• Nie Znaleziono Wyników

Zur Klassifikation formbildender Alternationen im Deutschen und Polnischen

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Zur Klassifikation formbildender Alternationen im Deutschen und Polnischen"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U H I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGTISTICA 14, 1986

A l f r e d T a r a n t o i j i c s

ZUR KLASSIFIKATION FORMBI1XÆNDER ALTERNATIONEN IM DEUTSCHEN UND POLNISCHEN

Z u r K e n n z e i c h n u n g d e s P h ä n o m e n s d e r A l t e r n a t i o n g e h ö r t n i c h t n u r d i e A n g a b e d e r D e f i n i t i o n u n d d e r A l t e r n a t i o n s b e d i n g u n d e n , s o n d e r n a u c h e i n e E i n o r d n u n g o d e r K l a s s i f i k a t i o n d e r A l t e r n a t i o n e n . T r a d i t i o n e l l e u n d n e u e r e A l t e r n a t i o n s d a r s t e l - l u n g e n w e i s e n v a r i i e r e n d e K l a s s i f i k a t i o n e n a u f . Daß d i e A l t e r ­ n a t i o n e n v e r s c h i e d e n a r t i g g e g l i e d e r t w e r d e n , i s t e i n e n a t ü r l i c h e F o l g e d e s s e n , d a ß s i c h d i e A l t e r n a t i o n e n n a c h u n t e r s c h i e d l i c h e n K r i t e r i e n k l a s s i f i z i e r e n l a s s e n . D i e K l a s s i f i k a t i o n w i r d g e w ö h n ­ l i c h vom p h o n o l o g i s c h e n u n d m o r p h o l o g i s c h e n S t a n d p u n k t d u r c h g e ­ f ü h r t . D i e w e i t e r e n K l a s s i f i k a t i o n s m ö g l i c h k e i t e n e r g e b e n s i c h d a r a u s , d a ß man d i e A l t e r n a t i o n e n u n t e r dem A s p e k t i h r e r F u n k ­ t i o n b e w e r t e t . Z u r F u n k t i o n s b e s t i m m u n g m o r p h o n o l o g i s c h e r A l t e r n a t i o n e n i n d e r d e u t s c h e n u n d p o l n i s c h e n S p r a c h e k ö n n e n k o n f r o n t a t i v e D a r ­ s t e l l u n g e n n e u e E r k e n n t n i s s e b e i t r a g e n . E i n e a u f k o n f r o n t a t i v e r B a s i s f u s s e n d e K l a s s i f i k a t i o n k a n n a u c h a n d e r e i n t e r e s s a n t e P r o ­ b l e m e z u t a g e b r i n g e n . D i e A l t e r n a t i o n e n w e r d e n i n b e i d e n k o n ­ f r o n t i e r t e n S p r a c h e n i n f o l g e d e r u n t e r s c h i e d l i c h e n S p r a c h s t r u k - t u r v e r s c h i e d e n e i n g e s e t z t . D i e s e F e s t s t e l l u n g f ü h r t z u r U n t e r s c h e i d u n g v o n A l t e r n a - t i o n s t y p e n , d i e i i r D e u t s c h e n u n d P o l n i s c h e n m e i s t e n s n i c h t k o r ­ r e s p o n d i e r e n . E s i s t a l s o i n d e n a n d e r s a r t i g e n S t r u k t u r i e r u n g e n v o n S p r a c h e i n h e i t e n d i e s e r S p r a c h e n b e g r ü n d e t , d a ß w i r i n d i e s e r H i n s i c h t m e h r D i f f e r e n z e n a l s P a r a l l e l i t ä t e n d e r a l t e r n i e r e n d e n F o r m e n v e r z e i c h n e n w e r d e n . Im v o r l i e g e n d e n A r t i k e l b e a b s i c h t i g e n w i r z u e r s t e i n e g a n2

