Wpływ technologii informacyjno-komunikacyjnych na mobilność zasobów wiedzy i kreację innowacji w kontekście relacji metropolia-region

[49]

Anna Wanda Tomaszewska*

WPŁYW TECHNOLOGII INFORMACYJNO-

-KOMUNIKACYJNYCH NA MOBILNOĝû ZASOBÓW

WIEDZY I KREACJĉ INNOWACJI W KONTEKĝCIE

RELACJI METROPOLIA-REGION

1. WPROWADZENIE

We współczesnej gospodarce przyjmuje siĊ, Īe to wiedza i kapitał ludzki warunkują poziom rozwoju paĔstw i regionów (M a r k o w s k a 2007, s. 37). Jednak w obliczu róĪnych zachodzących obecnie procesów, jak metropolizacja i związana z nią zmiana relacji miĊdzy metropolią i regionem oraz postĊpujący jednoczeĞnie rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych, istotnym za-gadnieniem staje siĊ badanie aspektów przestrzennych związanych z zasobami wiedzy.

2. RELACJE MIĉDZY METROPOLIĄ I REGIONEM WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE

Współczesną gospodarkĊ okreĞla siĊ czĊsto mianem gospodarki informacyj-nej. Jej kształtowanie siĊ związane jest z rozwojem technologii informacyjno- -komunikacyjnych, a podstawowymi jej zasobami stają siĊ wiedza i informacja (szerzej O l e c h n i c k a 2000, s. 37–44, G o r z e l a k, S m Ċ t k o w s k i 2005, s. 16–17). JednoczeĞnie coraz bardziej widoczny staje siĊ w ostatnich latach proces metropolizacji, który wpływa istotnie na zmiany takĪe w przestrzeni regionalnej1. Według B. J a ł o w i e c k i e g o (1999, s. 29) jest to „proces prze-kształcania siĊ przestrzeni miejskich, polegający na zmianie relacji miĊdzy miastem centralnym i jego bezpoĞrednim zapleczem oraz na nieciągłym

*

Mgr, doktorantka w Katedrze Gospodarki Regionalnej i ĝrodowiska UŁ.

1

Wyniki badaĔ dotyczących relacji metropolia-region i wpływu metropolizacji na regionalne otoczenie metropolii zostały szeroko zaprezentowane w: G. G o r z e l a k, M. S m Ċ t k o w s k i (2005).

sobie uĪytkowania przestrzeni zurbanizowanych”. Metropolizacja powinna byü rozumiana w dwojaki sposób: jako proces tworzenia wielooĞrodkowej sieci wielkich miast-metropolii oraz jako uniezaleĪnianie siĊ metropolii od ich regionalnego zaplecza na rzecz kontaktów w ramach tej sieci (G o r z e l a k, S m Ċ t k o w s k i 2005, s. 42).

Według modelu, który zaproponowali G. Gorzelak i M. SmĊtkowski, doty-czącego ewolucji relacji metropolii w układzie regionalnym i globalnym, relacje metropolia-region zdecydowanie róĪnią siĊ współczeĞnie od tych, jakie wystĊpo-wały w gospodarce przemysłowej. WczeĞniej związki miĊdzy miastem i regio-nem były znacznie silniejsze. Miasto dominowało nad swoim regionalnym otoczeniem i eksploatowało jego zasoby (niewykwalifikowaną siłĊ roboczą, produkty ĪywnoĞciowe czy surowce). Było wiĊc od niego zaleĪne. W gospo-darce informacyjnej natomiast związki miĊdzy regionem i metropolią uległy osłabieniu. Otoczenie dostarcza miastu jedynie wykwalifikowanej siły roboczej oraz zasobów Ğrodowiska, natomiast pozostałe zasoby są dostĊpne poza regio-nem lub straciły na znaczeniu (np. surowce) (G o r z e l a k, S m Ċ t k o w s k i 2005, s. 42–44). W metropoliach nastĊpuje wiĊc współczeĞnie zmiana relacji miĊdzy miastem centralnym a jego bezpoĞrednim otoczeniem wskutek osłabie-nia lub nawet zerwaosłabie-nia z nim związków gospodarczych i zastąpieosłabie-nia ich po-wiązaniami z innymi metropoliami w skali kontynentalnej lub Ğwiatowej (J a ł o w i e c k i 1999, s. 29). Szybki rozwój wielkich miast, w sytuacji ograni-czonego rozprzestrzeniania siĊ procesów rozwoju na otoczenie, skutkuje nato-miast marginalizacją obszarów połoĪonych wokół metropolii, co w konsek-wencji prowadzi do polaryzacji rozwoju na obszarze regionu (G o r z e l a k, S m Ċ t k o w s k i 2005, s. 42–44). Efekty wymywania niestety coraz czĊĞciej dominują nad efektami rozprzestrzeniania siĊ rozwoju w relacjach metropolia- -region. OĞrodek centralny wymywa z regionu najlepsze zasoby, w tym kapitał ludzki wysokiej jakoĞci i to na jego obszarze głównie powstają innowacje (P i Ċ t a - K a n u r s k a 2009, s. 132–138).

Czy postĊpujący rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych moĪe jednak przyczyniü siĊ do zmniejszenia koncentracji kapitału ludzkiego i proce-sów powstawania innowacji w duĪych oĞrodkach miejskich?

