Ks. Franciszek Kaupowicz oraz działalność oświatowa i narodowa w Brąswałdzie w połowie XIX wieku

Martuszewski, Edward

Ks. Franciszek Kaupowicz oraz

działalność oświatowa i narodowa w

Brąswałdzie w połowie XIX wieku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 397-411

1980

E d w a r d M a r t u s z e w s k i

KS. FRANCISZEK KAUPOWICZ ORAZ DZIAŁALNOŚĆ

OŚWIATOWA I NARODOWA W BRĄSWAŁDZIE

W POŁOWIE X IX WIEKU

P rz y kościele w B rąsw ałdzie z n a jd u je się krzy ż z napisem : „T u spoczywa

Franciszek de K aupow icz przez 25 lat p a sterz te y p a ra fy i w ierny, urodzony

14 K w ie tn ia 1799, u m a r t 14 S ie rp n ia 1871 k a p ła ń s tw a roku 46”

W ydaje się, że d u ch o w n y ten z asługuje na uw a gę h isto ry k ó w W arm ii

nie tylko dlatego, że pamięć o nim p r z e trw a ła w śród ludności B rą sw a łd u

i okolic do d ru g iej połow y X X w i e k u £. P rz y p o m n ie n ie ks. Kaupowicza,

którego następcą na p rzełom ie X IX i X X w iek u był o w iele b ardziej znany

jako polski działacz n a ro d o w y ks. W alen ty B arczew ski (pochow any rów nież

w Brąsw ałdzie, nie p rz y kościele jednak, lecz n a u ż y w an y m obecnie cm en­

ta r z u p a r a f i a l n y m 3), p o w in n a poprzedzić in fo rm acja na te m a t środowiska,

w k tó r y m przyszło m u działać przez 25 lat.

Na początku X IX w ie k u p a ra fia b rąsw a ld z k a skład ała się z następ u jący ch

miejscowości: kró lew sk ie wsie chłopskie B rąsw ałd, Spręcowo i R edykajny,

w sie chełm ińskie K a jn y i Wopy, k ró lew sk a wieś n a p ra w ie chełm ińskim

B ukw ałd, m a ją tk i szlacheckie B e rg fry d a i Pistki, leśniczów ka M ały B ukw ałd

i n ow a osada (Etablissement) o tej sam ej nazwie, należąca do d óbr k ró le w ­

skich, później zaś włączona do B u k w a łd u J.

1 O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h i m . 'W o jc ie c h a K ę t r z y ń s k i e g o w O l s z ty n i e ( d a l e j O B N ), Z b i o ­ r y s p e c j a l n e , R . 126 a, I I / l, E d w a r d M a r t u s z e w s k i, B r o n i s l a w S a l u d a , I n w e n t a r y z a c j a 27 n a g r o b ­ k ó w c m e n t a r z a p a r a f i a l n e g o i p r z y k o ś c i e l n e g o w B r ą s w a ł d z i e (1967): w 1967 r. k r z y ż b y ł o b ł a - m a n y i z n a j d o w a ł s ię n i e n a s w o i m m i e j s c u , n a p i s z a ś k o ń c z y ł s ię n a l ic z b ie 46. D a ls z y je g o c ią g z a n o t o w a ł S t a n i s ł a w F lis , D a w n e n a p i s y p o l s k i e n a c m e n t a r z u го m ie js c o to o ś c i B r ą s io a ł d , potu. O l s z t y n , R o c z n i k O ls z ty ń s k i , 1958, t. 1, ss. 243—244: „ z a ż y c ia o d w s z y s t k i c h u m i ł o w a n y , po ś m i e r c i o d w s z y s t k i c h o b ż a ł o w a n y ” . Z a p i s S. F l i s a z a w i e r a d r o b n y b ł ą d : z a m i a s t „ u m a r ł* ' j e s t w r z e c z y w i s to ś c i „ u m a r t ” . 2 J . B o e n i g k , W y r o k i , W a r s z a w a 1970, ss 117-118; M. Z i e n ta r a - M a le w s t e a , S i a d a m i t w a r d e j d r o g i, W a r s z a w a 1966, s. 70. B o e n i g k , z a p e w n e p o d w p ł y w e m b ł ę d n e j w y m o w y o só b w s p o m i ­ n a j ą c y c h , p r z e k r ę c i ł j e g o n a z w i s k o n a „ K o p o w ic z ” . M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a m y l n i e t w i e r d z i, ż e n a g r o b i e p o s t a w i o n o k r z y ż u k u t y p r z e z b r ą s w a ł d z k i e g o k o w a l a . W r z e c z y w i s to ś c i j e s t to k r z y ż ż e la z n y , n i e w y k u t y c z y u k u t y , le c z f a b r y c z n i e o d l a n y . O b i e . r e l a c j e z a w i e r a j ą n i e ś c is łe i n f o r m a c j e m .i n . o p o c h o d z e n i u k s . K a u p o w ic z a (o c z y m b ę d z ie j e s z c z e m o w a w d a ls z y m c ią g u a r t y k u ł u ) . Z n a c z n i e w c z e ś n ie j s z y , a n o n i m o w y a r t y k u ł O d W a r m i i , T y g o d n i k K a t o li c k i, 1864, n r 30 z 22 V II, ss. 291—292 ( c y t u j ę z a : M a z u r y l W a r m i a 1800— 1870. W y b ó r ź r ó d e ł o p r a c o w a ł W . C h o j ­ n a c k i, s. 558), p i s a n y je s z c z e z a ż y c ia k s. K a u p o w ic z a , i n f o r m o w a ł : „ g d y ż p o c h o d z i z L i t w y c zy K o n g r e s ó w k i ” . 3 O B N , Z b i o r y s p e c j a l n e , R 126, a 1/3, E. M a r t u s z e w s k i, B. S a ł u d a , op. c it. C m e n t a r z p a ­ r a f i a l n y z o s ta ł p o s z e r z o n y w 1046 r., w p i e r w s z y m r o k u p o b y t u t u t a j k s. K a u p o w ic z a ( A r c h i w u m D i e c e z ji W a r m i ń s k i e j w O l s z ty n i e — d a le j A D W O , В 123. A k t a w i z y t a c j i g e n e r a l n e j w B r ą s ­ w a ł d z ie 1853, k . 14). 4 S. W a ld , T o p o g r a p h i s c h e Ü b e r s i c h t d e s R e g i e r u n g s B e z i r k s K ö n i g s b e r g , K ö n i g s b e r g 1820, ss. 166—167. W o k r e s i e d u s z p a s t e r s t w a k s . K a u p o w i c z a w ł a ś c i c ie l e m B e r g f r y d y , a k t y w n i e u e z e -K o m u n lk a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1980, n r 3 (149)

398

Miejscowości te, m im o dużych zniszczeń i szkód, jakie spow odow ały w ojny

n a p o le o ń s k ie 6, po 1815 roku w y raźn ie się rozw ijały zarów no pod względem

zabudowy, jak i zaludnienia. P o n a d

tr z y k ro tn y w zrost liczby ludności

w okresie pięćdziesięciu la t zasługuje na m iano eksplozji demograficznej,

k tó ra jed n a k nie przebiegała ró w n o m iern ie we w szystkich miejscowościach

parafii, a w d rugiej połowie X IX wieku, zwłaszcza na te re n ie w ielkiej w łas­

ności ziemskiej, zaczynała słabnąć 6.

P a ra fia b rąsw a łd z k a m iała c h a r a k te r zdecydow anie k a to l i c k i 7. S p o ra ­

dycznie pojaw iali się w niej Żydzi, a ewangelicy, w większości zapew ne

Niemcy (a nie Mazurzy), m ieszkający p rzed e w szystkim w m a ją tk a c h i leś­

niczówce, 'ró w n ież należeli do n iezbyt licznej, pod w zględem dem ograficznym

niestałej, ludności n a p ły w o w e j 8.

W szystkie w sie p a rafii b yły w siam i p o ls k im i9, niem czyzna dom inow ała

jednak (od północy) w p a rafii głotow skiej, b yła też re p re z en to w a n a w w ię k ­

szym stopniu w p a ra fia c h sętalskiej i jonkow skiej. S tw a rzało to możliwość

dość szybkiej dyfuzji e lem en tu niemieckiego, zwłaszcza po n a d a n iu chłopom

wolności osobistej i ich uwłaszczeniu.

Po w ojnach napoleońskich niem czyznę szerzyli jed n ak nie ty le nowi

mieszkańcy, pochodzący z niem ieckich okolic, co szkoły, k tó re , już w latach

1816— 1845, a więc w okresie poprzed zający m przybycie ks. K aupow icza do

Brąsw ałdu, otrzy m ały zadanie krzew ienia ośw iaty prz ede w szystkim w formie

rozpowszechniania

języka

niem ieckiego

w śród

ludności

polskiej

części

W a r m i i 10.

Podobnie jak i w in n y ch p a ra fia c h tego rejonu, w iejskie szkolnictwo

e le m en tarn e do w ojen napoleońskich ograniczało się do p row adzonej przez

organistę szkoły przykościelnej dla dzieci całej p arafii. P o 1815 ro k u w ładze

dążyły zdecydow anie do rozbudow y sieci szkolnej i oparcia szkolnictw a w a r ­

m ińskiego n a zasadach, k tó re n a sąsiednich M azu ra ch obow iązyw ały już od