(2)

a l l g o m e i n e K l a s s i f i z i e r u n g d e r A l t e r n a t i o n e n v o r z u n e h r a e n . u n d d a n n n ä h e r z u b e s t i m m e n , w e l c h e T y p e n f ü r d a s D e u t s c h e u n d P o l ­ n i s c h e g e l t e n b z w . i n d e n b e i d e n u n t e r s u c h t e n S p r a c h e n Vorkommen. D i e b i s h e r i g e n K l a s s i f i k a t i o n e n v o n A l t e r n a t i o n e n i n v e r ­ s c h i e d e n e T y p e n s i n d u n e i n h e i t l i c h u n d w e i t q e h e n d n i c h t f o r r a l b e d i n g t . A u ß e r d e m f e h l e n n o c h im m er K r i t e r i e n z u r e x a k t e n ö e - s c h r e i b u n g u n d K l a s s i f i z i e r u n g a l l e r e r k e n n b a r e n A l t e r n a t i o n s a r - t e n . D e s h a l b b e t r a c h t e n w i r d i e v o r l i e o e n d e G l i e d e r u n g a l s e i n e n V e r s u c h , i n dem w i r v e r s c h i e d e n e A l t e r n a t i o n s a r t e n z e i g e n w o l l e n un d e i n i g e w e n i g e n e u e T y p e n k u r z b e s p r e c h e n . W i r e r h e b e n s o m i t n i e n t d e n A n s p r u c h , e i n e e n d g ü l t i g e K l a s s i f i k a t i o n d e r A l t e r n a ­ t i o n e n a u f g e s t e l l t z u h a b e n , d a d i e t r a d i t i o n e l l e K l a s s i f i k a t i o n n i e n t m e h r a u s r e i c h e n d u n d a d ä q u a t e r s c h e i n t . Im H i n b l i c k a u f d i e w e i t e r e n u n d b i s h e r i g e n A u s f ü h r u n g e n u n ­ t e r s c h e i d e n w i r z u n ä c h s t z w i s c h e n f o r m b i l d e n d e n A l ­ t e r n a t i o n e n , d . h . A l t e r n a t i o n e n m i t e i n e r g r a m m a t i s c h e n F u n k t i o n , d i e G e g e n s t a n d u n s e r e r U n t e r s u c h u n g s i n d , u n d A l t e r n a t i o n e n , d i e zum B e r e i c h d e r W o r t b i l d u n g g e h ö r e n u n d d e s h a l b h i e r n i c h t b e ­ t r a c h t e t w e r d e n . I n d e r P r a x i s d e r m o r p h o n o l o g i s c h e n B e s c h r e i b u n g w i r d a l l ­ g e m e i n a u f d e r B a s i s d e r G r u n d u n t e r s c h e i d u n g e i n e Z w e i t e i l u n g d e r f o r m b i l d e n d e n A l t e r n a t i o n e n v o r g e n o m m e n . Man u n t e r s c h e i d e t e i n ­ e r s e i t s 1) s e g m e n t a l e A l t e r n a t i o n e n u n d a n d e r e r s e i t s , 2) s u p r a s e g m e n t a l e o d e r p r o s o d i s c h e A l t e r n a t i o n e n 1 . D i e s e E i n t e i l u n g f u n g i e r t n i c h t g l e i c h g u t f ü r a l l e S p r a c h e n , v i e l m e h r v a r i i e r t s i e v o n S p r a c h e z u S p r a c h e . W ä h r e n d z . B . d i e o s t s l a w i s c h e n S p r a c h e n i n d e r F l e x i o n A k z e n t a l - t e r n a t i o n e n b e n u t z e n , h a t d i e p o l n i s c h e S p r a c h e s i e v ö l l i g b e - s e i t i g t ' . S e g m e n t a l e m o r p h o n o l o g i s c h e A l t e r n a t i o n e n s i n d u n t e r t e i l t i n : 1) V o k a l a l t e r n a t i o n e n , 2 ) K o n s o n a n t e n a l t e r n a t i o n e n , 3 ) N u l l a l - t e r n a t i o n e n . P r o s o d i s c h e A l t e r n a t i o n e n h a b e n w i r i n z w e i G r u p p e n a u f g e ­ t e i l t : 1) A k z e n t a l t e r n a t i o n e n u n d 2 ) Q u a n t i t ä t s a l t e r n a t i o n e n

-1 Vgl. M. К a s 1 e V, H o rfo -fo n e m ik k . Synchrone og d ia ch ro n e aspek t o r , Oslo 1972, S. 41.

