Odoj, Romuald
Sprawozdanie z prac
wykopaliskowych na grodzisku
Bogdany koło Fromborka
prowadzonych w 1970 r.
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 659-666
B A D A N I A A R C H E O L O G I C Z N E W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M 659 P r a c e n a g ro d z is k u m ia ły n a c e lu s p ra w d z e n ie u k ła d u s tra ty g ra fic z n e g o w a r s t w o sad n ic z y c h , u z y s k a n ie p o d s ta w d a to w a n ia o ra z s tw ie r d z e n ie , czy o b ie k t te n n a d a j e się do sy ste m a ty c z n y c h b a d a ń . G ro d z isk o w J a n o w ie z n a n e w l ite r a tu r z e od 1769 r. p o ło ż o n e je s t n a w z g ó rz u m o re n o w y m , p o m ię d z y J e z io re m J a n o w s k im , a d ro g ą p o ln ą do w si J a n o w o , w o d le g ło ści ok o ło 180 m w k i e r u n k u p o łu d n io w y m od szo sy M rą - g o w o -B is k u p ie c .
W z a c h o d n ie j części g ro d z is k a n a sk ło n ie w a łu zało żo n o so n d a ż I (20 m 2) o ra z n a k u lm in a c ji g ro d z is k a s o n d a ż II (8 m 2), o d d a lo n y o 2 m w k i e r u n k u w sc h o d n im od so n d a ż u I. W so n d a ż u I n a g łę b o k o śc i 0,2 m od p o w ie rz c h n i z iem i o rn e j o d s ło n ię to p a le n is k o . O b ie k t b y ł rozw leczo-ny p rz e z o rk ę , p o s ia d a ł k s z ta łt n i e r e g u la r n y o w y m ia ra c h 5 m
X
2,3 m . W y p e łn isk o p a le n is k a o m iąższo ści 0,1— 0,2 m s ta n o w iła z ie m ia b a rw y s m o lis to -c z a rn e j, p r z e m ie sz a n a z p rz e p a lo n y m i k a m ie n ia m i łu p a n y m i, k tó re n ie s ta n o w iły z w a r te j k o n s tru k c ji. W g ó rn e j p a r t i i p a le n is k a z lo k a liz o w a n o lic z n e f r a g m e n ty n a c z y ń , k o ści z w ierzę c e o ra z część zd o b io n eg o p rz e d m io tu k o ścia n e g o . P o n iż e j p a le n is k a w y ró ż n io n o n a s tę p u ją c e w a r s t w y : g lin ia s ty p ia s e k b a rw y ż ó łte j i ja s n o b rą z o w e j o m ią ż sz o ści 0,2— 0,3 m o ra z w a r s t w ę g lin y c alco w e j. W części z a c h o d n ie j so n d a ż u n a o d c in k u d łu g o ści 2,5 m , p o d z ie m ią o rn ą z a le g a ła je d n o lita b rą z o w a w a r s t w a z iem i g ru b o ś c i 0,7— 0,8 m n ie c k o w a to w y o d rę b n ia ją c a się z g lin y c a lc o w e j. Z a ry s je j u c h w y co n o n a p r o f ila c h p o łu d n io w y m i z a c h o d n im s o n d a ż u . C h a r a k t e r w y p e łn is k a i je g o k s z ta łt p o z w a la ją p rz y p u szc z ać , iż m ie js c e to j e s t p o zo s ta ło śc ią p o fosie.W so n d a ż u II tu ż p o d w a r s t w ą ziem i o rn e j, z n a jd o w a ła się w a r s t w a sp a le n iz n y z k a m ie n ia m i p o ln y m i, g ru b o ś c i 0,15— 0,4 m . W a rs tw a ta o b n iż a ła się k u śro d k o w i g ro d z isk a . P o d w a rs t w ą s p a le n iz n y z a le g a ła g lin a c alco w a . S o n d a ż II n ie z a w ie ra ł i n w e n ta r z a ru c h o m e g o . U z y sk a n y m a te r ia ł c e ra m ic z n y z p a le n is k a o ra z z w a r s t w y z ie m i o rn e j je s t b a rd z o je d n o lity i d a to w a ć go m o ż n a n a w ie k X I —X II.
1 G. C h. P i s a n s к i, D e m o n tib u s r e g n i P r u s sia e n o ta b ilio r ib u s c o m m e n ta tio n e m
g e o g ra p h ic a m , R e g io m o n ti 1769; E . H о 11 a c k , E r lä u te r u n g e n z u r v o r g e s c h ic h tli c h e n Ü b e rs ic h tsk a r te v o n O stp re u ss e n , G lo g a u -B e rlin 1908; C r o m e , K a r te u n d V e r z e ic h n is d e r v o r - u n d fr ü h g e s c h ic h tlic h e n W e h ra n la g e n i n O stp re u ss e n , A ltp re u s s e n , J g 2, H. 3, 1937, s. 122; C r o m e , V e r ze ic h n is d e r W e h r a n la g e n O stp re u ss e n s, P r u s s ia , B d. S3, 1939, s. 267. R O M U A L D O D O J
SPRAWOZDANIE Z PRAC WYKOPALISKOWYCH
NA GRODZISKU BOGDANY KOŁO FROMBORKA
PROWADZONYCH W 1970 R.
