraz dolne partie zboczy dolin i zboczy suchych dolin denudacyjnych. 4. Główne partie punktów osadniczych, zwłaszcza
długotrwałych i stabilnych osad, rozwijały sięczę-sto w bezpośrednim sąsiedztwie den dolin, które mogły być użytkowane w systemie upraw ogrodo-wych.
5. Punkty osadnicze zajmują słabo i umiarkowanie nachylone (inklinacje rzadko przekraczają 4°) stoki rozbieżne, na których efekty spłukiwania były częściowo niwelowane.
6. Podłoże głównych partii osad pradziejowych sta-nowią utwory piaszczyste i piaszczysto-mułkowe (śr. średnica ziarna ok. 0,2–0,4 mm) często o zwierciadle wód gruntowych zalegającym około 1–2 m poniżej powierzchni terenu. Obszary te sta-nowiły równocześnie główny obszar upraw zbożowych w systemie agrotechniki lekkiej. Osa-dy lokalizowane są również na podłożu żwiro-wo-piaszczystym (śr. średnica ziarna ok. 0,4–0,6 mm), dla punktów o takim typie lokalizacji cha-rakterystyczne jest występowanie obiektów go-spodarczych i produkcyjnych.
7. Obiekty związane z osadnictwem epizodycznym lub periodycznym oraz będące śladami jednora-zowych przedsięwzięć gospodarczych lokalizowa-ne były także w strefie wysoczyznowej. Obszary te stanowiły przede wszystkim zaplecze surowcowe, hodowlane, myśliwskie i zbierackie oraz po-wierzchnie upraw wypaleniskowych.
8. Powyższe cechy lokalizacji pradziejowych punk-tów osadniczych o różnych funkcjach sprzyjały prowadzeniu wielokierunkowej i elastycznej go-spodarki rolno-hodowlanej.
9. Dla uzyskania wiarygodnej rekonstrukcji środo-wiskowych uwarunkowań lokalizacji osadnictwa niezbędne są możliwie szerokie badania paleogeo-graficzne. Równie istotne jest uzyskanie szerokiej bazy danych paleoekonomicznych opartych na multidyscyplinarnych badaniach z zakresu wielu
(sub)dyscyplin archeologii środowiskowej (por. Kurnatowska, Kurnatowski 2007).
Podziękowania
Prace finansowane były w ramach kilku projektów badawczych: projektu nr 1 H01H 025 30 realizo-wanego w latach 2006–2008 ze środków MNiSW; projektu nr N N306 276735 realizowanego w latach 2008–2011 ze środków MNiSW; badań finansowa-nych ze środków WUOZ w Łodzi w latach 2006, 2007, 2008, 2009, 2010; badań finansowanych ze środków Fundacji Badań Archeologicznych im. Pro-fesora K. Jażdżewskiego w Łodzi w 2010; grantu Mi-nisterstwa Kultury i Sztuki (nr 1080/11/FPK/NID) oraz ze środków firm archeologicznych „Artefakt”, „AKA” i „Archeograf”.
Literatura
Ayala G., Canti M., Heathcote J., Sidell J., Usai R. (red.) 2007. Geoarchaeology. Using earth sciences to understand the archaeological record. English Heritage.
Baliński W. 1984. Środowisko geograficzne Inowło-dza. W: J. Augustyniak (red.), Problemy badawcze średniowiecznego Inowłodza. Łódź: 7–15.
Baliński W. 1992. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Lutomiersk. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Balwierz Z., Domańska L., Forysiak J., Rzepecki S., Twardy J. 2009. Archeologiczne i paleośrodowi-skowe badania wielokulturowego stanowiska ar-cheologicznego Polesie. Środowisko – Człowiek – Cywilizacja, 2: 281–300.
Balwierz Z., Forysiak J., Kittel P., Kloss M., Lamen-towicz M., Pawłowski D., Twardy J., Żurek S. 2009a. Zapis wpływów antropogenicznych w osa-dach torfowiska Żabieniec na tle jego rozwoju w holocenie. Środowisko – Człowiek – Cywilizacja, 2: 329–345.
Balwierz Z., Marosik P., Muzolf B., Papienik P., Si-ciński W. 2005. Osadnictwo społeczeństw rolni-czych i zmiany środowiska naturalnego nad środ-kową Krasówką (Kotlina Szczercowska). Wstępna charakterystyka. Botanical Guidebooks, 28: 53–86. Bartkowski T. 1978. Środowisko przyrodnicze grodu średniowiecznego w Lądzie nad Wartą środkową. W: W. Błaszczyk (red.), Gród wczesnośrednio-wieczny w Lądzie nad środkową Wartą. Poznań: 13–31.