2 Vgl» G . S e w f c k l o v s k y , A kzentuierungstendenzen i n den o s ts c h la v is c h e n S p rä c h en , 'M ie n ć t S l a v i s t i s c h e s Jahrbuch 1972, 215 -227.

(3)

U n t e r H i n w e i s a u f d a s Z i e l d e s v o r l i e g e n d e n A r t i k e l s s c h l a g e n w i r f o l g e n d e K l a s s i f i k a t i o n f o r m b i l d e n d e r A l t e r n a t i o n e n v o r : T y p e n u n d A r t e n f o r m b i l d e n d e r i r o r p h o n o l o g i s c h e r A l t e r n a t i o n e n I . S e g m e n t a l e A l t e r n a t i o n e n 1 ) V o k a l a l t e r n a t i o n e n 2 ) K o n s o n a n t e n a l t e r n a t i o n e n 3 ) N u l l a l t e r n a t i o n e n 4 ) A u t o m a t i s c h e v e r s u s n i c h t a u t o m a t i s c h e A l t e r n a t i o n e n . I I . P r o s o d i s c h e A l t e r n a t i o n e n 1 ) A k z e n t a l t e r n a t i o n e n 2) Q u a n t i t ä t s a l t e r n a t i o n e n . SEGMENTALE ALTERNATIONEN 1. V o k a l a l t e r n a t l o n e n A u f G r u n d d e r b i s h e r i g e n E r g e b n i s s e l a s s e n s i c h n u n f o l g e n d e T y p e n v o n V o k a l a l t e r n a t i o n e n f e s t s t e l l e n : a ) S y s t e m a t i s c h e A l t e r n a t i o n e n vo n h i n t e r e n u n d v o r d e ­ r e n V o k a l e n . D i e s e A l t e r n a t i o n s a r t , d e r i m D e u t s c h e n e i n e b e s o n d e r e A u f g a b e z u f ä l l t , i s t u n t e r dem Namen U m l a u t w o h l - b e k a n n t . D e r a r t i g e A l t e r n a t i o n e n kommen i n a n d e r e n S p r a c h e n v o r , s i e s i n d a b e r n i c h t s o r e i c h a u s g e s t a l t e t w i e im D e u t s c h e n . b ) A l t e r n a t i o n e n , d i e v e r s c h i e d e n e S e r i e n v o n a l t e r n i e r e n d e n V o k a l e n e r z e u g e n u n d f ü r d a s V e r b u m t y p i s c h s i n d , n e n n e n w i r A b l a u t . D e r A b l a u t h a t e i n e n i c h t z u ü b e r s c h ä t z e n d e F u n k ­ t i o n i m g r a m m a t i s c h e n S y s t e m d e s D e u t s c h e n . I n n e r h a l b d e r F l e ­ x i o n s t e h e n b e i v i e l e n V e r b a l t e m p o r a g e w i s s e A b l a u t v o k a l e im s y ­ s t e m a t i s c h e n A u s t a u s c h , s o d a ß z u r B e s c h r e i b u n g d e r A b l a u t a l t e r - n a t i o n e n b e s t i m m t e " A b l a u t k l a s s e n и , d i e a l l e T y p e n d e s A b l a u t s u m f a s s e n s o l l t e n , e i n g e f ü h r t w o r d e n w a r e n . S t r e n g genom men k a n n man h e u t e n u r m i t d r e i A b l a u t k l a s s e n ( d r e i M u s t e r n v o n a b l a u t e n - d e n V e r b e n ) o p e r i e r e n . Im P o l n i s c h e n f i n d e n s i c h e i g e n t l i c h k e i n e E n t s p r e c h u n g e n z u d i e s e n A l t e r n a t i o n e n . E v e n t u e l l e K o r r e s p o n d e n z e n , w i e z . B . d e r W e c h s e l / £ / - / о / u n d / е / - / а / , d i e man a l s A b l a u t b e z e i c h ­ n e n m ö c h t e , h a b e n im P o l n i s c h e n , i m G e g e n s a t z z u s ü d s l a w i s c h e n