B a d a n ia n a g ro d z is k u B o g d a n y k o ło F r o m b o rk a w p o w . b r a n ie w s k im s ta n o w iły k o n ty n u a c ję b a d a ń p ro w a d z o n y c h od 1967 r. n a z le ce n ie W o je w ó d z k ie g o K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w w O ls z ty n ie w r a m a c h h a r c e r s k ie j a k c j i „ O p e ra c ja 1 0 0 1 -F ro m b o rk ” . 1
G ro d z isk o p o ło ż o n e je s t ok o ło 3 k m n a w sc h ó d od F r o m b o rk a n a d rz e k ą B a u d ą n a w z g ó rz u w z n ie s io n y m o k o ło 30 m n a d po zio m rz e k i. S to k i w z g ó rz a o p a d a ją b a rd z o s tro m o do rz e k i tw o rz ą c z te j s tro n y n a t u r a l n y e le m e n t o b ro n y g ro d z is k a . O d w y s o
-1 P o r. R . O d o j , P r o b le m y b a d a w cze g r o d zis k a B o g d a n y k o ło F r o m b o rk a , K o m e n ta rz e F r o m b o rs k ie , z. 2, O lszty n 1968, ss. 87— 101, g dzie o p u b lik o w a n o w y n ik i b a d a ń n a g ro d z isk u w 1967 r. o ra z l i t e r a t u r ę d o ty c z ąc ą te g o o b ie k tu . S p ra w o z d a n ia z b a d a ń w 1968 i 1969 r. z n a j d u ją się w „ In fo r m a to rz e A rc h e o lo g ic z n y m ” za r. 1968 (s. 218) i za r. 1969 (ss. 235— 6). W y n ik i w s tę p n y c h b a d a ń (w y k o p y I, II, H a), p r o w a
-R y s · M . M ą c z k o w s k a о
tí
B A D A N I A A R C H E O L O G I C Z N E W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M 661
R yc. 2. Z a p in k a b rą z o w a , p o s r e b rz a n a z w y k o p u IX w B o g d an a c h , pow . b ra n ie w sk i.
R y s . M. M ą c z k o w s k a
c zy zn y g ro d z isk o o d c ię te je s t d w o m a n a tu r a ln y m i j a r a m i z b ie g a ją c y m i s ię p o d k ą te m p ro s ty m . W m ie js c u s ty k u j a r y p o g łę b io n e są fo są. S z tu c z n ą fo rm ą o b ro n n ą są r ó w n ie ż d w a p ó łk o lis te w a ły o d łu g o ści o k o ło 170 m i 270 m . W n ie k tó ry c h m ie js c a c h w a ły z a c h o w a n e są do w y so k o śc i 6 m . O d s tr o n y w sc h o d n ie j p rz e d w a łe m I I z n a j d u je się jesz c z e n is k i w a ł I I I o d łu g o ści ok o ło 70 m . B yć m oże, że trz e c ia lin ia w a łu z n a j d o w a ła się ró w n ie ż od s tro n y p o łu d n io w e j g ro d z is k a , a le e k s p lo r a c ja p ia s k u w ty m m ie js c u jesz c z e w u b ie g ły m w ie k u z n iszczy ła c a łk o w ic ie to p o g ra fię te j części g ro d z isk a (ryc. 1).
d z o n y ch w 1958 r. p rz e z d r a J . A n t o n i e w i c z a n a ra z ie n ie s ą o p u b lik o w a n e , m a te r ia ły o ra z część d o k u m e n ta c ji z ty c h b a d a ń z n a j d u ją się w z b io ra c h D z iału A rc h e o lo g ii M u zeu m M az u rsk ie g o w O lsz ty n ie . O b a d a n ia c h g ro d z is k a p rz e z H e y - d e c k a w 1886 r. b r a k b liż szy c h d a n y c h (por. B u j а с k , J a h r e s b e r ic h t, S itz b e r. „ P r u s s i a ” , J g . 12, 1887, s. 2).
662 K R O N I K A N A U K O W A
D o k u m e n ty p is a n e s tw ie r d z a ją , że w k o ń c u X I I I w ie k u i n a p o c z ą tk u X IV w ie k u g ro d z isk o b y ło re z y d e n c ją o b ro n n ą (c a s tr u m ) p re p o z y ta (p ro b o szcza) k a te d r y w e F r o m b o rk u . P r u s k o -n ie m ie c k a n a z w a g ro d z is k a S u n n e m b e r c h p o z w a la w n io s k o w a ć 0 w c z e ś n ie jsz e j m e try c e g ro d z is k a . P e w n e s u g e s tie w ty m k i e r u n k u k r y j ą w so b ie ró w n ie ż le g e n d y z w ią z a n e z g ro d z is k ie m , a z a p is a n e jeszcze w d ru g ie j p o ło w ie X V w ie k u .