Błaszczyk K., Lewandowski M., Zawilski P. 2010. Ratownicze badania wykopaliskowe w ciągu pla-nowanej obwodnicy Pabianic w rezerwowym kory-tarzu drogi 14 BIS (łącznik) i S 14 na odcinku Ksa-werów–Dobroń. Badania 2009. Msp. Archiwum
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Łódź–Pabianice–Radomsko.
Błaszczyk K., Lewandowski M., Zawilski P. 2011. Ratownicze badania wykopaliskowe w ciągu pla-nowanej obwodnicy Pabianic w rezerwowym kory-tarzu drogi 14 BIS (łącznik) i S 14 na odcinku Ksa-werów–Dobroń. Badania 2010. Msp. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Łódź–Pabianice–Radomsko.
Błaszczyk J., Urbaniak A., Papiernik P., Kittel P. 2006. Wielokulturowa osada w Wierzbowej stano-wiska 1–7, gm. Wartkowice, pow. Poddębice. Wy-niki badań archeologicznych prowadzonych na tra-sie autostrady A2 w latach 2000 i 2002. Msp. Archiwum Muzeum Archeologicznego w Pozna-niu, Łódź.
Butzer K. 1982. Archaeology as Human Ecology: Method and Theory for a Contextual Approach. Cambridge University Press, Cambridge.
Cailleux A. 1942. Les actions eoliennes periglaciares en Europe, Mémoires de la Société Géologique de France, 46.
Chisholm M. 1962. Rural Settlement and Land Use. Chicago.
Chmielowska A. 1975. Osadnictwo w Polsce środko-wej w okresie od połowy X do połowy XIII w. Pra-ce i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etno-graficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 331–371.
Czepas P., Olędzki M. 2007. Osada ludności kultury trzcinieckiej w Lutomiersku, województwo łódzkie, odkryta na stanowisku Wrząca-Parcela 1. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra-ficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 4: 63–72. Dobrzańska H., Kalicki T. 2003. Człowiek i
środowi-sko w dolinie Wisły koło Krakowa w okresie od I do VII w. n.e. Archeologia Polski, 48(1–2): 25–55. Dobrzańska H., Kalicki T. 2009. Uwarunkowania środowiskowe wytwórczości pozarolniczej w okre-sie rzymskim i wczesnośredniowiecznym w dolinie Wisły koło Krakowa. Środowisko – Człowiek – Cy-wilizacja, 2: 155–174.
Dutkiewicz L. 1992. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Parzęczew (589). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Dylik J. 1939. Położenie geograficzne Tumu i
Łęczy-cy. Rocznik Łódzkiego Oddziału PTH, 3: 109–128. Dylik J. 1948. Rozwój osadnictwa w okolicach Łodzi.
Acta Geografica Universitatis Lodziensis, 2, Łódz-kie Towarzystwo Naukowe, Łódź.
Dylik J. 1971. Województwo ze stolicą bez antena-tów. Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. Dziubek E., Twardy J. 2007. Transformacja rzeźby
wysokiego poziomu dolinnego Neru wskutek wie-lowiekowego zasiedlenia i gospodarki w świetle wykopaliskowych badań archeologicznych na sta-nowisku 21 w Lutomiersku i Wrzącej-Parceli 1. W: E. Smolska, P. Szwarczewski (red.), Zapis
działal-ności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. III, Warszawa: 31–37.
Dzieduszycki W., Kupczycki M. 1993. Gopło. Przy-roda i człowiek. Poznań.
Folk R., Ward W. 1957. Brazos River bar: a study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology, 27(1): 3–26.
Forysiak J., Balwierz Z., Borówka R., Kittel P., Kloss M., Lamentowicz M., Pawłowski D., Twardy J., Żurek S. 2008. Wpływ późnośredniowiecznego osadnictwa na paleoekologiczne zmiany torfowi-ska Żabieniec (Wzniesienia Łódzkie). Landform Analysis, 9: 285–288.
Forysiak J., Borówka R., Kittel P., Kloss M., Lamen-towicz M., Pawłowski D., Płóciennik M., Twardy J., Żurek S. 2010. Holoceński rozwój torfowiska Żabieniec i jego znaczenie dla paleoekologii i pa-leogeografii. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Po-znań: 203–214.