(4)

S p r a c h e n , k e i n e n A b l a u t w e r t u n d w e r d e n z u d e n p o s i t i o n e i l b e d i n g ­ t e n A l t e r n a t i o n e n g e z ä h l t 3 . Zu d e n b i s h e r g e n a n n t e n T y p e n v o n V o k a l a l t e r n a t i o n e n t r e t e n n o c h e i n i g e , a b e r a u c h s e h r w i c h t i g e A r t e n h i n z u . Im T ü r k i s c h e n z . B . kommen a u ß e r d e r V o k a l a l t e r n a t i o n z w i s c h e n h i n t e r e n und v o r ­ d e r e n V o k a l e n a u c h A l t e r n a t i o n e n d e s T y p s g e r u n d e t e r V o k a l / u n g e r u n d e t e r V o k a l v o r ^ 1. 2. K o n s o n a n t e n a l t e r n a t i o n e n P a r a l l e l z u d e n V o k a l a l t e r n a t i o n e n g i b t e s a u c h g e w i s s e Kon­ s o n a n t e n a l t e r n a t i o n e n , d i e a b e r im G e g e n s a t z zum A b l a u t u n d Um­ l a u t im D e u t s c h e n v o n s e h r b e g r e n z t e r f u n k t i o n e l 1 e r B e ­ l a s t u n g s i n d . Im P o l i s c h e n d a g e g e n s p i e l e n v e r s c h i e d e n e K o n s o n ­ a n t e n a l t e r n a t i o n e n i n d e r F l e x i o n u n d F o r m b i l d u n g e i n e s e h r w i c h ­ t i g e R o l l e . B e i d e r B e h a n d l u n g d e r A l t e r n a t i o n e n e n muß z w i s c h e n A l t e m a t i o n e n , d i e s t r u k t u r e l l e S i g n i f i k a n z h a b e n , u n d s o l c h e n , d i e a l s I d i o s y n k r a s i e n b z w . z u f ä l l i g e A l t e r n a t i o n e n a u f t r e t e n u n ­ t e r s c h i e d e n w e r d e n 5 . U n t e r d e n H a u p t t y p e n d e r k o n s o n a n t i s c h e n A l t e r n a t i o n e n s i n d z u n ä c h s t z w e i v e r s c h i e d e n e K a t e g o r i e n z u b e o b a c h t e n : a ) A l t e r ­ n a t i o n e n vom T y p p a l a t a l / v e l a r . b ) b e s o n d e r s h ä u ­ f i g u n d d e m e n t s p r e c h e n d w i c h t i g s i n d im D e u t s c h e n u n d P o l n i s c h e n d i e k o n s o n a n t e n a l t e r n a t i o n e n , d i e w i r g e w C n n l i c h a l s 1 e n i s / f o r t i s - A l t e r n a t i o n e n b e z e i c h n e n . D e r e r s t e T y p u s k a n n d u r c h d i e A l t e r n a t i o n z w i s c h e n s t i m m ­ l o s e m ' p a l a t a l e m u n d s t i m m l o s e m v e l a r e m F r i ­ k a t i v l a u t im D e u t s c h e n b e l e g t w e r d e n . A l s r e l a t i v e i n f a c h e s B e i ­ s p i e l d a f ü r b e t r a c h t e n w i r d i e A l t e r n a t i o n , d i e s i c h b e i d e r P l u r a l b i l d u n g b e s t i m m t e r N o m in a z e i g t : / ' b u x / - / ' b y ç e r / Buoh - Biia'ner.