B a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e w la ta c h 1967— 1969 p o z w o liły s tw ie r d z ić n a m a jd a n ie o b e cn o ść b a rd z o c ie n k ie j w a r s t w y k u ltu r o w e j c a łk o w ic ie p rz e m ie s z a n e j (w y k o p II I 1 V). W a r s tw a t a p o g ru b ia się k o ło w a łu (w y k o p IX ). W o b rę b ie te j w a r s t w y w n ie k tó ry c h m ie js c a c h u d a ło się w y ró ż n ić r e s z tk i z a b u d o w a ń g o sp o d a rc z o -m ie s z k a ln y c h s p a lo n y c h , d a to w a n y c h c e r a m ik ą n a śre d n io w ie c z e (X IV w ie k ). O d k ry to ró w n ie ż p a le n isk o z c e r a m ik ą w c z e s n o śre d n io w ie c z n ą z V II—I X w ie k u . L u ź n o w w a r s tw ie z n a j d u je się sp o ro c e r a m ik i w c z e s n o śre d n io w ie c z n e j z X I I —X I I I w ie k u . S tw ie rd z o n o p o z a ty m , że z a g łę b ie n ie n a m a jd a n ie (w y k o p IV ) n ie j e s t z a p a d lis k ie m p o s tu d n i, le c z n a tu r a ln y m z a g łę b ie n ie m p e łn ią c y m p ie rw o tn ie n a jw y ż e j f u n k c ję s a d z a w k i-c y - sfcerny. W a ł I z b u d o w a n o w k o n s tr u k c ji ru s z to w e j (w y k o p y V II I i IX ). P r z e d w a łe m is tn ia ła fo s a (w y k o p y V I, V II, V III), z a s y p a n a i o b e c n ie c a łk o w ic ie n ie c z y te ln a n a p o w ie rz c h n i. W w y k o p ie X p rz e d w y rw ą w w a le I I s tw ie rd z o n o ró w n ie ż fo sę co n a jm n ie j 4 m g łę b o k ą (bo do te j ty lk o g łę b o k o śc i ze w z g lę d ó w te c h n ic z n y c h się g n ą ł w y k o p ) ró w n ie ż z a s y p a n ą . F o s a łą c z y ła i p o g łę b ia ła p ły tsz e w ty m m ie js c u j a r y n a tu r a ln e . W y rw a w w a le je s t z a p e w n e p ó ź n a, n o w o ż y tn a , m ia ła u ła tw ić w ja z d do g ro d z isk a w celu u p ra w y jeg o w n ę trz a . W b a d a n ia c h p o w ie rz c h n io w y c h n a p o la c h p rz e d g ro d z is k ie m s tw ie rd z o n o ś la d y ro z le g łe j o s a d y w c z e s n o śre d n io w ie c z n e j i ś re d n io w ie c z n e j (X I—X V w ie k ). W n ie w ie lk ie j o d le g ło ści od g ro d z is k a (300 m ) w p r z y p a d k o w y m w k o p ie g o sp o d arcz y m o d k r y to g ro b y c ia ło p a ln e z X I—X I I w ie k u .
W 1970 r. p r a c e w y k o p a lis k o w e b y ły p ro w a d z o n e n a trz e c h w y k o p a c h (w y k o p y V III , IX , X I) o łą c z n e j p o w ie rz c h n i 275 m 2, g d z ie w y e k s p lo a to w a n o i p rz e rz u c o n o ok o ło 120 m 3 n a w a r s tw ie ń k u ltu ro w y c h .
W y k o p V III: d łu g o ści 40 m i sz e ro k o śc i 2,5 m (100 m 2) p rz e c in a z a c h o d n i k r a n ie c w a łu I. W ty m m ie js c u w a ł tw o rz y k o lis te ro z s y p isk o . C elem te g o w y k o p u b y ło p o z n a n ie f u n k c ji ro z s y p isk a . P r a c e n a ty m w y k o p ie p o d ję to w 1968 r. T e g o ro c z n e p r a c e p o z w o liły z a k o ń c z y ć b a d a n i a ty lk o w c zęści w y k o p u . N a d z ia łce 1 z ak o ń czo n o e k s p lo r a c ję ju ż w 1969 r. W ty m ro k u p rz e p ro w a d z o n o je d y n ie d o k u m e n ta c ję r y s u n k o w ą p ro f iló w i d z ia łk ę z a s y p a n o . N a d z ia łk a c h 2— 3 p o g łę b io n o z a le g a ją c ą t u w a r s tw ę g lin ia s tą do g łę b o k o śc i 120 cm . P o d n ią z a le g a ła k ilk u n a s to c e n ty m e tr o w a w a r s tw a p ró c h n ic z n a z d u ż ą ilo śc ią c e r a m ik i w c z e s n o śre d n io w ie c z n e j (X II—X lï l - w i e c z - n e j). E k s p lo ra c ja te j części w y k o p u b y ła szc z eg ó ln ie u tru d n i o n a , g d y ż z n a jd u je się t u n a jn iż s z a je g o część, k t ó r a b y ła z a le w a n a w o d ą w c za sie c z ę sty c h te g o ro c z n y c h d eszczów . N a d z ia łc e 4 w d a lsz y m c ią g u e k s p lo r o w a n o w a r s t w ę I I I d o g łę b o k o śc i 140 cm od p o w