Gardawski A. 1959. Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce. Materiały Starożytne, 5: 7–189.
Gąsior I. 1975. Kultura trzciniecka na obszarze Pol-ski środkowej. Prace i Materiały Muzeum Arche-ologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Ar-cheologiczna, 22: 101–121.
Gladfelter B. 1977. Geoarchaeology: The geomor-phologist and archaeology. American Antiquity, 42: 519–538.
Gladfelter B. 1981. Developments and Directions in Geoarchaeology. W: M. Schiffer (red.), Advances in Archaeological Method and Theory. Vol. 4, Academic Press, New York: 344–364.
Godłowski K. 1983. Człowiek a środowisko w okresie lateńskim, rzymskim i wędrówek ludów. W: J. Kozłowski, S. Kozłowski (red.), Człowiek i środo-wisko w pradziejach. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa: 286–308.
Goldberg P., Macphail R. 2006. Practical and the-oretical geoarchaeology. Blackwell Publishing, Malden, MA, Oxford.
Goździk J. 1982. Środowisko przyrodnicze osadnic-twa średniowiecznego okolic Rozprzy. Prace i Ma-teriały Muzeum Archeologicznego i Etnograficz-nego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 29: 138–151.
Górski J., Makarowicz P., Taras H. 2004. Podstawy gospodarcze ludności kręgu trzcinieckiego w do-rzeczach Wisły i Odry. W: A. Kośko, M. Szmyt (red.), Nomadyzm a pastoralizm w międzyrzeczu Wisły i Dniepru (neolit, eneolit, epoka brązu). Po-znań: 191–213.
Hassan F. 1979. Geoarchaeology: The Geologist and Archaeology. American Antiquity 44: 267–270. Hildebrandt-Radke I. 2007. Geoarcheologiczne
ze-społów osadniczych. Środowisko – Człowiek – Cy-wilizacja, 1: 57–70.
Jadczyk I. 1975. Kultura wschodniopomorska i kul-tura grobów kloszowych w Polsce środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra-ficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 167–194.
Janas M. 2009. Środowiskowe uwarunkowania loka-lizacji osadnictwa pradziejowego w dolinie Neru w rejonie Bechcic koło Lutomierska. Mps. Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Jażdżewski K. 1951. Cmentarzysko wczesnośrednio-wieczne w Lutomiersku pod Łodzią w świetle ba-dań z r. 1949. Materiały Wczesnośredniowieczne, 1: 91–191.
Jażdżewski K. 1952. Sprawozdanie z badań archeolo-gicznych na cmentarzysku wczesnośredniowiecz-nym w Lutomiersku w pow. łaskim (woj. łódzkie) w r. 1950. Materiały Wczesnośredniowieczne, 2: 257–264.
Kamiński J. 1993. Późnoplejstoceńska i holoceńska transformacja doliny Moszczenicy jako rezultat zmian środowiska naturalnego oraz działalności człowieka. Acta Geographica Lodziensia, 64. Kaszewska E. 1975. Kultura przeworska w Polsce
środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeolo-gicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeo-logiczna, 22: 194–252.
Kaszewski Z. 1975. Kultura łużycka w Polsce środko-wej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 22: 123–166.
Kittel P. 2005. Geomorfologiczne cechy lokalizacji zamku w Ujeździe na Równinie Piotrkowskiej, w świetle sondowań geologicznych. W: L. Kajzer (red.), Z dziejów Ujazdu koło Tomaszowa Mazo-wieckiego. Rezydencje, kościół, miasteczko. Łódź–Ujazd: 143–158.
Kittel P. 2007. Środowiskowe uwarunkowania lokali-zacji wczesnośredniowiecznego grodziska w Mchówku na Kujawach. W: E. Smolska, P. Szwar-czewski (red.), Zapis działalności człowieka w śro-dowisku przyrodniczym, t. III, Warszawa: 55–63. Kittel P. 2010. Cechy geomorfologiczne położenia
stanowisk archeologicznych na obszarze BOT KWB „Bełchatów” złoże „Szczerców”. W: T. Ma-kiewicz, A. Wójcik, M. Ignaczak (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A., t. 7: 11–32.
Kittel P. 2011. Położenie geomorfologiczne stano-wisk archeologicznych w pasie obwodnicy Pabia-nic. Mps. Archiwum Wojewódzkiego Konserwato-ra Zabytków w Łodzi, Łódź.