s t n i c z ą c y m w ż y c iu p o l i t y c z n y m t e j o k o lic y , m .i n . j a k o e l e k t o r w w y b o r a c h d o p a r l a m e n t u , b y ł T e o d o r M il le r — A U e n s te in e r K r e i s b l a t t 1848, s. 286; 1850, s. 5; 1852, s. 266; 1855, s. 210; 1858, s. 2ГЗ; 1861, s. 4, 1867, s. 319. S p is W a ld a p o d a j e ó w c z e s n ą p o l s k ą n a z w ę w s i S p r ę c o w o S p i e g e l ­ b e r g — S p r y n io w o . 5 P a r a f i a b r ą s w a ł d z k a n a p o c z ą t k u 1807 г ., a w i ę c prze*d w k r o c z e n i e m n a t e n t e r e n w o j s k n a p o l e o ń s k i c h , l ic z y ła 638 d u s z . W c ią g u 1807 r . z m a r ł o a ż 190 o s ó b (A D W O , J K 1, S t a n w s z y s t ­ k i c h k o ś c io ł ó w w a r m i ń s k i c h p o w o j n i e 1CC8 r., к . 8, Z e s t a w i e n i e d la d e k a n a t u o ls z ty ń s k ie g o . V. B a t z e l , N o t j a h r e i m E r m l a n d m i t b e s o n d e r e r B e r ü c k s i c h t i g u n g d e r F r a n z o s e n n o t , B o ­ c h u m - W e i t m a r 1926, s. 169 b ł ę d n i e w y k o r z y s t a ł i n f o r m a c j e z a w a r t e w c y t o w a n y m ź ró d le ). 6 P o r . d a n e s t a t y s t y c z n e w a n e k s i e . 7 I b id e m . 8 W 1846 r . b y ł o w B e r g f r y d z i e 3, w B u k w a ł d z i e 16, w l e ś n i c z ó w c e B u k w a ł d 7, w P i s t k a c h 3, w S p r ę c o w i e 2 e w a n g e l i k ó w , n a t o m i a s t w 1858 r . 5 w B e r g f r y d z i e , 5 w B r ą s w a łd z i e , 17 w B u k w a ł d z i e , 8 w l e ś n i c z ó w c e B u k w a ł d i 3 w P i s t k a c h . 9 P o r , d a n e s t a t y s t y c z n e w a n e k s i e . K o n f r o n t a c j a i c h p o t w i e r d z a p r a w i d ł o w o ś ć d o k o n a ­ n y c h w s w o i m c z a s i e u s t a l e ń n a t e m a t s p i s u z 1861 r. j a k o w ą t p l i w e j w a r t o ś c i ź r ó d ł a w s p r a ­ w i e s t o s u n k ó w n a r o d o w o ś c i o w o - j ę z y k o w y e h w p o w i e c ie o l s z t y ń s i m (E . M a r t u s z e w s k i , L u d n o ś ć p o l s k a w p o w i e c ie o l s z t y ń s k i m го l a t a c h 1818— 1870 w ś w i e t l e s t a t y s t y k p r u s k i c h , W : S z k ic e o ls z t y ń s k ie . P r a c a z b i o r o w a p o d r e d a k c j ą J . J a s i ń s k i e g o , O l s z t y n 1067, ss. 155—175. s z c z e g ó l n i e w y m o w n e j e s t s f o r m u ł o w a n i e r e c e s u p o w i z y t a c y j n e g o z 1858 r. w s t c s u n k u d o P i s te k ) . W c y t o w a n e j w p r z y p . 2 r e l a c j i O d W a r m i i z 1864 r. c z y t a m y : „ t y l k o p o p o l s k u o d b y w a j ą s i ę k a z a n i a w p a r a f i a c h B a r t ą g , g d z i e p r o b o s z c z e m j e s t k s . K w a ś n i e w s k i , B r u n s w a l d e , p ro b , ks. K a u p o w i c z ” . 10 E. M a r t u s z e w s k i, P i e r w s z e p r ó b y w p r o w a d z a n i a j ę z y k a n i e m i e c k i e g o d o s z k ó l e l e m e n ­ t a r n y c h n a M a z u r a c h i p o ł u d n i o w e j W a r m i i n a p o c z ą t k u X I X w i e k u , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - - W a r m i ń s k i e (d a l e j K M W ), 1977, n r 3/4, ss. 307—325; J . J a s i ń s k i , P r o b l e m j ę z y k a n i e m i e c k i e g o w s z k o l n i c t w i e p o w i a t u o l s z t y ń s k i e g o w 1825 r o k u , i b i d e m , 1979, n r 3, ss. 279—296.

Ks. Franciszek Kaup owicz

399

1736 roku, wreszcie do

realizacji z asady (od 1826 roku), że nauczycielem

może być jedynie osoba po ukończonym se m in a riu m nauczycielskim , bądź

taka, k tó ra zdała w sem in ariu m egzam in ek stern isty czn y n .

E fek tem ty c h działań — w p rz y p a d k u p a ra fii b rą sw a ld z k iej — było

utw o rzen ie około 1820 ro k u obok szkoły przykościelnej rów nież szkół w S p rę-

cowie, B u kw ałdzie i R edykajnach, p rz y czym jeszcze przed p rzybyciem

ks. K aupow icza p a ro k ro tn ie zm ieniali się w n ich nauczyciele.

W głów nej szkole p a rafii w B rąsw ałdzie m iejsce o rganisty J a n a T hiela 12

z ajął n a jp ie rw S tefan B e h r e n d t 13, a następnie, od 1843 ro k u uczył tu długi

czas Ignacy M ichał M o s e r 14, w dziedzinie ośw iaty głów ny w spółpracow nik

ks. Kaupow icza, k tó re m u jako proboszczowi, zgodnie z ówczesnymi zasadami

organizacyjnym i, podlegały szkoły n a tere n ie całej parafii.

W Spręcow ie postulow ano utw o rzen ie szkoły już w 1778 r o k u ls, lecz

realizacja tego z am iaru n a p o tk a ła n a trudnośc i, gdyż w lata c h 1787— 1789

wieś n ależała do miejscowości, k tó re nie chciały nic łożyć na szkołę 16.

Pie rw sz y m spręcow skim nauczycielem by ł S k r z y p s k i 17, po n im przyszedł

A ndrzej Pieczkowski. W okresie zarząd z an ia p a ra fią przez ks. K aupow icza

po Ja n ie K leinie uczył spręcow skie dzieci Józef S ch n eid er 18.

W B ukw ałdzie, k tó r y — podobnie jak i Spręcow o — leżał w rejonie bez­

pośredniego sty k u ludności polskiej z ludnością niem iecką, w 1798 ro k u

te dzieci, k tó re chciały się uczyć (a właściw ie: te, k tó ry m rodzice to n a k az y ­

11 Z n a m i e n n y j e s t p o d t y m w z g l ą d e m c a s u s n a u c z y c i e l a z e S p r ą c o w a , k t ó r y j e d n a k n ie n a z y w a ł s i ą A n d r z e j P i e c z e w s k i , j a k p o d a j e J . J a s i ń s k i , P r o b l e m , s. 293, le c z A n d r z e j P i e c z ­ k o w s k i v e l P i e t z k o w s k i v e l P i e c z k o w s k y (p o r. W A P O , R e j e n c j a o l s z t y ń s k a I 360, S z k o ł a w S p r ę - c o w i e 1824—1852, k . 23, 29, 31, 49, 67, C9, 123, 151). 12 A D W O , J S 75, S p r a w o z d a n i a z w i z y t a c j i s z k ó ł p r z e z r e j e n c j ą k r ó l e w i e c k ą 1820—1828, S p r a w o z d a n i e r a d c y L u c a s a z 13X111828. 13 I b id e m , I I I O l s z ty n 99, R e c e s y p o w i z y t a c y j n e ; A D W O , T 22, T a b e l e s z k o l n e 1837—1838; В 122, A k t a w i z y t a c y j n e w B r ą s w a ł d z i e 1839—1847, k . 5. 14 U r o d z o n y w 1820 r. b y ł a b s o l w e n t e m s e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e g o w B r a n i e w i e ( ib id e m , В 123, A k t a w i z y t a c j i g e n e r a l n e j w B r ą s w a ł d z i e 1858, k . 23). O r g a n i s t ą b y ł z w y b o r u w ł a d z y k o ś c i e l n e j , n a u c z y c i e l e m d o p i e r o d z ię k i z a t w i e r d z e n i u p r z e z ś w i e c k i e w ł a d z e s z k o ln e . K i l k a ­ k r o t n i e p i a s t o w a ł s t a n o w i s k o z a s t ę p c y p r z e w o d n i c z ą c e g o p o d c z a s p r z y g o t o w a ń d o w y b o r u e l e k ­ t o r ó w w b r ą s w a ł d z k i m o b w o d z i e w y b o r c z y m w o k r e s i e d w u s t o p n i o w y c h w y b o r ó w d o p a r l a ­ m e n t u — A l l e n s t e i n e r K r e i s - B l a t t , 1848, s. 266; 1E52, s. 266; 1855, s. 210; 1862, s. 302. P o r . d łu ż s z y w y w ó d o n i m j a k o o P o l a k u M. Z i e n t a r a - M a l e w s k a , o p . c it., ss. 67—68. 15 Z e n t r a l e s S t a a t s a r c h i v , D i e n s t s t e l l e M e r s e b u r g ( d a l e j Z S T A ), R e p . 76 a l t I N r 94, S t a n s z k ó ł k a t o l i c k i c h w b i s k u p s t w i e w a r m i ń s k i m ( d e p a r t a m e n t u w s c h o d n i o p r u s k i e g o ) i s p r a w a i c h p o p r a w y 1788—1804, k . 6, S c h o l a t r i v i a l i s e r i g e n d a . 16 I b i d e m , k . 11; A D W O , I I I B a r t ą g 17, S z k o ła w B a r t ą g u 1785—1786: ,,D ie G e m e i n d e k a n n d u r c h k e i n e V o r s t e l l u n g e n b e w o g e n w e r d e n e t w a s z u m S c h u l h a u s e o d e r U n t e r h a l t e d e s L e h r e r s b e i z u t r a g e n ” . 17 A D W O , J S 69. S p is z a a n g a ż o w a n y c h n a u c z y c i e li , lic z b a u c z n i ó w i o p i n ia p r o b o s z c z ó w 1815; J S 73, S t a n s z k ó ł n a W a r m i i 1817—1818. 18 U r o d z o n y w 1808 r. J a n K l e i n p o d d a n y z o s ta ł w 1836 r. k o n t r o l n e m u e g z a m i n o w i w s e ­ m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i m w B r a n i e w i e , p o n i e w a ż w s w o i m c z a s ie c h o d z ił j e d y n i e d o g i m n a ­ z j u m w R e s z lu , i u z y s k a ł w ó w c z a s ś w i a d e c t w o I I I s t o p n i a z b li ż o n e d o II ( ib i d e m , T 22, T a b e l e s z k o ln e 1837—1838). M im o g e r m a n i z a t o r s k i c h - s t a r a ń K l e in a , m i m o z b u d o w a n i a z p o m o c ą p a ń s t w a n o w e j s z k o ł y (w 1843 г.), c h o d z ił o d o n i e j w 1850 r . ze S p r ą c o w a i z d z i e r ż a w i o n y c h w ó w c z a s p r z e z R u d o l f a G r o s s a P i s t e k 41 d z ie c i m ó w i ą c y c h w y ł ą c z n i e p o p o l s k u o r a z 2 d z ie c i „ n i e m i e c ­ k i c h i d w u j ę z y c z n y c h ” (W A P O , R e j e n c j a o l s z t y ń s k a I 360, S z k o ł a w S p r ę c o w i e , k . 31, 49-52, 67, 89, 123, 135, 341). J ó z e f S c h n e i d e r u r o d z i ł s ię w 1805 r. i u k o ń c z y ł s e m i n a r i u m n a u c z y c i e l s k i e w B r a n i e w i e . R a d c a D i l l e n b u r g e r 29 X 1850 r . n a p i s a ł w s p r a w o z d a n i u , ż e 58 d z ie c i s ie d z i n a 5 ł a w k a c h a „ m o ­ w a o j c z y s t a d z ie c i t u t a j j e s t z n o w u p o l s k a ” ( ib i d e m , k . 356), 412; O B N , Z b i o r y s p e c j a l n e , P a ­ r a f i a B r ą s w a ł d 1849—1853.