ie rz c h n i. J e s t to g r u b a w a r s t w a ś m ie tn is k o w a z b a rd z o d u ż ą ilo ścią k o ści z w ierzę c y ch i c e ra m ik i. W m a te r ia le c e ra m ic z n y m te j w a rs t w y n a e k s p lo r o w a n e j g łę b o k o śc i (80— 140 cm ) p rz e w a ż a w p ra w d z ie c e ra m ik a w c ze sn o śre d n io w ie c zn a , a le z n a j d u ją s ię t u ró w n ie ż s k o ru p y śre d n io w ie c z n e , co n ie p o z w a la u z n a ć w a rs tw y za je d n o c z a s o w ą . W w a rs t w i e z a o b s e rw o w a n o ró w n ie ż c ie ń sz e i g ru b s z e p o k ła d y p o p io łu . N a e k s p lo a to w a n e j g łę b o k o śc i n ie o b s e rw o w a n o je d n a k ju ż u ła m k ó w ceg ieł i d a c h ó w e k . W w a r s t w i e I I I w 1970 r. o p ró c z w z m ia n k o w a n e j ju ż c e r a m ik i o d k ry to p rz ę ślik g lin ia n y , g ru d k i b u r s z ty n u o ra z o se łk i k a m ie n n e . D z ia łk i 5 i 6 teg o w y k o p u — to d a lsz y ciąg p ła sk ie g o ro z s y p isk a w a łu , j e d n a k g lin ia s ta w a r s t w a s to su n k o w o ja ło w a w z a b y tk i, n a ty c h d z ia łk a c h je s t p ie rw o tn y m w y p e łn is k ie m w n ę tr z a w a łu . W a r s tw ę e k sp lo ro w a n o do g łę b o k o śc i 120 cm od p o w ie rz c h n i, z n a jd u ją c w n ie j w y
-B A D A N I A A R C H E O L O G I C Z N E W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M 6 6 3
R yc. 3. C e r a m ik a w c z e sn o śre d n io w ie c z n a zn a le z io n a w p o b liż u z a p in k i n a w y k o p ie IX w B o g d an a c h , po w . b ra n ie w sk i.
R y s . M . M ą с z к o w s к a
łą c z n ie c e ra m ik ę w c z e s n o śre d n io w ie c z n ą (z X I I —X I I I w ie k u ). W w a rs t w i e te j ju ż w b a d a n ia c h w 1969 r. o d k ry to g ó rn e części s p a lo n y c h d r e w n ia n y c h k o n s tru k c ji w n ę tr z a w a łu . W tra k c ie b a d a ń te g o ro c z n y c h k o n s tr u k c je te oczyszczono i p rz y g o to w a n o do d o k u m e n ta c ji ry s u n k o w e j i fo to g ra fic z n e j, a le z a n im to n a s tą p iło n ie z n a n i
664 K R O N I K A N A U K O W A
s p ra w c y w n ocy zn isz c z y li częścio w o to o d k ry c ie . N a leż y p o d k re ś lić , że b y ł to p ie r w szy teg o ro d z a ju w y p a d e k w c zasie c z te re c h sezo n ó w b a d a w c z y c h n a g ro d z isk u .
D z ia łk i 7 i 8 w y k o p u V I II e k sp lo ro w a n o do c alca . N a d z ia łc e 7 g łę b o k o ść w y k o p u o s ią g n ę ła 350 cm . N a te j g łę b o k o śc i z n a jd o w a ło s ię d n o fo sy , k tó r a b y ła p rz e d w a łe m . F o s ę tę s tw ie rd z o n o ju ż w p o p rz e d n ic h s ez o n a ch b a d a w c z y c h (w w y k o p a c h V I i V II). W w y k o p ie V III n a d z ia łc e 7 s tw ie rd z o n o o k o ło c z te ro m e tro w ą sze ro k o ść fo sy i z a o b s e rw o w a n o ró w n ie ż , że fo sa u le g ła ju ż c a łk o w ite m u z a s y p a n iu w ś re d n io w ie cz u . P ro c e s z a s y p y w a n ia p rz e b ie g a ł co n a jm n ie j w trz e c h fa z a c h . P ie rw s z a fa z a z a s y p y w a n ia o d b y ła się jeszcze w e w c ze sn y m śre d n io w ie c z u . Ś w ia d c z y ła b y o ty m c e r a m ik a w p rz y d e n n e j w a rs tw ie z a s y p is k a . N a s a m y m d n ie fo sy z n a jd o w a ła się w a r s t w a s p a le n iz n y z p o p io łu i w ę g li d rz e w n y c h , a ta k ż e g ru d e k c ze rw o n o w y p a lo n e j p o le p y . W n ie k tó ry c h m ie js c a c h p o le p a z a le g a ła ró w n ie ż w p o s ta c i z w a r ty c h p la m i w ię k sz y c h b ry ł. N a d n ie z n a jd o w a ły się ró w n ie ż p rz e p a lo n e i p o p ę k a n e k a m ie n ie . W sz y stk ie te re s z tk i są p o z o sta ło śc ia m i ja k ie jś k o n s tr u k c ji, k tó r a z n a jd o w a ła się n a k o ro n ie i n a s to k a c h w a łu . K o n s tr u k c ja t a u le g ła s p a le n iu i z w a liła się d a fosy.