Kittel P., Błaszczyk J., Muzolf B., Cywa K., Wacnik A., Tomczyńska Z., Obremska M. 2012. Traces of prehistoric human impact on natural environment
in the Ner River catchment (central Poland). Stu-dien zur Archäeologie in Ostmitteleuropa, 7: 17–29
Kittel P., Forysiak J., Błaszczyk J., Cywa K., Wacnik A., Tomczyńska Z., Muzolf B., Obremska M. 2008. Przykłady oddziaływań społeczności pradziejo-wych na środowisko naturalne w rejonie Bechcic i Wierzbowej (Polska środkowa). Landform Analy-sis, 9: 289–292.
Kittel P., Forysiak J., Muzolf B., Skowron J., To-łoczko W. 2007. Traces of human impact in sedi-ments of flood plain in the Ner river valley near Lutomiersk and in the Rawka river valley in Rawa Mazowiecka (Central Poland). Środowisko i Kul-tura, 3: 184–185.
Kittel P., Forysiak J., Twardy J. 2009. Środowisko przyrodnicze okolic Strońska ze szczególnym uwzględnieniem morfologii obszaru. W: L. Kajzer (red.), Początki architektury sakralnej w Polsce centralnej. Część I. Strońsko – Ruda – Krzyworze-ka. Łódź: 45–54.
Kittel P., Muzolf B., Budek A., Cywa K., Forysiak J., Mueller-Bieniek A., Obremska M., Pawłowski D., Stachowicz-Rybka R., Tomczyńska Z., Wacnik A. 2010. Środowisko przyrodnicze, gospodarka i osadnictwo w świetle badań w dorzeczu środkowe-go Neru. Środowisko i Kultura, 8: 74–76.
Kittel P., Muzolf B., Muzolf P. 2009a. Sprawozdanie z badań uzupełniających na stanowisku 1 [Nr ob-szaru AZP: 66–49, nr stanowiska na obszarze: 33] w miejscowości Kolonia Bechcice, gm. Luto-miersk, realizowanych w 2009 r. Mps. Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi, Lutomiersk.
Kittel P., Skowron J. 2007. Osadnictwo pradziejowe i wczesnohistoryczne w krajobrazie doliny Rawki w Rawie Mazowieckiej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 7: 228–234.
Kittel P., Skowron J. 2009. Geomorfologiczne uwa-runkowania lokalizacji i rozwoju osadnictwa w re-jonie Rawy Mazowieckiej (Polska środkowa) w okresie rzymskim. Środowisko – Człowiek – Cywi-lizacja, 2: 147–154.
Kittel P., Sygulski M. 2010. Ślady osadnictwa pra-dziejowego i historycznego w otoczeniu torfowiska Żabieniec. W: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.), Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Po-znań: 97–112.
Kittel P., Twardy J. 2003. Wpływ pradziejowej aktyw-ności ludzkiej na funkcjonowanie stoku w Wierz-bowej (Pradolina Warszawsko-Berlińska). W: J. Waga, K. Kocel (red.), Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności, Sosnowiec: 68–73.
Klatkowa H. 1965. Niecki i doliny denudacyjne w okolicach Łodzi. Acta Geographica Lodziensia, 18.
Klatkowa H. 1978 (1980). Mapa geologiczna Polski 1: 200 000, A – Mapa utworów powierzchniowych, arkusz Parzęczew (589). Państwowy Instytut Geo-logiczny, Warszawa.
Klatkowa H. 1985. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1: 50 000, arkusz Pabianice (664). Instytut Geologiczny, Wydawnictwo Geologiczne, Warsza-wa.
Klatkowa H. 1989. Postwarciańskie kształtowanie górnych odcinków dolin. Przykłady z Wyżyny Łódz-kiej. Acta Geographica Lodziensia, 59: 61–74. Klimaszewski M. 1994. Geomorfologia. Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Kmieciński J. 1959. Kurhan z późnego okresu rzym-skiego w miejscowości Bechcice – Biłgoraj, pow. Łask. Wiadomości Archeologiczne, 24: 60–61. Kobyliński Z. 1988. Struktury osadnicze na ziemiach
polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza. Ossolineum, Warsza-wa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Krajewski K. 1977. Poziomy terasowe w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej między Wartą a Wzgórza-mi DomaniewickiWzgórza-mi. Acta Univiversitatis Lo-dziensis, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkie-go, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, ser. II 5: 99–108.