400

wali i umożliwiali) nie m ają c w łasnej szkoły, chodziły do szkoły w C erkiew -

n ik u ls jednej z nielicznych szkół założonych po 1772 ro k u n a W arm ii na pole­

cenie F ry d e ry k a II a m ający ch stanowić dowód troski now ych w ładców k ra ju

o ośw iatę ludu (naw et k a to lick ieg o )2°.

Po 1815 ro k u w b u kw aldzkiej szkole uczył n a jp ie rw N orek 21, następnie

zaś Ignacy Trzciński-junior, k tó ry po w izytacji z 1825 roku m usiał ustąpić

z pow odu niedostatecznych w yników w nau czan iu języka n ie m ie c k ie g o 22.

P rz y sła n y na jego miejsce w 1831 ro k u P io tr N eu m an n nauczył mówić po

niem iecku tro je dzieci i rów nież był k ry ty k o w a n y za te n niedostateczny efekt

sw ojej p r a c y 2S. P o nim jakiś czas uczył A lb e rt Nowoczyn, a za czasów

ks. K aupow icza nauczycielem b u k w a ld z k im był K a ro l L u tz 24.

Najczęstsze zm iany na stanow isku nauczyciela zachodziły w n ajsłabiej

u p o s a ż o n e j26 szkole w R ed y k ajn ac h . P o Ignacym 26 T rzcińskim -seniorze uczyli

tu P io tr N eum ann, A ndrzej Stoli, A u g u st K alinow ski, Józef Jędrycki, W ilhelm

H a rtm a n n , A n toni Bischof, J a n K oschorreck 27.

Oprócz s p ra w y obsadzania stanow isk w szkołach k w a lifik o w a n y m i n a ­

uczycielami w ażną s p ra w ą dla rozw oju ośw iaty ludow ej było zaopatrzenie

dzieci w odpow iednie czytanki i w yelim inow anie książek do nabożeństw a

jako podręczników do n a u k i czytania.

W 1825 ro k u stwierdzono, że w szystkie dzieci szkolne w p a rafii b rą -

sw ałdzkiej są polskie i że p o trzeb u ją 55 polskich czytanek (po 12 w B rą sw

ał-19 A D W O , В 40, A c t a v i s i t a t i o n i s g e n e r a l i s D e c a n a t u s G u t t s t a d e n s i s 1798. 20 Z S T A , R e p . 76 a l t I N r 94, S t a n s z k ó l k a t o l i c k i c h w b i s k u p s t w i e w a r m i ń s k i m ( d e p a r ­ t a m e n t u w s c h o d n i o p r u s k i e g o ) i s p r a w a ic h p o p r a w y 1788—1804. W ś r ó d s z k ó ł e l e m e n t a r n y c h , z n a j d u j ą c y c h s ię n i e w e w s i a c h k o ś c ie l n y c h , k t ó r e p o 1772 r . p o w s t a ł y z i n i c j a t y w y w ł a d z c e n ­ t r a l n y c h , a n i j e d n a n ie le ż a ł a n a t e r e n i e e t n i c z n y m p o l s k i m , a C e r k i e w n i k , c h o ć p o ł o ż o n y s t o ­ s u n k o w o n a j b a r d z i e j n a p o ł u d n i u , b y ł r ó w n i e ż w s i ą j e ś li n i e w y ł ą c z n i e , t o j e d n a k z d e c y d o w a ­ n i e n i e m i e c k ą . N a t e m a t z a s a d n i c z y c h z m i a n w p o l i t y c e o ś w i a t o w e j n a W a r m i i p o 1825 r . b a r ­ d z ie j w y c z e r p u j ą c o m ó w i „ B e r i c h t ü b e r d e n Z u s t a n d u n d d i e B e d ü r f n i s s e d e s k a t h o l i s c h e n S c h u l w e s e n s i m E r m l a n d e ” z 21 I 1828 (Z S T A , R e p . 76 V I I n e u , Sek't. 2 F T e il IV, N r 4, B d . 1, P o p r a w a s z k o l n i c t w a k a t o l i c k i e g o n a W a r m i i lôlû—1829, k . 139—163). 21 A D W O , J S 69, S p is z a a n g a ż o w a n y c h n a u c z y c i e li , lic z b a u c z n ió w i o p i n ia p r o b o s z ­ c z ó w 1815. 22 A l e w p o p r z e d n i m r o k u o t r z y m a ł j e s z c z e 5 t a l a r ó w g r a t y f i k a c j i ( ib id e m , J S 54, P r z y ­ z n a w a n i e c o r o c z n i e t y s i ą c a t a l a r ó w n a p o p r a w ę k a to l i c k i e g o s z k o l n i c t w a n a W a r m i i 1822—1828; J S 75, S p r a w o z d a n i a z w i z y t a c j i s z k o l n y c h r e j e n c j i k r ó l e w i e c k i e j 1820—1828. P o r . J . J a s i ń s k i , P r o b l e m , s. 285). 23 A D W O , T 22, T a b e l e s z k o l n e 1G37—1838. 24 A . N o w o c z y n u c z y ł w 1839 r . ( ib id e m , В 122, A k t a w i z y t a c j i w B r ą s w a ł d z i e 1839— 1847, k . 4). K a r o l L u t z u r o d z i ł s ię 8 I X 1819 г., z m a r ł 15 V I I I 1882 r. (OBN , Z b i o r y s p e c j a l n e , R 126 a, 1/23, E. M a r t u s z e w s k i , B. S a ł u d a o p. cit.). A D W O , В 123, A k t a c j i g e n e r a l n e j w B r ą s w a ł ­ d z ie 1859, k. 23 p o d a j e m y l n i e , ż e w 1858 r . m i a ł 37 la t . W i e l o k r o t n i e b y ł z a s t ę p c ą p r z e w o d n i ­ c z ą c e g o (z z a s a d y b y ł n i m w ł a ś c i c ie l B e r g f r y d y , T. M ille r) w o k r e s i e p r z y g o t o w a ń d o w y b o r u e l e k t o r ó w , w d w u s t o p n io w j- c h w y b o r a c h d o p a r l a m e n t u w b e r g f r y d z k i m o k r ę g u w y b o r c z y m p a r o k r o t n i e z o s t a w a ł s a m e l e k t o r e m ( A l ie n s te i n e r K r e i s b l a t t 1861, s. 354; 1867, s. 319). 25 D o d r u g i e j p o ł o w y X I X w . w i e j s k i e s z k o ł y e l e m e n t a r n e w P r u s a c h b y ł y n a u t r z y m a ­ n i u n i e p a ń s t w a , le c z l o k a l n y c h s t o w a r z y s z e ń s z k o ln y c h , d o p o w s t a n i a k t ó r y c h n a W a r m i i d o ­ p r o w a d z o n o d o p i e r o p o w o j n a c h n a p o l e o ń s k i c h , p r z e ł a m u j ą c s p r z e c i w y w n i e j e d n e j w s i (p o r. i n f o r m a c j ę n a t e m a t t r u d n o ś c i z u t w o r z e n i e m s z k o ły w S p r ę c o w ie , p r z y p . 16). U p o s a ż e n ie n a u ­ c z y c ie li b y ł o w z w i ą z k u z t y m u z a le ż n i o n e od z a m o ż n o ś c i p o s z c z e g ó l n y c h w s i i ic h m i e s z ­ k a ń c ó w . 26 I m i ę b i s k u p a K r a s ic k i e g o . D o p o ł o w y X I X w . r ó w n i e ż w p a r a f i i b r ą s w a ł d z k i e j d o ś ć c z ę s to w y s t ę p o w a ł y i m i o n a S t a n i s ł a w , K a z i m i e r z , W ła d y s ł a w . 27 A D W O , J S 59, U r z ą d z e n i e n o w y c h s z k ó ł 1825—1826, k . 287; J S 75, S p r a w o z d a n i a ze s z k o l ­ n y c h w i z y t a c j i r e j e n c j i k r ó l e w i e c k i e j 1820—1828. P o r . J . J a s i ń s k i , P r o b l e m , s. 293.

Ks. Franciszek Kaupowicz

401

dzie i Spręcowie, 20 w B ukw aidzie, 6 w R e d y k ajn ac h i 5 w K a jn a c h 28). W n a ­

stępnym ro k u zam iast 55 przyznano jed n ak p a rafii ty lk o 25 czytanek.

W ro k u tym re g u la rn ie chodziło do szkoły w B rąsw ałdzie 29 dzieci,

w B u kw ałdzie 36, w Spręcow ie 58. N ajw ięcej dzieci uczyło się um iejętności

czytania w Spręcow ie (31), n a jm n iej w R e d y k ajn a c h (11) i w B rąsw ałdzie,

gdzie uczył jeszcze J a n Thiel (12). Wśród dzieci b rąsw ałd zk ich było sześcioro

biednych, k tó ry ch rodzice nie byli w stan ie kupić polskiej czytanki. W B u k ­

wałdzie odnotow ano zapotrzebow anie na 7 polskich i 5 niem ieckich czytanek,

w Spręcow ie na 7 polskich i 3 niemieckie, w R e d y k ajn a c h na 5 polskich

i 2 niem ieckie c z y t a n k i 2S.