3. WIEDZA I KAPITAŁ LUDZKI

Zasoby wiedzy są róĪnie definiowane w literaturze. Jak wskazuje Th. Ste-wart, obejmują one: wiedzĊ zawartą w umysłach pracowników (umiejĊtnoĞci, sposób działania, doĞwiadczenie), wiedzĊ zapisaną w dokumentach oraz wiedzĊ chronioną za pomocą patentów, znaków towarowych, tajemnic handlowych (K o l a r z 2005, s. 79–80). Istnieją wiĊc róĪne kategorie wiedzy – nie kaĪda jest w równym stopniu dostĊpna i róĪny przebieg ma proces jej przekazywania

(C h o j n i c k i, C z y Ī 2006, s. 8). Jedną z waĪniejszych klasyfikacji jest podział wiedzy na jawną i ukrytą:

– wiedza jawna – zwana skodyfikowaną, jest jasno sprecyzowana i usyste-matyzowana, moĪna ją przedstawiü za pomocą słów, liczb, znaków itp.; obejmu-je róĪne dokumenty, bazy danych, czy opisy procesów (K o l a r z 2005, s. 80); jej cechą wyróĪniającą jest to, Īe jest „zapisana”, dlatego teĪ moĪna ją prze-mieszczaü i przechowywaü w róĪnej formie (np. w patentach lub ksiąĪkach) (M a r k o w s k a 2007, s. 36);

– wiedza ukryta – trudna lub niemoĪliwa do skodyfikowania, utrwalona w podĞwiadomoĞci (K o l a r z 2005, s. 80), to czĊsto wiedza specjalistyczna (P r z y b y s z e w s k i 2007, s. 30).

Wiedza jest wiĊc nie tylko zgromadzona w ksiąĪkach, ale takĪe w umie-jĊtnoĞciach i doĞwiadczeniach ludzi. Z taką wiedzą wiąĪe siĊ pojĊcie kapitału ludzkiego, który w wąskim ujĊciu jest definiowany jako zasób wiedzy i umie-jĊtnoĞci człowieka (G r o d z i c k i 2003, s. 46–50). OczywiĞcie nie dotyczy on tylko pojedynczych jednostek, a całych społeczeĔstw, gdyĪ kaĪdy człowiek moĪe byü czĊĞcią tego zasobu (D o m a Ĕ s k i 1993, s. 19).

4. DOSTĉPNOĝû WIEDZY I MOBILNOĝû KAPITAŁU LUDZKIEGO A TECHNOLOGIE INFORMACYJNO-KOMUNIKACYJNE

W sytuacji gdy wiedza, kapitał ludzki i innowacje mają kluczowe znaczenie w gospodarce, nasuwa siĊ pytanie, czy rozwój technologii informacyjno-ko-munikacyjnych moĪe wpłynąü na dostĊpnoĞü róĪnych zasobów wiedzy (w tym na mobilnoĞü kapitału ludzkiego) oraz procesy jej tworzenia.

Technologie informacyjno-komunikacyjne bez wątpienia zwiĊkszyły dostĊp zarówno do informacji, jak i zasobów wiedzy na poziomie w zasadzie wczeĞniej nieosiągalnym (R ó z g a L u t e r 2004, s. 35). Stały siĊ Ĩródłem nowych moĪli-woĞci komunikacji oraz dystrybucji tych zasobów bez wzglĊdu na dystans przestrzenny dzielący ludzi (R u n i e w i c z 2006, s. 15). Jak siĊ jednak okazuje, nie kaĪda wiedza moĪe byü dziĊki nim bardziej dostĊpna. Taką wiedzą jest wiedza ukryta (cicha), której proces przekazywania nastĊpuje wyłącznie poprzez kontakt osobisty (K o l a r z 2005, s. 80). OczywiĞcie w literaturze przedmiotu pojawiają siĊ róĪne zdania na ten temat. G. P a s s i a n t e i G. S e c u n d o (2002 za: H a m d o u c h 2007, s. 8) bronią na przykład hipotezy, według której w glo-balnej gospodarce informacyjnej uczenie siĊ, bĊdące centrum procesów inno-wacji, coraz czĊĞciej nastĊpuje w ramach sieci wirtualnych.

Jak wskazuje A. Hamdouch, z jednej strony taka wymiana informacji i wie-dzy skodyfikowanej miĊwie-dzy oddalonymi od siebie pomiotami ma znaczenie. Z drugiej jednak strony, zdaniem B. P r e i s s l i L. S o l i m e n e (2003 za: H a m d o u c h 2007, s. 8), sieci elektroniczne nie są tak naprawdĊ

przystoso-wane do wymiany wiedzy cichej. Co wiĊcej, jej efektywne przekazywanie i tak wymaga przestrzennej bliskoĞci oraz materialnej interakcji (D a h l, P e d e r s e n 2004, za: H a m d o u c h 2007, s. 8). A. H a m d o u c h (2007, s. 8) podkreĞla, Īe nawet elektroniczna wymiana wiedzy skodyfikowanej wymaga zazwyczaj wcze-Ğniejszego bezpoĞredniego lub fizycznego kontaktu, chociaĪby w celu stworze-nia wiarygodnych podstaw dalszych relacji miĊdzy podmiotami.

WaĪnym zasobem, który wymywają z regionu wielkie miasta, jest kapitał ludzki. Czy rozwój ICT moĪe jednak przyczyniü siĊ do zatrzymania tego kapi-tału przez resztĊ regionu? Technologie informacyjno-komunikacyjne mogą sprzyjaü zmniejszeniu przestrzennej mobilnoĞci kapitału ludzkiego. ZaleĪy to jednak przede wszystkim od stopnia ich rozwoju na obszarze regionu oraz przy-czyn mobilnoĞci, które mogą byü bardzo róĪne. Wpływ ICT dotyczy oczywiĞcie róĪnych dziedzin Īycia, a jednym z obszarów ich oddziaływania, związanym z mobilnoĞcią kapitału ludzkiego, jest rynek pracy i pojĊcie pracy na odległoĞü. Taka forma zatrudnienia staje siĊ w gospodarce informacyjnej coraz bardziej powszechna2. W regionie, w którym dominuje oĞrodek centralny, czyli duĪe miasto, jest ono czĊsto miejscem bardziej atrakcyjnym pod wzglĊdem moĪli-woĞci zatrudnienia niĪ peryferia regionu. Praca na odległoĞü moĪe w jakimĞ stopniu sprzyjaü zmniejszeniu koncentracji wykwalifikowanych osób w duĪym mieĞcie (zwłaszcza, Īe jest to forma pracy sprawdzająca siĊ w róĪnych zawo-dach – P a p i Ĕ s k a - K a c p e r e k, Z i e l i Ĕ s k i 2008, s. 399), ale zaleĪy to od skali stosowania takiej formy zatrudnienia. Warto przy tym zauwaĪyü, Īe nie kaĪda praca moĪe byü wykonywania na odległoĞü. Firmy np. potrzebują w pewnych branĪach pozostawaü takĪe w kontakcie fizycznym ze swoimi klien-tami (G o r z e l a k, S m Ċ t k o w s k i 2005, s. 24–29). Innym, równie istotnym obszarem oddziaływania ICT (zwłaszcza Internetu) na mobilnoĞü kapitału ludzkiego jest edukacja i związane z nią kształcenie na odległoĞü (P a p i Ĕ s k a - -K a c p e r e k, Z i e l i Ĕ s k i 2008, s. 378–385). Jednak taka forma kształcenia moĪe szybko nie zastąpiü metod tradycyjnych z uwagi np. na moĪliwoĞü wy-stĊpowania w tym obszarze ograniczeĔ natury prawnej3. Kształtowanie siĊ