Kruk J. 1973. Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych. Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kra-ków–Gdańsk.
Kruk J. 1980. Gospodarka w Polsce południo-wo-wschodniej w V–III tysiącleciu p.n.e. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S., Śnieszko Z. 1996. Osadnictwo i zmiany środowiska natural-nego wyżyn lessowych. Instytut Archeologii i Etno-logii PAN, Kraków.
Krzemiński T. 1970. Położenie geograficzne Burze-nina i okolicznych osad wczesnośredniowiecznych. W: J. Kamińska (red.), Rozwój osadnictwa w rejo-nie Burzenina nad Wartą od VI do XIV w. Ossoli-neum, Wrocław: 12–33.
Krzemiński T. 1987. Rola wód podziemnych i po-wierzchniowych w modyfikacji krajobrazu natural-nego Łęczycy. W: Środowisko naturalne i histo-ryczne Łęczycy, jego przemiany i kierunki rozwoju. Sesja Naukowa. Łęczyca, dnia 26 i 27 marca 1979 roku. Łęczyca: 12–34.
Krzemiński T., Maksymiuk Z. 1966. Próba rekon-strukcji niektórych elementów krajobrazu pierwot-nego okolic Łęczycy. W: A. Nadolski, A. Abramo-wicz, T. Poklewski (red.), Łęczyca wczesnośrednio-wieczna. T. 1, Ossolineum, Łódź: 23–32.
Kurnatowska Z., Kurnatowski S. 1991. Zasiedlenie regionu Lednicy w pradziejach i średniowieczu w świetle dotychczasowych badań. W: K. Tobolski
(red.), Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego. Poznań: 35–42.
Kurnatowska Z., Kurnatowski S. 2007. Rola ze-społowych prac interdyscyplinarnych w całości po-stępowania badawczego. Środowisko – Człowiek – Cywilizacja, 2: 15–22.
Kurnatowski S. 1963. Uwagi o kształtowaniu sięstref zasiedlania dorzecza Obry w czasie od środkowego okresu epoki brązu do późnego średniowiecza. Ar-cheologia Polski, 8(2): 181–218.
Kurnatowski S. 1966. Przemiany techniki uprawy roli w czasach między epoką brązową i wczesnym śre-dniowieczem a rozmieszczenie stref zasiedlenia. Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego, 8: 92–99.
Kurnatowski S. 1968. Osadnictwo i jego rola w kształtowaniu siękrajobrazu. Folia Quaternaria, 29: 145–160.
Kurnatowski S. 1975. Uwagi o badaniach nad gospo-darką żywnościową okresu wpływów rzymskich. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 23: 77–97.
Kurnatowski S. 2004. Perspektywy dalszych wspól-nych badań nad relacjami między społecznością ludzką a środowiskiem przyrodniczym. W: D. Abramowicz, Z. Śnieszko (red.), Zmiany środowi-ska geograficznego w dobie gospodarki rolno-ho-dowlanej. Studia z obszaru Polski. Katowice: 397–409.
Lamentowicz M., Balwierz Z., Forysiak J., Płócien-nik M., Kittel P., Kloss M., Twardy J., Żurek S., Pawlyta J. 2009. Multiproxy study of anthropoge-nic and climatic changes in the last two millennia from a small mire in central Poland. Hydrobiolo-gia, 631: 213–230. doi: 10.1007/s10750-009-9812-y. Makarowicz P. 2010. Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pogranicza Wschodu i Zachodu Euro-py. Archaeologia Bimaris, Monografie, 3.
Makohonienko M. 2000. Przyrodnicza historia Gnie-zna. Bydgoszcz–Poznań.
Manikowska B. 1993. Mineralogy and abrasion of sand grains due to Vistula (late Pleistocene) ae-olian processes in Central Poland. Geologie en Mijnbouw, 72.
Marosik P. 2000. Geomorfologia okolic stanowisk archeologicznych w rejonie Szczercowa. W: R. Grygiel (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A. T. 1, Łódź: 5–23.
Marosik P. 2002. Ukształtowanie terenu i warunki geologiczne na stanowisku archeologicznym nr 11 w Grabku oraz na obszarze przyległym w dnie doli-ny Krasówki. W: R. Grygiel (red.), Badania archeo-logiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” S.A. T. 2, Łódź: 9–23.
Marosik P. 2003. Sytuacja geomorfologiczna w rejo-nie stanowiska archeologicznego. W: Ratownicze