W y n ik i b a d a ń n a w y k o p ie V III w 1970 r. p o tw ie r d z a ją z a sa d n ic z e o b s e r w a c je z b a d a ń 1968— 1969. N a js ta rs z e są k o n s tr u k c je d re w n ia n e w n ę tr z a w a lu o ra z fo sa p rz e d w a łem . Są to e le m e n ty n ie w ą tp liw ie w c z e s n o śre d n io w ie c z n e (Х ІІ—Х Щ w 0. Ś re d n io w ie cz n y (X IV , a m o że n a w e t X V w ie k ) je s t k o lis ty n a s y p . Z n a jd u ją e a s ię w jego. o b rę b ie c e ra m ik a w c z e s n o śre d n io w ie c z n a je s t n a złożu w tó r n y m i d o s ta ła się tu·, ra z e m z z ie m ią z g a rn ię tą z w n ę trz a g ro d z is k a — z m a jd a n u — w c elu u s y p a n ia p o d s ta w y p o d d r e w n ia n o -c e g la n ą w ie żę o b ro n n o - m ie s z k a ln ą w ś re d n io w ie c z u . Z a ta k im ro z w ią z a n ie m p rz e m a w ia ło b y ró w n ie ż to , że n a d z ia łc e 1 w y k o p u V III z n a j d u ją c e j się· ju ż n a p ła sz c z y źn ie m a jd a n u o ra z w w y k o p ie IV , le ż ąc y m o k ilk a m e tró w d a le j w k ie r u n k u ś ro d k a m a jd a n u , n ie stw ie rd z o n o w a r s t w y w c z e s n o śre d n io w ie c z n e j, zaś w a r s tw a ś re d n io w ie c z n a z a le g a b e z p o śre d n io n a calcu . S tw ie rd z o n o , że w a r s t w a g lin ia steg o c a lc a je s t t u w y ra ź n ie ś c ię ta — w y ró w n a n a do je d n a k o w e g o p o z io m u . W y k o p IX : ro z m ia ry 5 X 15 m (75 m 2) z lo k a liz o w a n y n a m a jd a n ie grodziska· i w e w n ę tr z n e j części w a łu I. Z a ło ż o n o go w 1969 r. w c elu p o z n a n ia c h a r a k t e r u o s a d n ic tw a n a m a jd a n ie g ro d z is k a w części p rz y le g a ją c e j do w a łu i ro zpoznaniu· k o n s tr u k c ji i c h ro n o lo g ii sam e g o w a łu . B a d a n ia w 1970 r . m ia ły n a c e lu d o k o ń c z e n ie p o d ję ty c h p ra c . W y e k s p lo a to w a n o w ię c p rz e d e w sz y s tk im ja m y i z a g łę b ie n ia w c a l cu. S ą to p o z o sta ło ść ^ o s a d n ic tw a z a ró w n o w c z e sn o śre d n io w ie c z n e g o , ja k i ś re d n io w ieczn eg o . Do c zasu b liż sz e j a n a liz y c e r a m ik i p o c h o d zą c e j z n a jg łę b s z e j części w y k o p u z w a r s t w z a le g a ją c y c h b e z p o ś re d n io n a c a lc u o ra z z w y p e łn is k ja m , tru d n o n a ra z ie o d p o w ie d zieć z c ałą p e w n o śc ią , k tó r e e le m e n ty są w c ze śn iejsz e , a k tó r e p ó ź n ie j sze. W y d a je się, że w a r s t w a w c z e s n o śre d n io w ie c z n a ja k o t a k a z o sta ła p ra w ie w c a łości zn iszczo n a p rz e z o sa d n ic tw o p ó ź n ie jsz e . L icz n e w ę g le d rz e w n e , a n a w e t p a sm a ty c h w ę g li, u k ła d a ją c e się w lin ie p r z e c in a ją c e się p o d k ą te m p ro s ty m , s u g e r u ją z a b u d o w ę o k o n s tru k c ji w ę g ło w e j s to su n k o w o m a ły c h b u d y n k ó w ( 3 X 4 m ). W ich o b rę b ie z n a jd o w a n o re s z tk i p a le n is k w p o s ta c i p o p io łu i p rz e p a lo n y c h i p o łu p a n y c h k a m ie n i. C e ra m ik a z ty c h zesp o łó w je s t ś re d n io w ie c z n a . T e ś la d y z a b u d o w y ś re d n io w ie c z n e j z o sta ły p r z y k r y te w a r s t w ą p ia s k u z ro z s y p u ją c e g o się w a łu . O p ró c z c e r a m ik i o d k ry to t u je d y n ie o sełk i k a m ie n n e o ra z g w óźdź ż elaz n y , a ta k ż e je d e n z n a j c ie k a w sz y c h z a b y tk ó w o d k ry ty c h d o ty c h c z a s n a g ro d z isk u , m ia n o w ic ie z a p in k ę p o d - k o w ia stą z b rą z u p o k ry tą c ie n k ą s re b r n ą b la sz k ą (ryc. 2). Z a b y te k te n m o ż n a d a to w a ć n a X I— X I I I w ie k . Z a p in k a m oże w ięc p o c h o d zić z a ró w n o z g ro d z is k a w c z e sn o śre d n io w ie c zn e g o , ja k i p o c z ą tk u is tn ie n ia g ro d z is k a ś re d n io w ie c z n e g o . C e ra m ik a n a jb liż sz e g o o to c z en ia z a p in k i je s t w c ze sn o śre d n io w ie c zn a (ryc. 3), a le z a p in k a m ogła.