Vgl. J . H a m m , P honologische Erwägungen: Das ü r s la v is c h e , "Wiener S l a v i s t i s c h e s Jahrbuch" 1970, N r. 16, S. 69 ; v g l . auch D. В u t t 1 e r , H. К u г к о V s к a , H. S a t 1 е w i с z, K ultura ję z y k a p o ls k ie g o , War­ szawa 1973, S. 187.

4

Vgl. R. В. L e e s , The Phonology o f Modem S ta n d a rd T u r k is h , The Hague 1961, S. 52 f f .

Vgl. M. J . С o n w e 1 1, A. J u i l l a n d , L o u isia n a French Gram­ mar 1963, r e i f vom A. V a 1 d m a n , " L i n g u i s t i c s " 1963, S r . 12, S. 94

(5)

Ä h n l i c h e A l t e r n a t i o n e n f i n d e n w i r i n d e r F l e x i o n s t a r k e r V er­ b e n z . B . / ' b r t ç a n / - / ' Ь г а х / brechen - bvaah. D i e p o l n i s c h e S p r a c h e v e r f ü g t i m N o m i n a l s y s t e m u n d i n d e r K o n j u g a t i o n U b e r f o l g e n d e T y p e n v o n K o n s o n a n t e n a l t e r n a t i o n e n : 1) F i n a l e v e l a r e K o n s o n a n t e n / к , g , х / a l t e r n i e r e n m i t p a - l a c a l e n K o n s o n a n t e n

/J,

j , ç / o d e r m i t K o n s o n a n t e n / s , z , (2), ç (/)/» a l s o n a c h f o l g e n d e n M o d e l l e n / К / - / С / o d e r /К/ - /С/. 2 ) N i c h t v e l a r e K o n s o n a n t e n / D / - / D ' / a l t e r n i e r e n m i t p a l a ­ t a l e n b z w . p a l a t a l i e i e r t e n K o n s o n a n t e n . 3) V e l a r e K o n s o n a n t e n / к , g , х / a l t e r n i e r e n m i t d e n t a l e n S è , г , а / K o n s o n a n t e n n a c h dem M o d e l l /К/ - / С/6 . B e i d e n L e n i s / F o r t i s - A l t e r n a t i o n e n h a n d e l t e s s i c h um s o l c h e T y p e n w i e d e r W e c h s e l v o n g e s p a n n t e n u n d u n g e s p a n n t e n O b s t r u e n t e n , d i e i m S y s t e m d e s D e u t s c h e n u n d P o l n i s c h e n g u t v e r ­ a n k e r t u n d e t a b l i e r t s i n d . A l t e r n a t i o n e n d i e s e r A r t , d e n e n d i e O p p o s i t i o n L e n i s ; F o r t i s z u g r u n d e l i e g t , w e r d e n l n b e i d e n S p r a ­ c h e n f ü r F l e x i o n s z w e c k e a u s g e n u t z t , a b e r d a s P o l n i s c h e w e i s t m e h r A l t e r n a t i o n s p a a r e a u f , d i e d u r c h d i e s e n F a k t o r a l l e i n b e s t i m m t s i n d . D a s P o l n i s c h e r e p r ä s e n t i e r t e i n e n b e s o n d e r e n S p r a c h t y p u s , d a e s w o h l a l s e i n z i g e v o n a l l e n s l a w i s c h e n S p r a c h e n ü b e r e i n s o r e i c h l i c h a u s g e b a u t e s k o n s o n a n t i s c h e s A l t e r n a t i o n s s y s t e m v e r ­ f ü g t . -V Im D e u t s c h e n e r s c h e i n e n v e l a r e u n d d e n t a l e A l t e r n a t i o n e n , d i e i n dem A l t e r n a t i o n s s y s t e m m e i s t i d i o s y n k r a - t i s c h s i n d , u n d f ü r d i e im P o l n i s c h e n k e i n e K o r r e s p o n d e n z e n v o r l i e g e n . W i r b e o b a c h t e n d a g e g e n i n d e r p o l n i s c h e n S p r a c h e s o ­ w o h l i n d e n W u r z e l n a l s a u c h i n d e n E n d u n g e n v e r s c h i e ­ d e n e m e h r o d e r w e n i g e r k o m p l i z i e r t e A r t e n v o n A l t e r n a t i o n e n , d i e a b e r e i n e s e h r u n t e r s c h i e d l i c h e V e r t e i l u n g u n d f u n k t i o n e l l e A u s ­ n u t z u n g a u f w e i s e n u n d n u r d a s P o l n i s c h e c h a r a k t e r i s i e r e n . Auch d i e O p p o s i t i o n e n u n d A l t e r n a t i o n e n z w i s c h e n S i b i l a n t e n n ü t z t d a s P o l n i s c h e i n t e n s i v e r a l s d a s D e u t s c h e a u s . W e i t v e r b r e i t e t i s t Vgl. E. S t a n k i e w i c z , S l a v i c Horphonemics in i t s T yp o lo g ic a l and D ia ch ro n ic A s p e c ts , [ i n : ] C u rren t Trends in L i n g u i s t i c s 3 , The Hague 1966, S. 510-512;. d e r s . U nity and V a r ie ty in Morphonemic P a tte r n s o f th e S l a v i c D e c le n s io n s , [ i n : ] ia e r ic a n C o n tr ib u tio n s to th e V. C ongress o f S l a v i s t s , The Hague 1963, S. 266-267; v g l . auch Ch. E. B i d w e l l , The Morphophonemics o f P o lis h , "General L i n g u i s t i c s " 1957, Nr. 2, S. 71-79.