2

Według Komisji Europejskiej telepraca to „metoda organizowania i wykonywania pracy, w której pracownik pracuje poza miejscem pracy pracodawcy przez znaczną czĊĞü swojego czasu pracy, dostarczając do pracodawcy wyniki (rezultaty) pracy przy wykorzystaniu technologii informacyjnych oraz technologii przekazywania danych, zwłaszcza Internetu”. Szerzej: J. P a p i Ĕ s k a - K a c p e r e k, J.S. Z i e l i Ĕ s k i (2008, s. 391–399).

3

Na przykład w przypadku studiów w Polsce z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległoĞü moĪe byü prowadzonych do 60% ogólnej liczby godzin dydak-tycznych, które są okreĞlone w standardach kształcenia dla poszczególnych kierunków studiów i poziomów kształcenia, z wyłączeniem zajĊü praktycznych i laboratoryjnych. Szerzej: Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa WyĪszego z dnia 9 maja 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków, jakie muszą zostaü spełnione, aby za-jĊcia dydaktyczne na studiach mogły byü prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległoĞü (DzU nr 90, poz. 551, 2008).

gospodarki informacyjnej prowadzi wiĊc do zmniejszenia znaczenia odległoĞci w procesach rozwoju gospodarczego. Nie dotyczy to jednak wszystkich obsza-rów działalnoĞci człowieka, gdyĪ w pewnych dziedzinach przestrzeĔ wciąĪ odgrywa istotną rolĊ (G o r z e l a k, S m Ċ t k o w s k i 2005, s. 23–29).

Wpływ rozwoju ICT na mobilnoĞü kapitału ludzkiego – szczególnie tego wysokiej jakoĞci – moĪe byü ograniczony takĪe i z innych przyczyn. Ludzie dobrze wykształceni, o wyĪszym poziomie kapitału ludzkiego, są np. bardziej mobilni przestrzennie i skupiają siĊ na obszarach wysoko rozwiniĊtych (czĊsto w metropoliach) (K o r e n i k 2008, s. 79). Poza tym zasoby kapitału material-nego i finansowego, stanowiące podstawĊ rozwoju kapitału ludzkiego, równieĪ wykazują tendencjĊ do koncentracji. A skoro zdobycie okreĞlonych umiejĊtnoĞci i kwalifikacji nawet dzisiaj wymaga nakładów finansowych i zaplecza mate-rialnego, to tendencja do koncentracji tych trzech kapitałów jest silniejsza od procesów rozproszenia (G a c z e k, K o m o r o w s k i 2005, s. 54). Na mobilnoĞü zasobów ludzkich zwrócił uwagĊ takĪe R.E. Lucas. Według niego prowadzi ona do przemieszczania siĊ kapitału ludzkiego z regionów biedniejszych do lepiej rozwiniĊtych o wyĪszych płacach (podobnie przepływa kapitał materialny, który preferuje regiony silniejsze) i powoduje dywergencjĊ dochodów. W rezultacie koncentracja kapitału ludzkiego w tych regionach jest coraz wiĊksza i stają siĊ one jeszcze silniejsze (C h u r s k i 2009). Trudno zatem przewidzieü, jak rozwój ICT moĪe wpłynąü na te zjawiska w długim horyzoncie czasowym.

R. F l o r i d a (2002, 2003) w swoich badaniach dotyczących klasy krea-tywnej w USA wskazał, Īe jej przedstawicieli przyciągają tzw. kreatywne mia-sta, które skupiają innowacje, zaawansowane technologie, wykształcone i uta-lentowane jednostki oraz charakteryzują siĊ róĪnorodnoĞcią i otwartoĞcią. Jak widaü, równieĪ i takie czynniki czynią duĪe miasta miejscem atrakcyjnym dla wysokiej jakoĞci kapitału ludzkiego. Wspólnie z Ch. Mellander badał równieĪ m.in. przyczyny geograficznego rozmieszczenia kapitału ludzkiego i klasy krea-tywnej w Szwecji. WĞród czynników uwzglĊdniono uniwersytety, róĪnorodnoĞü usług oraz „tolerancjĊ” – na dystrybucjĊ kapitału ludzkiego i klasy kreatywnej wpływał kaĪdy z nich, choü najbardziej koncentracja uczelni wyĪszych, stano-wiących główny oĞrodek gospodarki kreatywnej (M e l l a n d e r, F l o r i d a 2007, s. 1–38). W jednej ze swoich prac argumentował takĪe, Īe szybki transport oraz rozwój telekomunikacji i Internetu wcale nie muszą sprawiü, Īe niepotrze-bne staną siĊ miejsca, w których ludzie spotykają siĊ, Īeby pracowaü. Co wiĊcej, nie tylko ludzie skupiają siĊ w miastach – nawet przedsiĊbiorstwa funkcjonują w skupiskach. Bliska lokalizacja jest dla nich Ĩródłem korzyĞci związanych z moĪliwoĞcią współpracy, a niektóre rodzaje działalnoĞci po prostu wymagają bezpoĞredniego kontaktu. Jednak nie wyjaĞnia to w pełni sytuacji (F l o r i d a 2005 za: K o p e l 2007, s. 52–53).