B A D A N I A A R C H E O L O G I C Z N E W W O J E W Ó D Z T W I E O L S Z T Y Ń S K I M 665· się z n a jd o w a ć n a w tó rn y m złożu, p o d o b n ie j a k te u ła m k i c e ra m ik i w c z e s n o śre d n io w ie cz n e j z n a jd o w a n e w o b rę b ie w a r s tw y śre d n io w ie c z n e j.
W części w y k o p u IX , k tó r a o b e jm o w a ła n a s y p w a lu I s tw ie rd z o n o , że jeg o p ia sz czy ste w y p e łn isk o je s t p ra w ie ja ło w e p o d w z g lęd e m k u ltu ro w y m . Z n a le z io n o w nim· p a c io rk i b u rs z ty n o w e , o s e łk ę i c e r a m ik ę w y łą c z n ie w c z e s n o śre d n io w ie c z n ą . Z n a le z isk a te ra c z e j p o tw ie r d z a ją d a to w a n ie w a łu n a ta k i sam o k re s. O b s e rw u ją c bu d o w ę- w n ę trz a w a łu m o ż n a s tw ie rd z ić , że b y ł z b u d o w a n y w k o n s tr u k c ji ru s z to w e j (p o d łu ż n e le g a ry i p o p rz e c z n e b e lk i p rz e s y p y w a n e z ie m ią). Ś w ia d c z y ły o ty m o d k ry te w a r s t e w k i d re w n a z b u tw ia łe g o , a w n ie k tó r y c h m ie js c a c h z w ęg lo n eg o . S tw ie rd z o n o ró w n ież, że w b u d o w ie w a łu d a je się z a u w a ż y ć d w ie fazy , z k tó ry c h p ie rw s z a n o si ś la d y s p a le n ia . W y n ik i o b s e r w a c ji b u d o w y w a łu są n ie p e łn e , gd y ż w y k o p IX o b ją ł ty lk o ok o ło 1/3 s ze ro k o śc i w a łu . S tw ie rd z o n o też, że w a ł u sy p a n o n a c ie n k ie j (10 cm)· w a rs te w c e p ia sz c z y ste j p ró c h n ic y z a w ie r a ją c e j n ie lic z n e s k o ru p y z w c z e ś n ie jsz e j f a zy w c z e s n o śre d n io w ie c z a tj. z V II— IX w ie k u . P r a c e e k s p lo r a c y jn e n a w y k o p ie IX zak o ń czo n o .
W y k o p X I: ro z m ia ry 2,5 m X 40 m (100 m 2). W y k o p zało żo n o n a te re n ie p o m ię d z y w a łe m I a w a łe m I I w p rz e d łu ż e n iu w y k o p u IX i V I. C elem teg o w ykopu· b y ło p o z n a n ie u k ła d u i in te n s y w n o ś c i w a r s t w k u ltu r o w y c h n a m ię d z y w a lu g r o d z isk a . W b a d a n ia c h n a ty m w y k o p ie stw ie rd z o n o b a rd z o c ie n k ą w a rs t w ę k u l t u r o w ą , C ie n k a w a r s t w a k u ltu r o w a w p ó łn o c n e j części w y k o p u je s t w y n ik ie m spływ u- n a tu ra ln e g o b ą d ź sztu c z n e g o z w lec z e n ia z ie m i s tą d do fo sy w czasie je j z a s y p y w a n ia . N a to w s k a z u je u k ła d w a r s t w o ra z ic h z a w a rto ś ć k u ltu r o w a — n a d z ia łc e 1 w w y k o p ie X I, a ta k ż e w w y p e łn is k u fo sy w w y k o p ie V I. W p o łu d n io w e j części w y k o p u X I p rz e d w a łe m I I od s tro n y w e w n ę tr z n e j (d z ia łk i 7 i 8) z a o b s e rw o w a n o o b n i żen ie p ie rw o tn e t e r e n u o około 70— 80 cm , o b e cn ie z a s y p a n e . W sk a z u je ono, że s tą d w y b ie ra n o te ż z ie m ię do s y p a n ia w a łu II. N a d z ia łce 3 te g o ż w y k o p u o d słonięto· ro z w le cz o n e re s z tk i p a le n is k a i d ro b n e u ła m k i ż u ż la (?) łą c z n ie z c e r a m ik ą w c z e s n o ś re d n io w ie c z n ą (X II—X I I I w ie k ). To z n a le z isk o w sk a z y w a ło b y n a is tn ie n ie w ty m . m ie js c u o b ie k tó w g o s p o d a rc z o -p r o d u k c y jn y c h . N a d z ia łce 4 w ty m w y k o p ie o d k ry to d u ż ą u rn ę o k u lis ty m d n ie i 4 u c h a m i p o n iż e j p io n o w e j sz y jk i. N a d n ie p o g n ie c io n eg o n a c z y n ia o d k ry to m a ły p ie rś c io n e k b rą z o w y . P o m im o że w n a c z y n iu a n i w jeg o p o b liż u n ie b y ło śla d ó w k o ści sp a lo n y c h a n i s p a le n iz n y , u z n a ć m o ż n a , że p rz y p u s z c z a ln ie b y ł to g ró b , a k o ści u le g ły c a łk o w ite m u ro z k ła d o w i w s k u t e k n ie k o rz y s tn e g o s k ła d u c h em icz n e g o g le b y (p iasek ), j a k i m a łe j g łę b o k o śc i (40 cm ) p o c h ó w k u . W o p a rc iu o a n a lo g ie g ró b te n d a to w a ć m o ż n a n a w c z e s n ą e p o k ę ż e la z a (IV w ie k p.n.e.). P o d o b n y g ró b o d k ry to n a g ro d z is k u w b a d a n ia c h w 1967 r . n a w y k o p ie I I I . B a d a n ia n a w y k o p ie X I u k o ń c zo n o je d y n ie n a d z ia łk a c h 1— 4.