(6)

im P o l n i s c h e n d i e A u s n u t z u n g d e r K o n s o n a n t e n a l t e r n a t i o n e n vom T y p p a l a t a l / n i c h t p a l a t a l ( P a l a t a l i t ä t s a l t e r - n a t i o n e n ) , d e r L a u t w e c h s e l a l s o , d e r im D e u t s c h e n p r a k t i s c h n i c h t e x i s t i e r t . G anz a n a l o g v e r h ä l t e s s i c h m i t a n d e r e n m ä g l i c h e n A l t e r n a ­ t i o n e n i n b e i d e n S p r a c h e n , d i e r e c h t v e r s c h i e d e n e n A l t e r n a t i o n s - s y s t e m e n d i e s e r S p r a c h e n a n g e h ö r e n . 3 . A l t e r n a t i o n e n m i t N u l l I n v i e l e n S p r a c h e n k ö n n e n s o w o h l K o n s o n a n t e n w i e a u c h V o k a l e m i t K u l i a l t e r n i e r e n . D as P o l n i s c h e w e i s t s o l c h e A l t e r n a t i o n e n z w i s c h e n V o k a l e n u n d N u l l i n F ä l l e n w i e / ' l £ f / - / ' I v a / a u f , wo s i c h / ' I v a / g e g e n ü b e r / ' l £ f / d u r c h d i e A b w e s e n h e i t d e s P h o ­ n e m s / £ / a u s z e i c h n e t , o d e r i n v i e l e n a n d e r e n F o r m e n i n d e r F l e x i o n , wo d a s N u l l p h o n e m m i t d e n V o k a l e n / £ / b z w . / 0 / , a l s o / V / - / 0 / , a l t e r n i e r t 7 . D i e V o k a l / N u l l - A l t e r n a t i o n e n , d i e man m e i s t e n s d u r c h d i e R e d u k t i o n d e r P h o n e m e i n d e r S i b l e z u e r k l ä r e n v e r s u c h t e , s p i e l e n i n d e r p o l n i s c h e n F o r m b i l d u n g , b e ­ s o n d e r s im B e r e i c h d e s N o m e n s , e i n e g r o ß e R o l l e . Im D e u t s c h e n e x i s t i e r e n z w e i T y p e n v o n N u l l a l t e r n a t i o n e n . D i e A l t e r n a t i o n e n V o k a l v e r s u s N u l l s i n d i n d e r d e u t s c h e n S p r a ­ c h e s e h r w e n i g e n t w i c k e l t u n d e r s c h e i n e n h i e r d e s h a l b n u r v e r ­ e i n z e l t . E i n e n v ö l l i g a n d e r e n B e f u n d s t e l l e n d i e d e u t s c h e n k o n s o n a n t i ­ s c h e n N u l l a l t e r n a t i o n e n / К / - / 0 / d a r , d i e j e d o c h o h n e G e g e n ­ s t ü c k im P o l n i s c h e n s i n d . 4 . A u t o m a t i s c h e / n i c h t a u t o m a t i s c h e A l t e r n a t i o n e n U n t e r m o r p h o n o l o g i s c h e n A l t e r n a t i o n e n v e r s t e h e n w i r z w e i f u n d a m e n t a l e A l t e r n a t i o n s t y p e n , d . h . a u t o m a t i s c h e o d e r v o r a u s - s a g b a r e u n d a u c h n i c h t a u t o m a t i s c h e o d e r n i c h t v o r a u s s a g b a r e A l ­ t e r n a t i o n e n 8 . D i e B e s t i m m u n g d e r . v e r s c h i e d e n e n A l t e r n a t i o n e n a l s