5. ICT A KREACJA INNOWACJI? METROPOLIE – MIASTA KREATYWNE SPRZYJAJĄCE KONCENTRACJI

I TWORZENIU ZASOBÓW WIEDZY

Wskazuje siĊ, Īe ICT mogą wpływaü na działalnoĞü przedsiĊbiorstw, w tym równieĪ na innowacyjnoĞü produktową i procesową (R u n i e w i c z 2006, s. 13– 14). Istotną kwestią staje siĊ wiĊc dostĊp do Ĩródeł informacji o innowacjach (G o r z e l a k, S m Ċ t k o w s k i 2005, s. 118). Nowoczesne technologie z pew-noĞcią odgrywają znaczącą rolĊ w tym zakresie, gdyĪ zwiĊkszają dostĊp do zasobów informacji i wiedzy skodyfikowanej, a poprzez komunikacjĊ umoĪli-wiają ich wymianĊ. OczywiĞcie w procesie kreacji innowacji sam dostĊp do tych zasobów nie jest wystarczający. Jaki wiĊc wpływ mają na ten proces ICT? Według teorii rozwoju regionalnego czĊsto to oĞrodki centralne (duĪe miasta) były miejscem koncentracji wykwalifikowanych zasobów ludzkich, a wiĊc sprzyjającym tworzeniu innowacji i w konsekwencji oĞrodkiem generowania rozwoju (L i s o w s k i 2004, s. 308–312). W sytuacji, gdy to człowiek kreuje wiedzĊ (K o l a r z 2005, s. 78), nieuniknionym uczestnikiem tego procesu stają siĊ wiĊc ludzie. Biorąc pod uwagĊ naturĊ procesów innowacji, wpływ ICT na ich przebieg moĪe wydawaü siĊ raczej ograniczony. WĞród cech tych procesów, które wskazał J. G u i n e t (1995 za: N o w a k o w s k a 2009, s. 20), warto wy-mieniü zwłaszcza nastĊpujące:

– innowacja ma charakter interakcyjny – powstawanie innowacji oparte jest na relacjach zarówno wewnątrz firmy, jak i w kontaktach z otoczeniem,

– innowacja jest zlokalizowana, gdyĪ powstaje w konkretnym terytorium posiadającym specyficzne zasoby (istotne dla procesu jej tworzenia), które sprawiają, Īe niemoĪliwe jest „przeniesienie” innowacji,

– innowacja ma wymiar społeczny – jest wynikiem róĪnych relacji i inter-akcji, które zachodzą miĊdzy indywidualnymi podmiotami,

– innowacja jest procesem uczenia siĊ, procesem interaktywnym.

W procesie tworzenia innowacji R. Florida zwrócił uwagĊ na pojĊcie „krea-tywnoĞci”, rozumianej jako tworzenie nowych, uĪytecznych rozwiązaĔ opartych na wiedzy. Samą wiedzĊ i informacje okreĞlił jako instrumenty i tworzywa kreatywnoĞci, a innowacje jako jej produkt (F l o r i d a 2002, s. 44). Dokonując przeglądu literatury, zaprezentował teĪ pewne cechy kreatywnoĞci (tab. 1).

KreatywnoĞci, a tym samym powstawaniu innowacji, sprzyja wiĊc koncen-tracja kapitału ludzkiego i odpowiednie Ğrodowisko społeczne. Jak wskazuje R. Florida, miasta kreatywne stanowią zróĪnicowaną mieszankĊ ludzi kreatywnych i to właĞnie ona sprzyja tworzeniu nowych pomysłów. Wynika to z tego, Īe wiĊ-ksze i zróĪnicowane skupiska kapitału ludzkiego powodują przyspieszenie prze-pływów wiedzy, co prowadzi do zwiĊkszenia innowacyjnoĞci, sprzyja powsta-waniu przedsiĊbiorstw zaawansowanych technologii i tworzeniu miejsc pracy

oraz prowadzi do wzrostu gospodarczego (F l o r i d a 2002, s. 249). Stąd teĪ firmy kierując siĊ moĪliwoĞcią uzyskiwania korzyĞci ze skupisk talentów i krea-tywnoĞci napĊdzających innowacje, wykazują tendencjĊ do koncentracji z uwagi na moĪliwoĞü szybkiego korzystania z nich (F l o r i d a 2005 za: K o p e l 2007, s. 52–53).

T a b e l a 1 Cechy kreatywnoĞci

KreatywnoĞü WiąĪe siĊ ze zdolnoĞcią do syntezy

Wymaga pewnoĞci siebie i zdolnoĞci do podejmowania ryzyka Stanowi naturalną zdolnoĞü w zasadzie wiĊkszoĞci ludzi Jest oparta na doĞwiadczeniach i ma wiele wymiarów Jest w rzeczywistoĞci pracą

MoĪe wymagaü duĪo czasu

To wewnĊtrzna satysfakcja w duĪej mierze „napĊdza” kreatywnoĞü Jest procesem społecznym

Najlepiej rozwija siĊ w szczególnym Ğrodowisku społecznym – wystarczająco stabilnym dla kontynuacji wysiłków, ale na tyle róĪnorodnym i tolerancyjnym, Īeby sprzyjaü rozwijaniu wszelkich form kreatywnoĞci

ħ r ó d ł o: R. F l o r i d a (2002, s. 30–35).