E ksplozja dem ograficzna, jak a n astąp iła po w o jn a ch napoleońskich, p o ­

czątkowo nie d a w ała o sobie znać dzięki tem u, że obok szkoły parafialn ej

p ow stały 3 zw ykłe szkoły wiejskie, lecz już w n a stęp n y m ćw ierćw ieczu u t r u d ­

n iała pra cę nauczycieli. W 1858 ro k u było w B rąsw ałd zie 67 dzieci w w ieku

przedszkolnym (do 6 lat) i 48 w w iek u szkolnym. W S pręcow ie do pierw szej

g ru p y należało 88, do d rugiej 65 dzieci, w B u kw ałdzie analogicznie 97 i 59,

w R e d y k ajn ac h 28 i 27. Szkoła w B rąsw ałd zie m usiała po n ad to pomieścić

dzieci z K a jn (25 i 9) i z Wopów (4 i 3), szkoła w S pręcow ie dzieci z Pistek

(9 i 2), szkoła w B ukw ałdzie z B e rg fry d y (8 i 5, w M ałym B uk w ałd zie było

wówczas tylko d w oje dzieci w w ieku przedszkolnym), ale do szkoły w S p rę ­

cowie zam iast 67 dzieci chodziło od 54 do 61, w B u kw ałdzie na 64 uczęszczało

do szkoły zaledw ie 43—51, a ty lk o nieco lepsza s y tu acja była w obu pozo­

stałych (78—8 0 )so. Duża liczba dzieci w ówczesnych jed n o k lasó w k ach u t r u d ­

niała nauczycielow i u zyskanie wysokich w y n ik ó w u w szystkich uczniów.

Ks. K aupow icz p rz y b y ł do B rą sw a łd u w okresie łagodzenia k u r s u ge rm a -

nizacyjnego w szkolnictwie w schodniopruskim , jak ie zastosow ały w ładze

ze względów tak ty czn y ch !1. Można przypuszczać, że nad zo ro w an i przez niego

nauczyciele z jego w iedzą i wolą tr a k to w a li n a u k ę niem ieckiego raczej fo r­

m alnie 32, i że język te n m im o tak ich lub in nych starań,, m im o nadziei ze stro ­

n y władz, nie został przez szkoły na tyle upowszechniony, a b y m ógł stać się

w okresie jego du sz p a sterstw a językiem w ykład o w y m . Z d ru g iej stro n y je d ­

n ak należałoby odpowiedzieć sobie n a p ytanie, jakie w lata c h 1860— 1870 uzy­

skiw ano k o n k re tn e re zu lta ty ośw iatow e w czterech jednoklasów kach, w k tó ­

rych czterech nauczycieli m usiało uczyć blisko 300 dzieci.

Ks. K aupow icz p rzy b y ł do B rą sw a łd u 17 w rześnia 1845 r o k u 32 jako

ko-28 A D W O , J S 55, P o p r a w a s z k o l n i c t w a n a W a r m i i 1824—1826. D l a p o z n a n i a s p r a w s z k o l ­ n y c h w e w c z e ś n i e j s z y m o k r e s i e d u ż o m a t e r i a ł u w A D W O , J S 76, S p r a w o z d a n i a s z k o ln e d e k a ­ n a t u o l s z t y ń s k ie g o 1778—1825; J S 72, S p r a w o z d a n i a s z k o ln e d e k a n a t u o l s z t y ń s k ie g o 1818. 29 I b id e m , J S 57, P o p r a w a s z k o l n i c t w a n a W a r m i i 1825—1827; J S 106, S p r a w o z d a n i a s z k o ln e d e k a n a t u b a r c z e w s k i e g o ; J . J a s i ń s k i , p r o b l e m , s. 293. Z g ł a s z a n e p r z e z n a u c z y c i e l i , a b y ć m o ż e t y l k o p r z e z p r o b o s z c z a , z a p o t r z e b o w a n i e n a n i e ­ m i e c k i e c z y t a n k i n i e m u s i a ł o o z n a c z a ć f a k t y c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a n a n ie , lec z m o g ło b y ć t y l k o z a m a n i f e s t o w a n i e m c h ę c i k r z e w i e n i a p r z e z s z k o lę j ę z y k a u r z ę d o w e g o , z g o d n ie z ż y c z e ­ n i e m w ła d z . 30 A D W O , J S 123, A k t a w i z y t a c j i g e n e r a l n e j w B r ą s w a ł d z i e 1858, k . 7. 31 P o 1842 r. u t r z y m a n a z o s ta ł a z a s a d a , ż e j ę z y k i e m w y k ł a d o w y m m a b y ć j ę z y k n i e m i e c ­ k i, a p o l s k i m n a u c z y c i e l m o ż e p o s łu g i w a ć s ię t y l k o dla- u c z e n i a d z ie c i r e l i g ii w ic h j ę z y k u o j c z y s t y m — p o r . E. M a r t u s z e w s k i , P i e r w s z e p r ó b y , s. 324; t e n ż e , S p r a w a z w o l n i e n i a r a d c y

R ä t t l g a w 1845 r o k u , K M W , 1978, n r 3, s. 371, p r z y p . 73.

32 P o r . p r z y p . 14.

33 A D W O , В 123, A k t a w i z y t a c j i g e n e r a l n e j w B r ą s w a ł d z i e 1858, ł s . 7.

40 2

m endariusz (ad m in istrato r parafii) *4 z miejscowości D rangow ski, gdzie z n a j­

d ow ała się jed n a z dw u katolickich p a rafii na zasadniczo ew angelickiej Litw ie

p ruskiej **. Urodził się 46 la t wcześniej w miejscowości D usejki (Duseikiai) 86

na Żmudzi jako syn Wincentego i M a rian n y z dom u D usejko 87. W 1816 roku

rozpoczął n a u k ę w g im n azju m b e rn ard y n ó w w Telszach (Telsiai), gdzie

30 czerwca 1822 ro k u zdał m atu rę, w y k azu jąc się szczególnie d obrym i postę­

pam i w łacinie, m ate m atyce, n a u k a c h przyrodniczych, geografii, etyce i p r a ­

wie n a tu ra ln y m . Pod w p ły w em ojca m yślał początkow o o k a rie rze praw niczej,

ostatecznie jed n a k za n am o w ą m a tk i w stąp ił do diecezjalnego se m inarium

duchow nego w W ornia ch (V a rn ia i)ss. Ju ż 31 g ru d n ia 1823 ro k u otrzym ał

z r ą k ks. bisk u p a Szym ona M ichała G iedroycia cztery niższe święcenia k a ­

płańskie. W czasie p o b y tu w sem in a riu m szczególnie gorliw ie studiow ał do­

gm atykę, n au k ę m oralności, p ra w o kanoniczne i h istorię Kościoła, p rz eja ­

w iając z ainteresow anie lite ra tu rą teologiczną w języku niem ieckim , k tó ry

jed n a k o panow ał w p ełni dopiero pod koniec życia.

Po w yśw ięceniu go n a księdza 17 k w ie tn ia 1828 ro k u w O lsiadach (Alsé-

d ź ia i)89 został w ik a ry m w C h w iejd an ach (Kw iejdaniai) " , a po czterech latach

a d m in istrato rem filialnego kościoła w Żygajciach (Żygai’ciai) “ . S tam tąd,

dzięki hr. Wołłowiczowi, przeniesiony został w 1836 ro k u do jego m a ją tk u

P o ju rze (Pajuris), położonego między należącym i niegdyś do P ru s T au ro g am i

(Taurage) a granicą p ru sk o -ro sy jsk ą. Do 1840 ro k u łączył ta m obowiązki

k ap elan a domowego z d u szp asterstw e m w m iejscow ym kościele filialnym.

Często śpieszył z pomocą du ch o w n y m k atolickim w P ru sach , uzyskując

n a to zgodę w arm ińskiego biskupa, A n d rz eja S tanisław a von H atte n a, k tó ry

podczas jednej ze sw ych w izytacji poznał go osobiście na k ró tk o przed swą

tragiczną śm iercią " .

Rozpoczęte jeszcze za życia tego b iskupa sta ran ia o w y rażen ie zgody na

osiedlenie się ks. K aupow icza na tere n ie p a ń stw a pru sk ieg o przez naczelnego

prezesa p row incji p ruskiej, Teodora von Schöna, przebiegały rów nolegle do

34 D a n e b i o g r a f ic z n e , j e ś li n i e p o d a n o i n a c z e j, n a p o d s t a w i e a n o n i m o w e g o n e k r o l o g u ( d a le j n e k r o l o g ) : F r a n z v . K a u p o w l c z . E i n p r i e s t e r l i c h e s L e b e n s b i l d a u s u n s e r n T a g e n , P a s t o - r a l b l a t t f ü r d i e D iö z e se E r m l a n d , 1871, n r 19 z l X , ss. 109—113. 35 N a t e m a t o k o l ic z n o ś c i p o w s t a n i a p a r a f i i D r a n g o w s k i : Z S T A , G e h e i m e s S t a a t s k a b i n e t t 2.2.1, N r . 22928, S p r a w y k o ś c io ła , d u c h o w n y c h i s ł u ż b y k o ś c i e l n e j w p r o w i n c j i p r u s k i e j 1841— 1845, k . 172—173, P i s m o m i n i s t r a E i c h h o r n a d o k r ó l a z 23 X I 1843. D r u g i k o ś c ió ł k a t o l i c k i n a L i t w i e p r u s k i e j z n a j d o w a ł s i ę w S i lg a l ia i ( S c h il lg a l le n ) w p o ­ b liż u S z y ł o k a r c z m y ( S il u t e - H e y d e k r u g ) — p o r . P a u l R o m a h n , D ie D i a s p o r a d e r D iö z e se E r m l a n d , B r a u n s b e r g 1927, ss. 14—?o. 36 A D W O , В 123, A k t a w i z y t a c j i g e n e r a l n e j w B r ą s w a ł d z i e 1853, k . 7 p o d a j e j a k o m i e j s c e u r o d z e n i a N o r w i d y ( N o r w i d a i) w p a r a f i i G r a ż y s z k i ( G r a ż i s k ia i ) n a w s c h ó d o d J e z i o r a W is z ty - n i e c k i e g o , a w i ę c n a l it e w s k i m t e r e n i e e t n i c z n y m , le c z z a r a z e m — w ó w c z a s — n a t e r e n i e K r ó ­ le s t w a P o i s k ie g o ( p o r. p r z y p . 2 „ c z y K o n g r e s ó w k i ” ). 37 A u t o r n e k r o l o g u s u g e r u j e , że o j c i e c b y ł p o l s k i m s z la c h c ic e m i g o s p o d a r o w a ł n a w ł a ­ s n e j z ie m i. F r a n c i s z e k m i a ł b y ć p i e r w s z y m z d w a n a ś c i o r g a d z ie c i. D o B r ą s w a ł d u p r z y b y ł z m a t k ą , k t ó r a t u z m a r ł a , z j e d n ą z s ió s t r i z k u z y n k ą E u f r o z y n ą v a n B o g i e n ( p o r. j . B o e n ig k , op. cit.) . A u t o r n e k r o l o g u w i n n y m m i e j s c u s t w i e r d z a , że J ę 2 y k l i t e w s k i b y ł d l a k s. K a u p o w i ­ cza j ę z y k i e m o j c z y s t y m . W y d a j e się, że — ś c iś le j m ó w i ą c — J e d n a k m a c i e r z y ń s k i m .