P o d s u m o w u ją c b a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e n a g ro d z isk u B o g d a n y w 1970 r. n a le ż y w sk a z a ć , że u z y sk a n o le p sz ą z n a jo m o ść d z ie jó w g ro d z isk a . W y d a je się, że zac z y n a w y ra ź n ie j ry s o w a ć się c h ro n o lo g ia o b ie k tu . O d k ry c ie z a p in k i p o d k o w ia s te j p o z w a la częściow o u ściślić d a to w a n ie d ru g ie j fa z y is tn ie n ia g ro d z isk a . W stę p n a a n a liz a c e r a m ik i p o tw ie rd z a ła b y , że g ro d z isk o b y ło p rz e d e w sz y s tk im u ż y tk o w a n e w X I I i X I I I w ie k u . B y ła to z a p e w n e sied z ib a z am o żn eg o f e u d a ła p r u s k ie g o (o b szar g ro d z isk a z a m k n ię ty w a ła m i w y n o si około 2,5 ha!). N a s tę p n ie po p o d b o ju k r a j u P r u s ó w p rz e z K rz y ż a k ó w w w y n ik u p o d z ia łu ziem p o m ię d z y Z a k o n K rz y ż a c k i a b is k u p a — g ro d z isk o w r a z z o ta c z a ją c y m i z ie m ia m i z n a la z ło s ię n a te r e n ie b is k u p ie j W a rm ii. B i s k u p z k o le i n a d a ł g ro d z isk o p re p o z y to w i k a te d r y f r o m b o rs k ie j. N a ra z ie b r a k w ię k szej ilo ści z n a le z isk o s p re c y z o w a n e j c h ro n o lo g ii n ie p o z w a la o d p o w ie d zieć , czy g ro d z isk o b y ło u ż y tk o w a n e w czasie — od p o d b o ju te j części W a rm ii p rz e z K rz y ż a k ó w (około 1239) do czasu z lo k a liz o w a n ia — p rz e n ie s ie n ia sie d z ib y k a p itu ły do F r o m
--666 K R O N I K A N A U K O W A
b o r k a (po 1280 r.), k ie d y to z a p e w n e g ro d z isk o w ra z z p rz y le g ły m i p o la m i o trz y m a ł p re p o z y t k a te d ry . N ie w ia d o m o ró w n ie ż , czy po ś m ie rc i p re p o z y ta H e n ric u s a w 1318 r. g ro d z is k o n a d a l z a m ie s z k iw a n o i j a k d łu g o . W p ra w d z ie o s ta tn i d o k u m e n t p is a n y d o ty c z ą c y g ro d z is k a — z a tw ie rd z e n ie w 1320 r. te s t a m e n tu z m a rłe g o p re p o z y ta o k re ś la g ro d z isk o ju ż te r m in e m m o n s, a n ie c a s tr u m j a k w s z y s tk ie p o p rz e d n ie d o k u m e n t y — w sk a z y w a łb y , że p r z y n a jm n ie j fu n k c ja r e z y d e n c ja ln o -o b r o n n a o b ie k tu ju ż za n ik ła , co je d n a k n ie w y k lu c z a z a m ie s z k iw a n ia g ro d z is k a jesz c z e p rz e z ja k iś czas. Z a ta k im p rz y p u s z c z e n ie m p r z e m a w ia ją z n a le z io n e n ie k tó r e u ła m k i c e ra m ik i, d a c h ó w k i i ceg ły k s z ta łtk i, k tó r e o d n ie ść m o ż n a n a w e t do k o ń c a X IV w ie k u .