Wydaje siĊ wiĊc, Īe technologie informacyjno-komunikacyjne nie zmienią zupełnie przestrzennego wymiaru procesu powstawania innowacji i nie zastąpią w pełni bliskoĞci geograficznej jego uczestników w sytuacji, gdy w procesie tworzenia wiedzy (bĊdącej podstawą procesów innowacyjnych) niezwykle istot-ne jest tworzenie warunków sprzyjających dzieleniu siĊ wiedzą cichą (B a r u k 2001, s. 22), czyli tą, którą trudno przekazywaü przy ich pomocy. Współczesne metropolie natomiast to miasta kreatywne, atrakcyjne pod wzglĊdem pracy i ja-koĞci Īycia (K o r e n i k 2009, s. 47). Jedną z cech takich miast jest umiejĊtnoĞü przyciągania i zatrzymywania twórczych ludzi (K l a s i k 2008 za: S ł o d c z y k i in. (2009, s. 134), a wĞród czynników, na których opiera siĊ ich rozwój obok kapitału ludzkiego i przestrzeni wymienia siĊ infrastrukturĊ obejmującą w szcze-gólnoĞci infrastrukturĊ nauki, edukacji, kultury oraz nowe technologie informa-cyjno-komunikacyjne (S ł o d c z y k i in. 2009, s. 135).

6. METROPOLIA CZY REGION? – KAPITAŁ LUDZKI W WYBRANYCH REGIONACH POLSKI

W celu identyfikacji relacji metropolia-region wybrano szeĞü najwiĊkszych w Polsce miast: WarszawĊ, Wrocław, PoznaĔ, Kraków, ŁódĨ i Trójmiasto, kie-rując siĊ klasyfikacją dokonaną przez J.J. Paryska4, oraz odpowiadające im regiony (województwa – NTS-2). Dla zobrazowania sytuacji w zakresie rozwoju ICT w analizowanych regionach, przedstawiono dostĊpnoĞü Internetu wĞród gospodarstw domowych i przedsiĊbiorstw (tab. 2).

T a b e l a 2

DostĊp gospodarstw domowych i przedsiĊbiorstw do Internetu5 (w %)

Gospodarstwa domowe (w %) PrzedsiĊbiorstwa

(w %) Lata Lata Region 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2007 2008 UE 39,0 43,0 43,0 48,0 51,0 54,0 60,0 93,0 93,0 Polska 10,7 13,8 16,9 22,5 28,4 36,6 45,7 91,7 92,7 DolnoĞląskie 11,9 15,1 17,1 22,7 28,4 36,2 46,4 90,1 91,2 Łódzkie 8,7 13,1 14,4 18,4 25,4 32,5 40,6 90,1 86,8 Małopolskie 11,8 13,3 20 27,7 32,5 41,8 51,0 90,7 92,7 Mazowieckie 13,3 17,0 20,2 26,9 32,5 40,5 49,4 93,3 97,7 Pomorskie 16,1 19,3 21,8 24,8 37,3 47,0 53,0 94,6 93,7 Wielkopolskie 11,7 13,0 14,1 20,4 26,7 36,5 42,9 92,7 92,3

ħ r ó d ł o: opracowanie na podstawie Roczników statystycznych województw z lat 2003–2009 (GUS) i Eurostatu.

4

Jako najwiĊkszy w Polsce oĞrodek metropolitalny – metropoliĊ subkontynentalną – wskazał WarszawĊ, a obok niej metropolie krajowe: PoznaĔ, Wrocław, Kraków i Trójmiasto, które do roku 2020 powinny równieĪ staü siĊ metropoliami o charakterze subkontynentalnym. WĞród znaczących miast w kraju, mogących staü siĊ metropoliami subkontynentalnymi w dłuĪszym okresie, wymienił ŁódĨ, Szczecin i Katowice. W ana-lizie uwzglĊdniono spoĞród nich jedynie ŁódĨ z uwagi na kryterium liczby mieszkaĔców – to trzecie co do wielkoĞci miasto w Polsce. Szerzej: J.J. P a r y s e k (2003, s. 19–40).

5

Dla UE: lata 2002–2003 dotyczą UE-15, natomiast 2004–2006 UE-25 i 2007–2008 UE-27. Podane w tabeli 2 wartoĞci dotyczą wskaĨników: dla UE – % gospodarstw domowych mających dostĊp do Internetu w domu, dla Polski – % gospodarstw domo-wych wyposaĪonych w komputer osobisty z dostĊpem do Internetu. W przypadku przed-siĊbiorstw: dla UE – przedsiĊbiorstwa zatrudniające 10 i wiĊcej osób, z wyjątkiem sektora finansowego, dla Polski – przedsiĊbiorstwa o liczbie zatrudnionych powyĪej 9 osób (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/).

W latach 2002–2008 w kaĪdym z szeĞciu województw zwiĊkszył siĊ poziom dostĊpu gospodarstw domowych do Internetu, przy czym w całym tym okresie był on najniĪszy w województwie łódzkim (w 2002 r. 8,7%, w 2008 r. – 40,6%), a najwyĪszy z reguły w pomorskim (w 2002 r. 16,1%, w 2008 r. juĪ 53%). W przypadku przedsiĊbiorstw w latach 2007–2008 dostĊp do Internetu zwiĊ-kszył siĊ tylko w czterech regionach (wielkopolskie, małopolskie, mazowieckie i dolnoĞląskie), a w pozostałych nastąpił niewielki spadek. DostĊp gospodarstw domowych i przedsiĊbiorstw do Internetu w Polsce jest niĪszy niĪ w Unii Europejskiej – wartoĞci wskaĨników są poniĪej Ğredniej unijnej – jednak w osta-tnich latach poziom dostĊpu do Internetu w Polsce systematycznie siĊ zwiĊksza.