38 W ś r e d n i o w i e c z u M i e d n i k i (M e d i n in k a i ), s ie d z i b a b i s k u p a ż m u d z k i e g o , p o ł o ż o n a n a p o ł u d n i e o d Telsz. 39 M ie j s c o w o ś ć n a p ó ł n o c n y z a c h ó d o d T e lsz . 40 M ie js c o w o ś ć w p o b l iż u T a u r o g ó w , n a d w p a d a j ą c y m d o r z e k i J u r y p o t o k i e m G i e n it a li s , p ó ł m i l i o d P o j u r 2 a . . . 41 N a z a c h ó d o d T a u r o g ó w , n a d d a w n ą g r a n i c ą p r u s k ą . W t e k ś c i e n i e m i e c k i m S z ig a jc y . 42 Z a m o r d o w a n y w e w ł a s n y m d o m u 1 I I I 1841 r . . . .

Ks. Franciszek Kau powicz

403

sta rań , zm ierzających do przezwyciężenia oporów ze stro n y w ładz rosyjskich,

k tó re ostatecznie 5 listopada 1840 ro k u w y raziły zgodę na w yjazd ks. K a u p o ­

wicza z Rosji. W ten sposób jako „tym czasow y k a p ła n ” p om aga ł w parafii

D rangow ski n a jp ie rw ks. Tiedigkowi, n astępnie zaś A n to n iem u Schm idtowi,

k tórzy nie znali języka litewskiego. O dbyw ał rów nież podróże duszpasterskie

po w schodnich M azurach 4S.

N ieznane są powody, dla k tó ry ch w 1845 ro k u przeniesiony został na

W arm ię 44. O trzy m a ł tu parafię, w k tó rej uprzednio dość często zm ieniali się

proboszczowie i w k tó re j pan o w ała wówczas plaga p ija ń stw a a .

P ełn e p ra w a zarządzającego p a ra fią b rąsw a łd zk ą o trzy m ał 6 lutego 1855

r o k u 46, po u p rz ed n im uzy sk an iu 30 listopada 1854 ro k u o b y w atelstw a p r u ­

skiego 47. Dla załatw ien ia zw iązanych z ty m form alności odbył jesienią

1853 ro k u podróż na Litwę, w trak c ie k tó re j ro zchorow ał się i jakiś czas

m usiał zatrzym ać się w K łajpedzie 4B.

Znajomość języka litew skiego spow odowała, że na życzenie b iskupa w a r ­

mińskiego, Am brożego G eritza, otoczył opieką d u sz p astersk ą L itw in ó w p r u ­

skich, z n ajd u jący ch się w barczew skim więzieniu. O piniow ał także p ro je k t

m o dlitew nika litewskiego, opracow anego przez ks. D om inika W o b b e 4S, miał

współuczestniczyć w w y d a w a n iu lite r a tu r y um o raln iającej, przeznaczonej dla

m ieszkających w P ru s a c h L itw in ów -katolików .

Na W arm ii z n an y był ze sw ej gościnności, k tó ra zape w ne um ocniła jego

pozycję w gronie m iejscowego d uchow ieństw a. W szedł w jego skład nie jako

m łody duchow ny, w y chow anek m iejscow ego sem in a riu m , lecz jak o człowiek

dorosły, cieszący się zaufaniem d w u b iskupów (H attena i Geritza). Był poza

ty m szlachcicem 60 i „ p raw d z iw y m P o la k ie m ” (gdyby urodził się na południo­

43 J u ż w 1810 r . w r e j e n c j i g ą b i ń s k i e j , z a m i e s z k a ł e j p r z e d e w s z y s t k i m p r z e z L i t w i n ó w i P o l a k ó w , l ic z o n o 6207 k a t o l i k ó w , z k t ó r y c h 4671 n a l e ż a ł o d o „ p a r a f i i z a g r a n i c z n y c h ” , c z y li d o t y c h , k t ó r e ,,w w y n i k u o s t a t n i e g o r o z b i o r u P o l s k i o r a z p o s t a n o w i e ń p o k o j u t y lż y c k ie g o w s p r a w i e n o w e g o p o p r o w a d z e n i a g r a n i c y p r z y p a d ł y o b c e m u p a ń s t w u ” . 6 V II 1842 r . m i n i s t e r E i c h h o r n i n f o r m o w a ł k r ó l a , ż e w p o w i a t a c h O le c k o , E ł k , G o ł d a p , S t o ł u p i a n y , g ł ó w n i e z a ś w o k o l i c y T y l ż y i n a p r a w y m b r z e g u N i e m n a b y ł o w 1831 r . o k o ł o 8000 o s ó b w y z n a n i a k a to l i c k i e g o , p r z e d e w s z y s t k i m L i t w i n ó w (n p . w p o w i e c ie S z y ł o k a r c z m a l ic z o n o i c h o k o ł o 1500 o s ó b — Z S T A , G e h e i m e s S t a a t s k a b i n e t t 2.2.1, N r . 22928, S p r a w y k o ś c io ł a , d u c h o w n y c h i s ł u ż b y k o ś c ie l n e j w p r o w i n c j i p r u s k i e j 1841—1845, k . 111—113). N a l e ż y w i ę c s t w i e r ­ d z ić , że p o l e d l a d z ia ł a ln o ś c i m i s y j n e j k s. K a u p o w i c z a b y ł o b a r d z o ro z le g łe .

44 P o c z ą t k o w o m ia ł o t r z y m a ć w z a r z ą d z a n i e p a r a f i ą b u t r y ń s k ą . 45 P o k s . L a n g a n k i m p r o b o s z c z e m b r ą s w a ł d z k i m b y ł w 1839 r. J ó z e f T o p h e l , u r o d z o n y w 1794 r. w S z ą b r u k u , o r d y n o w a n y w 1825 r . P o d o b n i e j a k p a r a f i a n i e l u b i ł o n w y p i ć , a z ły s t a n z d r o w i a s p r a w i a ł , ż e z a n i e d b y w a ł s i ę w o b o w i ą z k a c h . N a 3 n a b o ż e ń s t w a p o l s k i e p r z y p a d a ł o w ó w c z a s 1 n i e m i e c k i e , w y r a ż a n o j e d n a k ż y c z e n i e p o w r o t u d o d a w n y c h z w y c z a jó w , z g o d n ie z k t ó r y m i z w y j ą t k i e m w i e l k i c h ś w i ą t k a z a n i a w y g ł a s z a n o t y l k o p o p o l s k u . W 1840 r. p r o b o s z ­ c z e m z o s ta ł k s. W a l e n t y R o g a lli, u r o d z o n y w 1797 r . w B ie s ó w k u , o r d y n o w a n y w 1820 r . p o u k o ń c z e n i u s e m i n a r i u m d u c h o w n e g o w W a r s z a w i e . W y g ła s z a ł o n k a z a n i a t y l k o p o p o l s k u , n a ­ t o m i a s t w i z y t u j ą c y b y ł z d a n i a , że n a le ż a ł o b y p o z o s ta w i ć z a s a d ą w y g ł a s z a n i a n i e m i e c k i e g o k a ­ z a n i a co c z w a r t ą n ie d z i e lą . K s . K a u p o w i c z w y g ł a s z a ł n i e m i e c k i e k a z a n i a t y l k o w d n i u ś w . K a ­ t a r z y n y , p a t r o n k i k o ś c io ł a (AD W O , В 122, A k t a w i z y t a c j i w B r ą s w a ł d z i e 1839—1847, k. 5, 7, 23, 24, 77, 78). 46 A D W O В 123, A k t a w i z y t a c j i g e n e r a l n e j w B r ą s w ł a d z i e U59, k . 7. 47 O B N , Z b i o r y s p e c j a l n e , P a r a f i a b r ą s w a ł d z k a 1849—1853. 48 I b i d e m , P a r a f i a b r ą s w a ł d z k a 1854—1867. Z a t r z y m a ł s ię w ó w c z a s u k s . W e r n e r a . 49 I b i d e m , P a r a f i a b r ą s w a ł d z k a 1854—1867. D . W o b b e b y ł w l a t a c h 1849—1853 p r o b o s z c z e m w S i lg a l ia i (P. R o m a h n , o p . cit., s. 19). 50 O d p o c z ą t k u s w e g o p o b y t u w B r ą s w a ł d z i e p o d p i s y w a ł s i ą v o n K a u p o w ic z . W 1839 r. m i n i s t e r A l t e n s t e i n i n f o r m o w a ł k r ó l a , ż e r o z p a t r y w a n a j e s t p r o ś b a J a k u b s a M a r t i n k u s a i E n - d r i g a S t a s s a i t a z U s z l o e n e n , a b y „ F r a n z v o n K a u p o w i c z a u c h K a r p o w i c z g e n a n n t ” z P o j u r z a 2 6 *

40 4

w ej W arm ii byłby w n ajlepszym p rz y p ad k u polskim W arm iakiem , a chcąc

umocnić sw oją pozycję m u siałby zostać N iemcem polskiego pochodzenia).

U przyw ilejow aną pozycję w y k o rzy sty w ał dla udzielania pom ocy osobom jej

potrzebującym , k re w n y m i studiującym , chętnie goszcząc u siebie ty ch N iem ­

ców — w ycho w an k ó w se m in a riu m duchownego, k tó rzy chcieli poznać język

p o ls k i51; stw orzył w B rąsw ałdzie swojego ro d zaju „polską ak ad em ię” .