B a d a n ia g ro d z is k a p o z w o liły ro z e z n a ć ró w n ie ż w s tę p n ie g e n e r a ln e z ało że n ia ro z p la n o w a n ia g ro d u . S to s u n k o w o m a ło w ie m y o p ie rw s z e j fa z ie is tn ie n ia g ro d z isk a. W p ra w d z ie n a w y k o p ie I I I w 1967 r. o d k ry to z a c h o w a n e p a le n is k o z c e r a m ik ą , k tó rą m o ż n a d a to w a ć n a V II—I X w ie k , a w 1970 r. p o d w a łe m zn alez io n o c ie n k ą w a rs tw ę k u ltu r o w ą z p o d o b n ą c e r a m ik ą . P o d o b n a c e r a m ik a w y s t ę p u je ró w n ie ż lu ź n o n a złożu w tó rn y m w p o z o sta ły c h w a rs t w a c h g ro d z is k a . W sz y stk o to n ie p o z w a la j e d n a k b li żej o k re ślić c h a r a k t e r u s ta n o w is k a w ty m czasie. E w e n tu a ln e e le m e n ty o b ro n n e (np. p a lis a d y , fo sy z o sta ły w c h ło n ię te lu b z n ie sio n e p rz e z p ó ź n ie jsz e u rz ą d z e n ia o b ro n n e . W ś w ie tle d o ty c h c z a so w y c h w y n ik ó w w y d a je się, że g łó w n e e le m e n ty o b ro n n e — w a ły i fo sy p o w s ta ły i b y ły u ż y tk o w a n e w czasie d r u g ie j fa z y is tn ie n ia g ro d z isk a, tz n . w X II i n a p o c z ą tk u X I I I w ie k u . D a to w a n ie to o p a rte je s t p rz e d e w s z y s tk im n a d o sy ć lic z n ie w y s tę p u ją c e j c e ra m ic e , ch o ciaż w w ię k sz o ści w y p a d k ó w n a w tó rn y m z ło ż u o ra z n a b r a k u c e r a m ik i ś re d n io w ie c z n e j w n a s y p ie w a łu I i n a d n ie fo sy p rzeć ty m w a łe m . W ś re d n io w ie c z u , w k o ń c u X I I I w ie k u i n a p o c z ą tk u X IV w ie k u , w y k o rz y s ty w a n o w y so k ie w a ły d re w n ia n o -z ie m n e , k tó r e m u s ia ły b y ć le p ie j z ac h o w a n e n iż o b ecn ie, p rz y s to s o w u ją c je do a k tu a ln y c h w y m o g ó w o b ro n n y c h . Z n ie z u p ełn ie (d la n a s) z ro z u m ia ły c h w z g lę d ó w z a s y p y w a n o w te d y c a łk o w ic ie fo sę p rz e d I w a łe m . R o z p la n to w a n o z a c h o d n i k o n ie c w a łu I, z g a r n ię to jeszcze część z iem i z m a jd a n u i u tw o rz o n o k o lis ty n a s y p (o ś re d n ic y ok. 20 m ) ja k o p o d s ta w ę po d d re w n ia n o -c e g la - n ą w ieżę m ie s z k a ln o -o b ro n n ą . N a to m ia s t in te n s y w n a z a b u d o w a m ie s z k a ln o -g o s p o d a rc z a n a m a jd a n ie z n iszczy ła ś la d y z a b u d o w y w c z e sn o śre d n io w ie c z n e j. O b sz a r p o m ię d z y w a łe m I i I I w ś re d n io w ie c z u n ie b y ł z b y t in te n s y w n ie z a m ie s z k iw a n y , m o że t e r e n te n b y ł u ż y tk o w a n y d la celó w o g ro d n ic z o -ro ln ic z y c h (stą d z a s y p a n o fosę, b y p o w ię k sz y ć o b szar).
N a tu r a ln ie , p o m im o ju ż p a r o le tn ic h b a d a ń n a g ro d z is k u zo sta ło jeszcze w iele p ro b le m ó w n ie ro z w ią z a n y c h . Z w a ż n ie js z y c h o c z e k u je n a o d p o w ie d ź n a p rz y k ła d s p r a w a w ę złó w k o m u n ik a c y jn y c h , w e jść , b ra m do g ro d z isk a . W y d a je się, że p o d ję c ie w p rz y sz ło śc i b a d a ń n a z a c h o d n im k ra ń c u g ro d z isk a n a s ty k u w a łu I i I I m oże d a ć k o n k r e tn ą o d p o w ie d ź n a te n p ro b le m . R ó w n ież ro z w ią z a n ie to p o g ra fii p ó łn o c n e j części g ro d z is k a p rz e d I w a łe m , g d zie z n a j d u ją się n ie z ro z u m ia łe d la n a s n a s y p y i w k o p y , w y d a ją s ię te ż w a ż n e . P o tw ie rd z e n ia c h ro n o lo g ii i ro z p o z n a n ia k o n s t r u k c j i w y m a g a w a ł I I o ra z I I I . P o za g ro d z isk ie m z b a d a ć n a le ż y ro zleg ło ść, ro z p la n o w a n ie , c h ro n o lo g ię i w sp ó z a le żn o ść o sa d y o tw a r te j z g ro d z isk ie m . D la ś re d n io w ie c z a o sad a t a je s t p o tw ie rd z o n a u s ta n o w ie n ie m p rz e z p re p o z y ta H e n ric u s a w 1304 r. s o łe c tw a d la ... v illa S u n n e m b e r g a n te c a str u m S u n n e m b e r g ... W b a d a n ia c h p o w ie rz c h n io w y c h o d k ry to r ó w n ie ż c e r a m ik ę w c z e s n o śre d n io w ie c z n ą . M e to d y c z n ie ja k n a jb a r d z ie j u z a s a d n io n e b ę d z ie ta k ż e a rc h e o lo g ic z n e ro z p o z n a n ie c m e n ta rz y s k a w c ze sn o śre d n io w ie c zn e g o o d k ry te g o w p o b liż u g ro d z isk a. D o p iero p o z n a n ie całego z esp o łu o sad n ic z e g o p o z w o li w y s u n ą ć u o g ó ln ie n ia d o ty c z ąc e o s a d n ic tw a w c z e sn o ś re d n io w ie c z n e g o i s to s u n k ó w sp o łec z n y c h p ó łn o c n e j części W a r m ii w ty m czasie.