Przedstawione wskaĨniki dotyczą regionów, a wiĊc nie uwzglĊdniają po-działu miasto-region, co uniemoĪliwia badanie wpływu ICT na kapitał ludzki, czy zasoby wiedzy, na poziomie niĪszym niĪ województwo. Poza tym nie mó-wią one wiele o samych celach wykorzystania Internetu, np. w zakresie telepra-cy czy e-learningu. Takie dane są dostĊpne przede wszystkim na poziomie kraju i makroregionów (NTS-1). Stąd teĪ z uwagi na doĞü ograniczoną dostĊpnoĞü danych w ramach statystyki publicznej, równieĪ dotyczących zasobów wiedzy i innowacyjnoĞci na poziomie niĪszym niĪ województwo, dokładniejsza analiza (zwłaszcza w kontekĞcie relacji metropolia-region) wymaga pogłĊbionych badaĔ jakoĞciowych. Dlatego teĪ badanie tych relacji ograniczono w niniejszej pracy jedynie do kapitału ludzkiego, mierzonego głównie poziomem wykształcenia. W celu zbadania rozmieszczenia tego kapitału w wybranych polskich metropo-liach i regionach posłuĪono siĊ kilkoma wskaĨnikami. W przypadku miast wziĊ-to pod uwagĊ dane dla poziomu NTS-3 (podregionów), do którego oĞrodki te naleĪą. Relacje metropolia-region w zakresie kapitału ludzkiego zbadano na podstawie nastĊpujących zmiennych: liczba mieszkaĔców (w tym z wyĪszym wykształceniem), liczba studentów i absolwentów uczelni wyĪszych, szkoły wyĪsze.

PołowĊ badanych miast (ŁódĨ, Warszawa oraz Trójmiasto) zamieszkuje ok. 30% mieszkaĔców danego regionu (najwiĊcej w TrójmieĞcie – ok. 35%). W po-zostałych jest to ok. 20%, a najmniej w Poznaniu – ok. 17% (tab. 3). W latach 2002–2009 w niektórych regionach liczba mieszkaĔców zmniejszyła siĊ, a w in-nych wzrosła. Jednak w kaĪdym z miast nastąpiło niewielkie zmniejszenie licz-by mieszkaĔców na korzyĞü reszty obszaru danego regionu.

W przypadku dwóch województw (mazowieckie i pomorskie) w 2002 r. po-nad połowa mieszkaĔców regionu z wyĪszym wykształceniem była skupiona w metropolii (ok. 59%). W pozostałych było to ok. 50%, przy czym najmniej w Poznaniu (tylko 38,36% osób z wyĪszym wykształceniem z całego woje-wództwa) (rys. 1). Mimo Īe analizowane wartoĞci nie są bardzo wysokie, to obecnoĞü blisko lub ponad połowy najlepiej wykształconych osób w samym centrum regionu wskazuje na znaczną koncentracjĊ wysokiej jakoĞci kapitału ludzkiego w badanych metropoliach w przypadku analizowanego roku. Wyniki

kolejnego Narodowego Spisu Powszechnego (w 2011 r.), które dostarczą do-kładnych informacji na temat obecnego poziomu wykształcenia ludnoĞci, z pew-noĞcią pozwolą zbadaü kierunek i siłĊ ewentualnych zmian, jakie mogły nastąpiü w tym zakresie na przestrzeni ostatnich blisko 10 lat. MoĪna wiĊc jedynie przypuszczaü, Īe dostĊp gospodarstw domowych do Internetu, który znacznie siĊ w Polsce zwiĊkszył w latach 2002–2008 (z 10,7% do 45,7%) mógł wpłynąü takĪe na jego wykorzystanie np. w celu edukacji lub pracy.

T a b e l a 3 Liczba mieszkaĔców według faktycznego miejsca zamieszkania (stan na 31.XII)

2002 2009 Obszar osoby % osoby % DolnoĞląskie Podregion 5 – m. Wrocław 2 904 694 639 150 100,00 22,00 2 876 627 632 146 100,00 21,98 Łódzkie Podregion 16 – m. ŁódĨ 2 607 380 785 134 100,00 30,11 2 541 832 742 387 100,00 29,21 Małopolskie Podregion 21 – m. Kraków 3 237 217 757 547 100,00 23,40 3 298 270 755 000 100,00 22,89 Mazowieckie Podregion 28 – m. Warszawa 5 128 623 1 688 194 100,00 32,92 5 222 167 1 714 446 100,00 32,83 Pomorskie Podregion 43 – trójmiejski 2 183 636 756 571 100,00 34,65 2 230 099 742 910 100,00 33,31 Wielkopolskie Podregion 62 – m. PoznaĔ 3 355 279 577 117 100,00 17,20 3 408 281 554 221 100,00 16,26 ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Regionalnych GUS. 45,54 48,45 49,45 58,78 58,47 38,36 54,46 51,55 50,55 41,22 41,53 61,64 0 20 40 60 80 100

DolnoĞląskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Pomorskie Wielkopolskie Reszta regionu

Miasto %

Rys. 1. Liczba mieszkaĔców z wyĪszym wykształceniem w 2002 r. (NSP 2002) ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych

Zmiennymi charakteryzującymi wysokiej jakoĞci kapitał ludzki są równieĪ wskaĨniki dotyczące liczby studentów i absolwentów uczelni wyĪszych (tab. 4)

T a b e l a 4 Udział studentów i absolwentów szkół wyĪszych w miastach

w wybranych województwach w latach 2004 i 2008

Studenci w % Absolwenci w %

Miasto

2004 2008 2004 2008

Kraków (woj. małopolskie) 87,04 87,59 81,82 83,91

ŁódĨ (woj. łódzkie) 86,50 89,33 82,27 85,56

PoznaĔ (woj. wielkopolskie) 78,74 81,26 76,65 74,43

Trójmiasto (woj. pomorskie) 83,80 89,54 77,38 87,39

Warszawa (woj. mazowieckie) 78,34 82,90 71,72 76,34

Wrocław (woj. dolnoĞląskie) 80,97 83,54 82,81 78,56

ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Regionalnych GUS.