Dow odem jego aktyw ności w życiu społeczno-politycznym był m.in. w spół­

udział w a kcji zakład an ia w Olsztynie szpitala (był początkow o członkiem

jego ra d y adm in istracy jn ej) oraz w przygotow aniach do d w u s topniow ych w y ­

borów do sejm u pruskiego ,s.

P a ra fia n ie cenili go za p o ry w ające kazania, tr a k to w a li jako godnego z a ­

u fania pow iernika, gotowego udzielać w sparcia bied n y m ls. Pozostał też w p a ­

mięci ludzkiej jako tro sk liw y gospodarz parafii, dążący do rozbudow y i lep­

szego w yposażenia kościoła *4.

N ależał n iew ątp liw ie do ludzi pod ejm u jący ch różne inicjatyw y, choć być

może następow ało to dopiero pod w p ły w e m k o n k re tn y c h sytuacji życiowych.

T a k było zapew ne z założeniem przez niego to w arzy stw a trz e ź w o ś c i55 n a ty c h ­

m iast po przybyciu do B rą sw a łd u (por. zakończenie przyp. 9), a być może

również z jego całkowicie zapom nianą in icjaty w ą ośw iatow ą z 1854 roku.

Co n a jm n iej od 1851 ro k u istn iała w O lsztynie licząca p onad tysiąc w olu­

m inów w ypożyczalnia książek p rz y d r u k a rn i H arich a 56. Cieszyła się ona za­

p ew ne pow odzeniem u „czytającej publiczności” (n a tu raln ie ty lko niem iec­

kiej), skoro w d rugiej połowie X IX w ieku pow stały i działały na południow ej

W arm ii inne wypożyczalnie książek 67.

23 lutego 1854 ro k u ks. K aupow icz zam ów ił w jednej z polskich księgarni

w P o znaniu 58 książki w artości około 50 talarów , zobowiązując się, że w ciągu

1854 ro k u z akupi ich za co n a jm n iej 40 talarów . T en w stępny w y b ó r doko­

n a n y został na podstaw ie k a ta lo g u z 1848 r o k u 58.

z o s ta ł p r o b o s z c z e m w Ś i lg a l ia i ( S c h illg a lle n ) , g d z ie o d d w u l a t w a k u j e s ta n o w i s k o . W n io s e k t e n z o s ta ł w ó w c z a s o d r z u c o n y p r z e z n a c z e l n e g o p r e z e s a T e o d o r a v o n S c h ö n a , p o n i e w a ż l a n d r a t d o n i ó s ł m u , ż e k s . K a u p o w ic z o d m a w i a b ł o g o s ł a w i e ń s t w a m i e s z a n y c h ( k a t o l ic k o - e w a n g e l i c k i c h ) z w i ą z k ó w m a ł ż e ń s k i c h (Z STA , G e h e i m e s Z i v i l k a b i n e t t , N r . 22927, Bd. II, S p r a w y k o ś c ie l n e , d u c h o w n y c h i s ł u g k o ś c i e l n y c h w p r o w i n c j i p r u s k i e j 1836—1840, k1. 211, P i s m o m in . A l t e n s t e i n a z 23 X I I 1839). 51 N a l e ż a ł d o n i c h m .i n . p ó ź n ie j s z y p r o b o s z c z g i e t r z w a łd z k i , k s. W e ic h s e l. 52 A l i e n s t e i n e r K r e i s b l a t t 1850, s. 54; 1852, s. 266; 1855, s. 210; 1861, s. 354; 1C62, s. 127. 53 G d y w 1855 r. z b i e r a n o s k ł a d k i n a p o w o d z i a n n a Ż u ł a w a c h k s. K a u p o w i c z d a j ą c j e d ­ n e g o t a l a r a n i e n a l e ż a ł d o n a j h o j n i e j s z y c h , a le z n a l a z ł s ię w ś r ó d n i c h — d a j ą c 3 t a l a r y — g d y w 1856 r . o g ło sz o n o z b i ó r k ę n a p o g o r z e l c ó w z J a r o t ( A l l e n s t e i n e r K r e i s b l a t t 1855, s. 206; 1856, s. 6). N a z w is k a j e g o n i e z n a la z łe m n a l i s t a c h o só b , k t ó r e w g o t ó w c e l u b n a t u r z e ś w i a d c z y ł y w 1866 i 1870 r . n a r a n n y c h i p o s z k o d o w a n y c h w w o j n a c h P r u s z A u s t r i ą i F r a n c j ą . 54 G a z e t a O l s z ty ń s k a , 1893, n r 52 z 1 V I: , , B r u n s w a l d P o r o k u I860 ó w c z e s n y p r o b o sz c z ;. k s. K a u p o w ic z , w i d z ia ł ju ż , że k o ś c ió ł j e s t za m a ł y . W . r o k u 1843 (? — E. М .] , p r z y p r z y b y c i u k s . K a u p o w ic z a , b y ł o 700 k o m u n i k a n t ó w , 1866 r . 1000, t e r a z j e s t ic h j u ż 1475, p o n i e w a ż z p o w o d u ; r o b o t y w p o b l is k im l e ś n i c t w i e B u c h w a l d z i e w i e lu r o b o t n i k ó w do n a s z e j p a r a f i i ś c ią g a . To też: j u ż śp. k s. K a u p o w ic z p o c z ą ł z b i e r a ć o f i a r y n a b u d o w ę k o ś c io ła , t a k że m a ł y f u n d u s z u r ó s ł ’\ 55 J . J a s i ń s k i , R u c h t r z e ź w o ś c i n a p o ł u d n i o w e j W a r m i i w p o ł o w i e X I X w i e k u , KM W , 1977, n r 3/4, s. 362. 56 A l l e n s t e i n e r K r e i s b l a t t , 1851, ss. 216 n n . 57 W 1857 r. w y p o ż y c z a l n i ę k s i ą ż e k K ą n d l e r a w B a r c z e w ie p r z e j ą ł O b e r s t e i n , w 1862 r. n o w ą w y p o ż y c z a l n i ę z a ło ż y ł w O l s z ty n i e n a u c z y c i e l S c h w a r z ( A l l e n s t e i n e r K r e i s b l a t t , 1857, n r z 1 X ; 1262, n r 38). 58 B y ł ą t o k s i ę g a r n i a N o w a , z a ło ż o n a w 1841 r. p r z e z J ó z e f a Ł u k a s z e w ic z a , p r z e j ę t a W 1852 r o k u p r z e z A n t o n i e g o P o p l i ń s k i e g o p r z y p l a c u W il h e lm a 3 (dziś p l a c w o l n o ś c i) . 59 OB N, Z b i o r y s p e c j a l n e , P a r a f i a b r ą s w a ł d z k a 1854—1867.

Ks. Franciszek Kaup owicz

405

N iektóre za'mówio,ne książki przeznaczone były n iew ątp liw ie do p r y w a t ­

nej biblioteki starając eg o się dokształcać „zaw odow o” proboszcza, zdecydow a­

na ich większość dostosow ana była jed n ak do ludzi, k tó rzy zaledw ie posiedli

um iejętność czytania. Z am aw iający chciał n iew ątp liw ie u tw orzyć z tych „ksią­

żek dla lu d u ” pierw szą na W arm ii czytelnię, w y p rz ed zając w te n sposób

0 9 lat inicjatyw ę Antoniego Szczepańskiego z S ząbruka, ojczym a A ndrzeja

S am ulow skiego 60.

Do książek, k tó re m iały służyć ks. K aupow iczow i (względnie jego polskim

kolegom) w p ra cy duszpasterskiej, należały®1:

[10] K a z a n i a n a u r o c z y s t o ś c i S S P a ń s k i c h p r z e z X F r a n c i s z k a G o d l e w s k i e g o «2, II T o m y , W iln o , w d r u k a r n i B. N e u m a n n a , 1829, w 8ce, T. I, s tr . 229, Т. П , s t r . 159; [11] X . C. P a t r y c y P r z e c z y t a ń s k i «*, K a z a n i a , T o m ó w V, w y d a ł K s i ą d z S z y m o n B i e ls k i , 1815—22, w 8ce; [13] „ S i e r c z y ń s k i e g o k a z a n i a ” ; [18] „ K i r c h e n ' L e x i c o n , 20 H e f t e ” ; [19] „ R e a l E n c y k l o p ä d i e f ü r k a t h , D e u t s c h l a n d 50 H . ” ; [20] „ R i t u a l e s a c r a m e n t o r u m V a r s a v i a ” , z a p e w n e : R i t u a l e s a c r a m e n t o r u m V a r s o v i a e , t y p . C o n g , m is s io n i s , 1836, w 8ce, s t r . 497, n iel. 2 ( P r z e d r u k X . J ó z e f a P a w l i c k i e g o ) ; [46] D z i e j e i p r a w a k o ś c i o ł a p o l s k i e g o p r z e z O s t r o w s k i e g o ** k r ó t k o z e b r a n e , p o w t ó r n i e p r z e d r u k o w a n e , T. 3, P o z n a ń , A. P o p l iń s k i , d r u k . J . Ł u k a s z e w ic z l"46—47, w 8ce, T. 1, s t r . IX 1 195, T .II , s t r . 299, T. III, S t r . 324; [7] „ T r a k t a t o s z c z ę ś c iu ” , z a p e w n e : J ó z e f F r a n c . K s a w . D r o z « , D r o g a d o s z c z ę ś c ia , p r z e ­ ł o ż y ł z f r a n c u s k i e g o M. W [ c d z y ń s k i] , W y d a n i e d r u g ie , K r a k ó w , J . C z e c h , 1840, w Гее, s t r . 156 i 4.