' Vgl. R. Ł a s к o w s к i , S tu d ia nad m orfohologią w spółczesnego j ę - zyk# p o ls k ie g o , Wrocław 1975, S. 28—31 ; v g l . auch S t a n к i e w i ć z , а *û • 0 • » S. 5^6•

6 Vgl. N. M o r c i n i e c , A lte r n a c je fonem iczne w ję z y k u n ie m iec kim i h o le n d e rsk im , "K w artalnik N e o f ilo l o g ic z n y " 1970, J g . 17, Nr. 3, S. 287 f f . ;

(7)

a u t o m a t i s c h e o d e r n i c h t a u t o i r a t i s c h e V e r ä n d e r u n g e n i s t e i n w e s e n ­ t l i c h e s A r g u m e n t f ü r d i e K l a s s i f i z i e r u n g d e r A l t e r n a t i o n e n u n d h ä n g t m i t d e r p h o n e m i s c h e n o d e r m o r p h e m i s c h e n B e d i n g t h e i t d e r A l t e r n a t i o n e n z u s a m m e n , s o w i e a u c h m i t i h r e m B e d e u t u n g s g e h a l t , i h r e r F u n k t i o n u n d ' s c h l i e ß l i c h m i t d e n p h o n o l o g i s c h e n V e r w e n ­ d u n g s r e g e l n . J e d e s S p r a c h s y s t e m k e n n t s o l c h e A l t e r n a t i o n e n , d i e s i c h a u s d e n t a k t i s c h e n R e g e l n d e r I n t r a e b e n e d e r P h o n e m e e r g e b e n u n d s o ­ m i t a u f d e r g r a m m a t i s c h e n E b e n e im m er a u t o m a t i s c h a u f t r e t e n . Man b e t r a c h t e t d i e s e n T y p d e r p h o n e m i s c h b e d i n g t e n A l t e r n a t i o n e n d a ­ h e r a l s a u t o m a t i s c h e A l t e r n a t i o n e n . D i e B e z e i c h n u n g n i c h t a u t o m a t i s c h e A l t e r n a t i o n e n w i r d n u n f ü r d e n Typ d e r m o r p h e m i s c h b e d i n g t e n A l t e r n a t i o n e n v e r w e n d e t , d i e v o n d e n G e g e b e n h e i t e n i n d e r I n t r a e b e n e d e r M orphem e a b h ä n g i g s i n d . A l l e p h o n e m i s c h b e d i n g t e n A l t e m a t i o n e n , z . B . s ä m t l i c h e s t i m m h a f t / s t i m m l o s - A l t e r n a t i o n e n im D e u t s c h e n u n d P o l n i s c h e n , d i e a u f d e n N e u t r a l i s i e r u n g s p r o z e ß z u r ü c k g e h e n , b i l d e n e i n e n B e ­ s t a n d t e i l d e s p h o n o l o g i s c h e n S y s t e m s u n d s e i n e r " V e r w e n d u n g s r e ­ g e l n . N i c h t a u t o m . a t i s c h e A l t e r n a t i o n e n s i n d a l s o d i e im D e u t s c h e n b e k a