Przedstawione powyĪej wartoĞci pokazują, Īe studenci w wiĊkszoĞci (blisko 80% studentów z obszaru danego regionu) studiują w metropoliach, w których wystĊpuje koncentracja uczelni wyĪszych. W latach 2004–2008 odsetek stu-dentów uczących siĊ w stolicach regionów uległ nawet zwiĊkszeniu. Podobnie kształtuje siĊ sytuacja w przypadku absolwentów. WartoĞci siĊgają nawet 87%, choü w przypadku dwóch miast (PoznaĔ i Wrocław) odsetek ten zmniejszył siĊ w analizowanym okresie.

T a b e l a 5 Szkoły wyĪsze w miastach na tle uczelni wyĪszych danego województwa

w latach 2004 i 2008

2004 2008

Miasto

Liczba % Liczba %

Kraków (woj. małopolskie) 20 62,50 22 65,63

ŁódĨ (woj. łódzkie) 19 76,00 25 77,42

PoznaĔ (woj. wielkopolskie) 23 69,70 26 65,79

Trójmiasto (woj. pomorskie) 21 75,00 21 75,00

Warszawa (woj. mazowieckie) 75 75,00 78 71,43

Wrocław (woj. dolnoĞląskie) 22 66,67 25 66,67

ħ r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie Roczników statystycznych województw z lat 2005 i 2009 (GUS).

W latach 2004–2008 liczba szkół wyĪszych w Łodzi i Krakowie zwiĊkszyła siĊ (równieĪ wzglĊdem regionu), a w TrójmieĞcie i Wrocławiu pozostała bez zmian (tab. 5). W dwóch pozostałych miastach odsetek uczelni wzglĊdem regionu uległ w analizowanym okresie niewielkiemu zmniejszeniu. Miastami o najwiĊkszej koncentracji uczelni wyĪszych są wiĊc ŁódĨ, Trójmiasto i War-szawa, w których mieĞci siĊ ok. 75% uczelni danego regionu, choü w pozosta-łych jest to niewiele mniej – ponad 60%.

7. PODSUMOWANIE

Na chwilĊ obecną trudno oceniü długofalowy wpływ ICT na mobilnoĞü kapi-tału ludzkiego i proces tworzenia innowacji, równieĪ w kontekĞcie relacji metropolia-region. Co wiĊcej, takie badania mogą byü znacznie utrudnione samą dostĊpnoĞcią danych statystycznych. Przedstawiona w artykule analiza tych relacji na przykładzie wybranych polskich metropolii i ich regionów, ograniczo-na tylko do kapitału ludzkiego i zmian w jego przestrzennym rozmieszczeniu, pozwoliła dostrzec jednak wyraĨną koncentracjĊ wysokiej jakoĞci tego kapitału w duĪych miastach i rosnącą tendencjĊ w tym zakresie w przypadku wiĊkszoĞci z nich. Potwierdza wiĊc to tendencjĊ kapitału ludzkiego wysokiej jakoĞci do koncentracji i wystĊpowanie zjawiska wymywania jego zasobów przez duĪe miasta-metropolie, stanowiące centrum regionu.

LITERATURA

B a r u k J., 2001, Wiedza i innowacje jako Ĩródło przewagi konkurencyjnej, „Gospo-darka Narodowa”, 4.

C h o j n i c k i Z., C z y Ī T., 2006, Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy

w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, PoznaĔ.

C h u r s k i P., 2009, Czynniki rozwoju regionalnego w Ğwietle koncepcji teoretycznych: http://www.staff.amu.edu.pl/~chur/bibliografia/CZYNNIKI%20ROZWOJU%20RE GIONALNEGO%20.pdf (24.03.2009).

D a h l M.S., P e d e r s e n C.O.R., 2004, Knowledge flows through informal contacts in

industrial clusters: Myth or reality?, Research Policy, 33.

D o m a Ĕ s k i S.R., 1993, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa. F l o r i d a R., 2002, The Rise of the Creative Class. And How It’s Transforming Work,

Leisure, Community and Everyday Life, Basic Books, New York.

F l o r i d a R., 2003, Cities and the Creative Class, „City and Community”, 2 (1). F l o r i d a R., 2005, Cities and the Creative Class, New York–London.

G a c z e k W.M., K o m o r o w s k i J.W., 2005, Kapitał ludzki i społeczny regionu jako

element rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, [w:] G a c z e k W.M. (red.), Innowa-cje w rozwoju regionu, Zeszyty Naukowe AE, z. 57, Wydawnictwo AE, PoznaĔ.

G o r z e l a k G., S m Ċ t k o w s k i M., 2005, Metropolia i jej region w gospodarce

informacyjnej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

G r o d z i c k i J., 2003, Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej, Wy-dawnictwo UG, GdaĔsk.

G u i n e t J., 1995, National Systems of Financing Innovation, OECD, Paris.

H a m d o u c h A., 2007, Innovation clusters and networks: a critical review of the

recent literature, 19th EAEPE Conference, Universidade do Porto, 1–3 November

2007: http://www.fep.up.pt/conferencias/eaepe2007/Papers%20and%20abstracts_CD /Hamdouch.pdf (22.01.2010).

J a ł o w i e c k i B., 1999, Metropolie, WyĪsza Szkoła Finansów i Zarządzania, Biały-stok.

K l a s i k A., 2008, Koncepcja i metodologia badaĔ, [w:] K l a s i k A. (red.), AktywnoĞü

przedsiĊbiorcza i konkurencyjnoĞü ekonomiczna miast w procesie restrukturyzacji aglomeracji miejskich, Prace Naukowe AE im. K. Adamieckiego w Katowicach,

Wydawnictwo AE, Katowice.

K o l a r z M., 2005, Znaczenie wiedzy i kapitału intelektualnego we współczesnej

gospo-darce i organizacji, [w:] K o Ī u s z n i k B. (red.), Kapitał ludzki w dobie integracji i globalizacji, Wydawnictwo Uĝ, Katowice.