Do d rugiej g ru p y w ś ró d zam ów ionych książek zaliczyć należy te, k tó re

posiadając w y ra ź n y c h a r a k te r k o n fesy jn y czy też m oralizatorski, m ogły po­

średnio służyć z a m aw iającem u w jego p ra c y d u szpasterskiej jako le k tu r a reli-

g ijn o -u m o raln iająca:

[12] „ R e l ig i a i c n o t a n a j j a ś n i e y s z y M a r y i k r ó l o w e j f r a n c u s k i e j ” ; [14] „ D r o c h o jo w s k ie g o . p i e l g r z y m , d o z ie m i s . ” , z a p e w n e : X. J ó z e f D r o h o j o w s k i •», P i e l ­ g r z y m k a d o Z i e m i ś w i ę t e j , E g i p tu , n i e k t ó r y c h w s c h o d n i c h i p o ł u d n i o w y c h k r a j ó w , o d b y t a w r. 1788, 1789, 1790 i 1791, p o b o ż n o c i e k a w e j p u b l ic z n o ś c i o f i a r o w a n a . T o m ó w 2. W iln o , d r u k . R a f a ło w ic z , 1846, w 8ce, s t r . 254 i 226; [15] „ P a m i ą t k a p i e r w , k o m u n i i ” , z a p e w n e : P a m i ą t k a p i e r w s z e j K o m u n i i , W a r s z a w a , d r u k X X . M is s i o n a r z y , 1849, w 12ce, k . 5, s t r . 47 z r y c i n ą ; [16] „ Z a b a w k i d u c h o w n e ks. F l o r i a n a ” , z a p e w n e : Z a b a w y d u c h o w n e ś w i ą t o b l i w e j d u s z y w i e c z n e j n a g r o d y w J e z u s i e s z u k a j ą c e j ; [17] „ Ż y w o t św . S t a n i s ł a w a K o s t k i ” ; [31] „ K r z y ż o w a d r o g a ” , z a p e w n e : D r o g a k r z y ż o w a , k r w a w e m i Z b a w i c i e l a ś w i a t a s t o p n i a m i u p r z y w i l e j o w a n a . N a c z eś ć i c h w a ł ę b o ż a i n a p o ż y t e k z b a w i e n n y w i e r n y m , P o z n a ń , S t e f a ń s k i , 1848; [32] „ Ż y c i e S g o S t a n i s ł a w a ” , z a p e w n e : Z y c i e ś w . S t a n i s ł a w a K o s t k i . P r z y k ł a d p o b o ż n o ś c i d l a m ł o d z i e ż y , z o b r a z k i e m , z n i e m i e c k i e g o p r z e ł o ż o n y p r z e z P . G u h r ę . L e s z n o i G n i e z n o 1841; [35] „ H o ł d B o g a ” , z a p e w n e : H o łd B o g u o d p o b o ż n y c h d z i e c i c o d z i e n n i e o d d a w a ć się p o ­ w i n n y , c z w a r t y r a z p r z e d r u k o w a n y , W iln o 1847, s t r . 135; [36] W y b o r e k n a b o ż e ń s t w d l a d z ie c i, L w ó w 1845; 60 J . W r ó b l e w s k i , P i e r w s z a p o l s k a b i b l i o t e k a l u d o w a n a W a r m ii , K M W , 1966, n r 3, ss. 386—390. 61 W n a w i a s a c h k w a d r a t o w y c h p o d a w a n a j e s t n u m e r a c j a z a m ó w i e n i a z 1854 r. O p is b i b li o ­ g r a f i c z n y z g o d n ie z: K a r o l E s t r e i c h e r , B i b l i o g r a f i a p o l s k a , cz. I S t o l e c i e X I X , K r a k ó w 1670— 1882, t. I—V I I . W c u d z y s ł o w i e p o d a n o t y t u ł y z a m ó w i o n y c h k s i ą ż e k , k t ó r y c h n i e u d a ł o s ię o d ­ n a le ź ć w b i b l i o g r a f i i E s t r e i c h e r a l u b c o d o k t ó r y c h s ą 'w ą t p li w o ś c i. 62 Ż y ł w l a t a c h 1769—1838 ( je ś li n i e p o d a n o in a c z e j, i n f o r m a c j e t e g o t y p u z a E s t r e i c h e r e m ) . 63 Ż y l w l a t a c h 1750—1817. 64 T e o d o r , ż y ł w l a t a c h 1750—1802. 65 Ż y l w l a t a c h 1783—1350. 66 Ż y ł w l a t a c h 1740—1812.

40 6

[37] , . N a b o ż e ń s t w o c o d z i e n n e " , z a p e w n e : N a b o ż e ń s tw o c o d z ie n n e z a d u s z e w c z y ś c u c i e r p i ą ­ ce. d la w s z y s t k i c h n a ś m i e r ć p a m i ę t n y c h ( W i e r s z e m ) , C z ę s to c h o w a 1844; [38] K s i ą ż k a d o n a b o ż e : ' s t w a d l a m ł o d z i e ż y k a t o l i c k i e j , L e s z n o i G n ie z n o , G ü n t h e r , 1847; [39] „ R ó ż a n ie c ż y w y " , z a p e w n e : R ó ż a n i e c ż y w y , c z y l i R e g u ł y i n o w y s p o s ó b w s p ó l n e g o i s k u t e c z n e g o o d m a w i a n i a R ó ż a ń c a śio.; n a w i ę k s z ą c z eś ć i c h w a l ę P a n a B og a, w T r ó j c y ś w i ę te j j e d y n e g o i u w i e l b i e n i e n a j ś w i ę t s z e j R o p a - R o d z ic y , M a r y i - P a n n y . T o N a b o ż e ń s t w o o d O j c a św. G r z e g o r z a X V I , w d z ie ń 27go S t y c z n i a IF-Зг r. p o t w i e r d z o n e j e s t . P o z n a ń 1842; [40] . .O ł t a r z y k n o w y ” , z a p e w n e : O ł t a r z y k n o w y d l a k a t o l i c k i e g o c h r z e ś c i j a n i n a t o j e s t : n a b o ż e ń s t w o n a j p o t r z e b n i e j s z e z k s i ą ż e k p r z e z k o ś c i ó ł ś w i ę t y p o t w i e r d z o n y c h z e b r a n e ; t u d z i e ż p i e ś n i n a b o ż n e n a j b a r d z i e j u ż y w a n e . P o z n a ń ( N o w a K s i ę g a r n i a ) Ш 4 ; ]41] „ C z w i c z e n i e s ię w Ń a b o ż e n w N . S e r c . J e z . M; [42] „ N a b o ż e ń s t w o do S g o J a n a ” , z a p e w n e : N a b o ż e ń s tw o d o ś w . J a n a K a n t e g o , P i s m a B o ż e g o w A k a d e m i i K r a k o w s k i e j D o k t o r a i P r o f e s s o r a , k a p ł a n a ś w i e c k i eg o o r a z c a łe g o K r ó l . PoLsk. i W. K s. L it. P a t r o n a . E d y c y a d r u g a , K r a k ó w , d r u k J , M a ja , 1828; [43J „ K r ó t k i e m e d i t a c i e ” , z a p e w n e : M e d y t a c y e k r ó t k i e o o s t a t e c z n y c h s p r a w a c h c z ł o w i e k a n a k a ż d y d z i e ń m ie s i ą c a d l a u ż y t k u w i e r n y c h . L e s z n o 1845, w 32ce; l u b : Toż, w y d . t rz e c ie , L e s z n o G ü n t h e r , 1848, w 16ce, s tr . 50; [44] „ ż y c i e s w . G e n o w e f y 2 t o m y " , z a p e w n e : Ż y c i e św . G e n o w e f y , n a p i s a n e d l a m a t e k , d z i e c i i p o c z c i w y c h l u d z i , k t ó r z y w s w y c h c i e r p i e n i a c h s z u k a j ą p o c i e c h y w B o g u t w s w e j n i e w in n o ś c i , z n i e m i e c k i e g o p o w t ó r n i e i p o p r a w n i e p r z e ł o ż o n e p r z e z K r z y s z t o f a S z m i d a , P o z n a ń , N o w a K s i ę g a r n i a , 1846, w I6ce, s t r . 118; [47] „ K s i ą ż k i M is s i j n e 5” , z a p e w n e : K s i ą ż k a m i s s y j n a k a t o l i c k a c z y l i p r z e w o d n i k do ż y c ia c h r z e ś c i j a ń s k i e g o . W y d a ł k s. P o h l . P r z e ł. i p o m n . p r z e z ks. J . L a x y , G ł o g ó w e k , N e is se , H e n n i n g s , 1E44, w 12ce.

Najliczniejszą g ru p ę stanow iły w śród zam ów ionych przez ks. K au p o w i­

cza książki o tem aty c e św ieckiej a zarazem niem al bez w y ją tk u w artościowe

z p u n k tu widzenia w alorów poznawczych, pisane w polskim d uchu n a ro d o ­

wym, prop ag u jące postaw ę p atriotyczną, szerzące polską k u ltu rę narodow ą,

rozw ijające wiedzę o polskiej historii. Być może nie były one tak dostępne

szerokiej rzeszy czytelników, jak książki g ru p y drugiej, ale m im o to ich od­

działyw anie społeczne m usiało być duże, zwłaszcza na osoby stojące wyżej

w h iera rch ii społecznej i cieszące się przez to w iększym a u to ry te te m wśród

ludności (jedną z nich był zapew ne w spom niany przez M. Z ientarę-M a-

lew ską — por. przyp. 14 — brą sw a łd z k i nauczyciel, I.M. Moser). Od książek

tej g ru p y rozpoczął też ks. K aupow icz sw oje zamówienie:

[1] F e l i k s B e r n a t o w i c z *», P o w i e ś c i z p o d a ń l u d u i o b y c z a j ó w k r a j o w y c h , W a rs z a w a , 1834, w 8ce, s t r . 86; [2] „ D y a r i u s z w y p r a w y T u r k a p o d W i e d e ń T. 2gi"; [3] „ L i n d e W i n c e n t K a d ł u b e k ” ; [4] J u l i a n U r s y n N i e m c e w i c z «», ś p i e w y h i s t o r y c z n e , z m u z y k ą i r y c i n a m i . W y d a n i e A d a m a W o jc i e c h a C y b u l s k ie g o . W y d a n i e s z ó ste . P r z e m y ś l , b r a c i a J e l e n i e , d r u k P o e z a w L i p s k u , 1851, m a ł e fo l; s tr . I V i 71; ]5] S t a n i s ł a w O k r z y c O r z e c h o w s k i •», D z i e ła w n i e k t ó r y c h p r z e d m i o t a c h p i s a n e . T ł u m a c z e n ie z ł a c i ń s k ie g o n a j ę z y k o j c z y s t y p r z e z X . Z y g m u n t a A le x . N a łę c z z W ł y n a W ły ń s k i e g o filo zo fii, o b o j g a p r a w i t e o lo g ii d o k t o r a , w a k a d e m i i k r a k o w s k i e j w y s ł u ż o n e g o p r o f e s o r a 2 T o m y . Z p o r ­ t r e t e m t ł u m a c z a , W ro c ł a w , K o r n , 1826, w 12ce, s tr . I, 278, II, 288 i X I I ; [6] „ P i o s n k i w i e ś n i a c z e z n a d N i e m n a ” , z a p e w n e : J a n C z e c z o t « . P i e ś n i w i e ś n i a c z e z n a d N i e m n a , D n i e p r a i D n i e s t r u . W il n o , J . Z a w a d z k i , 1845, w 8ce, s t r . X V I i 108. 67 U r o d z ił s ię w 1786 r. w K o w n ie , z m a r ł w 1836 r. w Ł o m ż y . N a l e ż a ł d o n a j b a r d z i e j p o ­ c z y t n y c h b e l e t r y s t ó w p o l s k i c h p o c z ą t k u X I X w i e k u . B y ł n a jc z ę ś c i e j c y t o w a n y m a u t o r e m w s ł o ­ w n i k a c h M r o n g o w iu s z a (p o r. E. M a r t u s z e w s k i , P o l s c y i n i e p o l s c y P r u s a c y , O l s z ty n 1974, ss. 48— 48). T e g o a u t o r a d o t y c z y ł a t e ż 21 p o z y c ja z a m ó w i e n i a k s. K a u p o w ic z a . 68 Ż y ł w l a t a c h 1757—1841, j e d e n z n a j w y b i t n i e j s z y c h p o l s k i c h p i s a r z y o k r e s u o ś w i e c e n i a i r o m a n t y z m u . 69 N a l e ż a ł d o n a j w y b i t n i e j s z y c h p o l s k i c h p i s a r z y o k r e s u o d r o d z e n i a (1513—1566). 70 P o l s k i p o e t a r o m a n t y c z n y (1796—1847).

Ks. Franciszek Kaup owicz

40 7

(в) S t e f a n W it w i e k i » , P o e z y e b i b l i j n e , p i o s n k i s i e l s k i e i w i e r s z e r ó ż n e . B e r l i n , B e h r , 1840, w 12ce; N (9] Ż y w o t y s t a w n y c h P o l a k ó w , w y d a n e p r z e z F. S. D m o c h o w s k i e g o , T. IV i V w R a d o m iu (--- ) t . IV. H i s t o r y a S t e f . C z a r n i e c k i e g o z b a w c y P o l s k i w n a j c i ę ż s z y c h d l a n i e j o k o l i c z n o ś c i a c h p r z e z X . K r a j e w s k i e g o E d y c y a 3cia. T o m V. T a d e u s z K o ś c i u s z k o c z y l i d o k ł a d n y r y s j e g o ż y c i a p r z e z K a r o l a F a l k e n s t e i n a s e k r . p r z y k r ó l. s a s k i e j p u b l . b t b lł o t. го D r e ź n i e i czl. t o w . s z w a j c a r , u m i e j ą t n . z n i e m i e c k i e g o n a j ę z y k o j c z y s t y p r z e ł o ż o n y ; [21] F e l i k s B e r n a t o w i c z , P o j a t a , c ó r k a L e z d e j k i a l b o L i t w i n i w X I V w i e k u , r o m a n s h i s t o ­ r y c z n y . 4 T o m y , W a r s z a w a , 1846; [22] M a u r y c y A u g u s t B e n i o w s k i » , H i s t o r y a p o a r ó ź y i o s o b l i w s z y c h z d a r z e ń s t a w n e g o M a u ­ r y c e g o A u g u s t a Hr. B e n i o w s k i e g o s z l a c h c i c a p o l s k i e g o z w ę g i e r s k i e g o . . . Z f r a n c u s k i e g o w y d a n i a J . H. M a g e l l a n a t ł u m a c z o n a . T o m ó w 4. W a r s z a w a , L e b r u n , 1802, w 8ce; [23] T a d e u s z B u ł h a r y n » , J a n W y i g i n , r o m a n s s a t y r y c z n y o r y g i n a l n i e n a p i s a n y w j ę z y k u r o s y j s k i m p r z e z . .. , p r z e k ł a d J a n a G o d z i e m b y R a d e c k ie g o 4 T o m y . W iln o , w d r u k a r n i d y e c e z y a l -

n e j , 1829, w 12ce, T . I, s tr . X I I i 139; T. II, s tr . 215 i n iel. 1; T. I II , s t r . 23i i n ie l. l ; T. III, s t r . 231 i n iel. l ; T. IV, s t r . 239 i n i e l . 17; [24] F r y d e r y k A u g u s t S c h m i d t , D z i e je k r ó l e s t w a p o l s k i e g o , k r ó t k o l a t p o r z ą d k i e m o p i s a n e , p r z e k ł a d J . A l b e r t r a n d e g o 7ł. W y d a n i e d r u g i e w 2 ch to m a c h .. . (W p r z e r o b i e n i u G iż y c k ie g o , L w ó w , 1846); [25] „ P a m i ę t n i k i o w o y n a c h k o z a c k i c h " , z a p e w n e : ( B o h d a n C h m ie l n ic k i ) , P a m i ę t n i k i o w o j ­ n a c h k o z a c k i c h z a C h m i e l n i c k i e g o . W r o c ł a w , d r u k F r y d l ä n d e r a , 1840, w 8ce, s t r . 143; [26] „ K r z y ż a c y i P o l s k a ” , z a p e w n e ; S t a n i s ł a w K a c z k o w s k i , K r z y ż a c y i P o l s k a . W s p o m n i e ­ n i a h i s t o r y c z n e , P o z n a ń , Ż u p a ń s k i 1845, s. 89 [27] „ W ia d o m o ś c i o k o n f e d e r a c j i b a r s k i e j ” , z a p e w n e : S t a n i s ł a w K a c z k o w s k i , W ia d o m o ś ć 0 к o n f e d e r a c y i b a r s k i e j (1843) [28] Z e n o n L u d w i k A n c y p o r o w i c z ” , O p o w i a d a n i a h i s t o r y i p o l s k i e j d l a d z i e c i . W a rs z a w a , S. O r g e l b r a n d , 1847; [29] N a r c y z A c h i ll e s S a l w a n d y 7S, D z i e j e J a n a S o b i e s k i e g o , k r ó l a p o l s k i e g o , w i e l k i e g o k s i ę ­ c ia l i t e w s k i e g o ( p r z e r o b i ł L e o n R o g a l s k i ) W a r s z a w a 1847 ( S k r ó c o n e z S a l w a n d e g o p o m n o ż o n e d w o m a d y a r i u s z a m i z r ę k o p i s m u w s p ó ł c z e s n e g o o w y p a d k a c h p o ś m i e r c i J a n a I I I d o r o k u 1697), s t r . 535 i ryc..; [30] T e o d o r W a g a 7?, H i s t o r y a k s i ą ż ą t i k r ó l ó w p o l s k i c h k r ó t k o z e b r a n a , d l a l e p s z e g o u ż y t k u z n a c z n i e p r z e r o b i o n a i p o m n o ż o n a ( p r z e r o b i o n a p r z e z J . L e l e w e l a ) , W il n o , J . Z a w a d z k i , 1831; [45] L i s t y J a n a I I I , k i ó l a p o l s k i e g o , p i s a n e d o k r ó l o w e j M a r y i K a z i m i r y , u; c i ą g u W y p r a w y p o d W i e d e ń , га r o k u I683 ym, w y d a n e p r z e z E d w a r d a R a c z y ń s k i e g o , W a r s z a w a , w d r u k a m i N. G l ü c k s b e r g a 1823, w 8ce, s t r . IX, 235 i n i e l i n . 5, z m a p ą p o c h o d u w o j s k a i z p o d o b i z n ą .

W ż adnej z tych trzech g ru p nie mieszczą się:

[47] „ K s i ą ż k i D u n i n a 10” , z a p e w n e : A n a s t a z y D u n i n t#, W y k ł a d t e o r e t y c z n o - p r a k t y c z n y s z t u k i w y i a b l a n i a i p ę d z e n i a s p i r y t u s ó w , r o b i e n i a w ó d e k i li k i e r ó w , o r a z o p i s p o p r a u m y c h 1 ś w i e ż o w y n a l e z i o n y c h a p a r a t ó w g o r z e l n y c h , s p o s o b ó w u r z ą d z e n i a o g n i s k p o d g a r n c a m i i o z d do s u s z e n i a s ł o d u , p r z e z (...), z p i ę c i u t a b l i c a m i r y c i n . W a r s z a w a , n a k ł a d G l ü c k s b e r g a , 1820, w 8ce, s t r . 670, n ie l. 10, t a b l. 2; [331 „ Ś w i a t p o m ą d r o ś c i p r a w d z i w e y ” ; [34] „ K w i a t y p u n s t y n i ” (o b ie o s t a t n i e p o z y c j e b y ć m o ż e n a l e ż y d o ł ą c z y ć d o g r u p y d r u g ie j ) . 71 P o l s k i p o e t a i p u b l i c y s t a o k r e s u r o m a n t y z m u (1802—1847), p o d o b n i e J a k p o p r z e d n i n a l e ­ ż a ł d o k r ç g u p r z y j a c i ó ł A d a m a M ic k ie w ic z a . 72 Z y ł w l a t a c h 1741—1786. 73 Z y ł w l a t a c h 1789—1859. •74 J e d e n z z a ło ż y c ie l i w a r s z a w s k i e g o T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k , j e g o p i e r w s z y p r e z e s , h i s t o r y k (1731—1808). 75 B r a k u E s t r e i c h e r a , o d n o t o w a n y n a t o m i a s t w B i b l i o g r a p h i e d e r G e s c h i c h t e v o n Ost u n d W e s t p r e u s s e n . B e a r b e i t e t . ..v o n D r . E r n s t W e r m k e , K ö n i g s b e r g 1933, s. 110, poz. 1818. 76 U E s t r e i c h e r a u t w ó r w y k a z a n y w p ó ź n i e j w y d r u k o w a n e j p o z y c ji : D z i e ła S t a n t s ł a i a a K a c z k o w s k i e g o p o s ła s i e r a d z k i e g o , t. I—I II , K r a k ó w , n a k ł . S t a n i s ł a w y z K a c z k o w s k i c h B y - s z e w s k ie j , G. G e b e t h n e r i Sp. 1883. 77 Ż y ł w l a t a c h 1814—1866. 78 ż y ł w l a t a c h 1796—1864. 79 Z y ł w l a t a c h 1736—1801. 60 Ż y ł w l a t a c h 1802—1840.