K o p e l A., 2007, Klasa kreatywna jako czynnik rozwoju miast, Zeszyty Naukowe WyĪszej Szkoły Humanistycznej, seria: Zarządzanie i Marketing, z. 1, Sosnowiec: www.sbc.org.pl/Content/7681/kopel.pdf (10.07.2010).

K o r e n i k S., 2008, Kapitał ludzki w procesach rozwoju gospodarczego ze

szczegól-nym uwzglĊdnieniem aspektów przestrzennych, [w:] M i s z c z a k K., P r z y b y ł a

Z. (red.), Nowe paradygmaty gospodarki przestrzennej, Biuletyn KPZK PAN, z. 236, Warszawa.

K o r e n i k S., 2009, Gospodarka oparta na wiedzy a duĪe miasta. Podstawowe relacje, [w:] K l a s i k A. (red.), Kreatywne miasto – kreatywna aglomeracja, Prace Nauko-we AE im. K. Adamieckiego, Wydawnictwo AE, Katowice.

L i s o w s k i P., 2004, InnowacyjnoĞü w teoriach rozwoju regionów, [w:] J e w t u c h o -w i c z A. (red.), Wiedza, inno-wacyjnoĞü, przedsiĊbiorczoĞü a roz-wój regionó-w, Wydawnictwo UŁ, ŁódĨ.

M a r k o w s k a M., 2007, ZróĪnicowanie europejskiej przestrzeni regionalnej w Ğwietle

koncepcji gospodarki opartej na wiedzy, [w:] S t r a h l D. (red.), Gospodarka lo-kalna i regionalna w teorii i praktyce, Prace Naukowe AE im. O. Langego, nr 1161,

Wydawnictwo AE im. O. Langego, Wrocław.

M e l l a n d e r Ch., F l o r i d a R., 2007, The Creative Class or Human Capital?

Explaining Regional Development in Sweden, CESIS Electronic Working Paper

Series No. 79, January 2007: http://www.infra.kth.se/cesis/documents/WP79.pdf (27.05.2010).

N o w a k o w s k a A., 2009, Regionalny kontekst procesów innowacji, [w:] N o w a k o -w s k a A. (red.), Budo-wanie zdolnoĞci inno-wacyjnych regionó-w, Wyda-wnict-wo UŁ, ŁódĨ.

O l e c h n i c k a A., 2000, Rozwój regionalny w warunkach gospodarki informacyjnej, „Studia Regionalne i Lokalne”, 4 (4).

P a p i Ĕ s k a - K a c p e r e k J., Z i e l i Ĕ s k i J.S., 2008, Inwestowanie w ludzi i ich

umiejĊtnoĞci, [w:] P a p i Ĕ s k a - K a c p e r e k J. (red.), SpołeczeĔstwo informacyjne,

P a r y s e k J.J., 2003, Metropolie: metropolitalne funkcje i struktury przestrzenne, [w:] J a Ī d Ī e w s k a I. (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji

przestrze-ni, XVI Konwersatorium Wiedzy o MieĞcie, Katedra Geografii Miast i Turyzmu UŁ,

ŁTN, ŁódĨ.

P a s s i a n t e G., S e c u n d o G., 2002, From Geographical Innovation Clusters to

Virtual Innovation Clusters: The Innovation Virtual System, ERSA Conference 2002,

27–31 August, Dortmund.

P i Ċ t a - K a n u r s k a M., 2009, Społeczno-przestrzenne skutki rozwoju metropolii –

wybrane problemy, [w:] K l a s i k A. (red.), Kreatywne miasta i aglomeracje. Studia przypadków, Prace Naukowe AE im. K. Adamieckiego, Wydawnictwo AE,

Kato-wice.

P r e i s s l B., S o l i m e n e L., 2003, The Dynamics of Clusters and Innovation, Phy-sisca-Verlag, Heidelberg–New York.

P r z y b y s z e w s k i R., 2007, Kapitał ludzki w procesie kształtowania gospodarki

opartej na wiedzy, Difin, Warszawa.

Roczniki statystyczne województw, z lat 2003–2009, GUS, Warszawa.

R ó z g a L u t e r R., 2004, Gospodarka oparta na wiedzy a rozwój regionalny na

przy-kładzie regionu ĝrodkowego Meksyku, „Studia Regionalne i Lokalne”, 1 (15).

R u n i e w i c z M., 2006, Znaczenie ICT w generowaniu zdolnoĞci konkurencyjnej

regionu, [w:] R u n i e w i c z M. (red.), KonkurencyjnoĞü regionów. Rola technologii informacyjno-telekomunikacyjnych, Wydawnictwo WyĪszej Szkoły

PrzedsiĊbiorczo-Ğci i Zarządzania im. L. KoĨmiĔskiego, Warszawa.

S ł o d c z y k J., S z a f r a n e k E., D e m b i c k a A., 2009, Uwarunkowania i

perspek-tywy budowania kreatywnego miasta Opola, [w:] K l a s i k A. (red.), Kreatywne miasta i aglomeracje. Studia przypadków, Prace Naukowe AE im. K. Adamieckiego,

Wydawnictwo AE, Katowice.

Materiały Ĩródłowe

Bank Danych Regionalnych: http://www.stat.gov.pl/.

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa WyĪszego z dnia 9 maja 2008 r. zmienia-jące rozporządzenie w sprawie warunków, jakie muszą zostaü spełnione, aby zajĊcia dydaktyczne na studiach mogły byü prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległoĞü (DzU nr 90, poz. 551, 2008).

Anna Wanda Tomaszewska

THE ICT IMPACT ON MOBILITY OF RESOURCES OF KNOWLEDGE AND ON THE CREATION OF INNOVATION IN THE CONTEXT

OF METROPOLIS-REGION RELATIONS

(Summary)

The article presents the possible impact of ICT development on resources of knowledge, human capital mobility and on the creation of innovation especially in the context of metropolisation processes and new metropolis-region relations in the information economy. The article also includes the results of analysis regarding spatial distribution of human capital between six Polish metropolis and their regions.