n n t e n A r t e n v o n i n n e r e r F l e x i o n o d e r d i e i n d e r p o l n i s c h e n S p r a c h e v o r l i e g e n d e n A l t e r n a t i o n e n p a l a t a l e r u n d n i c h t p a l a t a l e r K o n s o n a n t e n , d e n n man k a n n n i c h t a u f p h o n o l o g i s c h e r B a s i s a l ­ l e i n d a s A u f t r e t e n s o l c h e r A l t e r n a t i o n e n V o r h e r s a g e n . D i e n i c h t a u t o m a t i s c h e n A l t e r n a t i o n e n s i n d e n t w e d e r l e x i ­ k a l i s c h u n d k ö n n e n l e x i k a l i s c h e F u n k t i o n e n ü b e r n e h m e n o - d e r i n m a n c h e n S p r a c h e n g r a m m a t i s c h , d . h . s i e d i e n e n z u r S i g n a l i s i e r u n g b e s t i m m t e r g r a m m a t i s c h e r K a t e g o r i e n . PROSODISCHE ALTERNATIONEN A u f e i n e r a n d e r e n B a s i s b e r u h t h i n g e g e n d i e E i n t e i l u n g p r o s o - d i s c n e r A l t e r n a t i o n e n . S e g m e n t a l e P h o n e m e s i n d E i n h e i t e n m i t

d e r s . , A llo p h o n isc h e r und p h o n o lo g isch e r r/echsel im Dsutschen und .4ieäor~ lä n d is c h e n , "Germanica W r a t i s l a v i e n s i a " 1972, Nr. 16, S. 73-87; d e r s . , D i s t i n k t i v e S p ra c h e in h e ite n i a n ie d e r lä n d is c h e n und D eutschen. Zum p h o n o lo g i­ schen I d e n ti fiz ie r u n g s p r o z e B , Wrocław 1968.

(8)

k o m p o n e n t a 1 e r u n d k o n s t i t u t i v e r F u n k t i o n , w ä h r e n d p r o s o d i s c h e E l e m e n t e z u d e n s u p r a s e g m e n t a l e n E i n h e i t e n g e r e c h n e t w e r d e n , d i e d i e S e g m e n t e e i n e r P h o n e m k e t t e ü b e r l a g e r n . Wo man n u r p r o s o d i s c h e A l t e r n a t i o n e n a u f s t e l l e n k a n n , s i n d v o r a l l e m A k z e n t a l t e r n a t i o n e n u n d Q u a n t i t ä t s a l t e r n a t i o n e n a l s z w e i b e s o n d e r e T y p e n z u p o s t u l i e r e n . 1 . A k z e n t a l t e r n a t i o n e n A k z e n t a l t e r n a t i o n e n s p i e l e n e i n e g r o ß e R o l l e i n d e n s ü d - u n d o s t s l a w i s c h e n S p r a c h e n , wo s i e e i n e d i f f e r e n z i e r e n d e F u n k t i o n e r f ü l l e n u n d o f t a l s s e h r p r o d u k t i v z u b e z e i c h n e n s i n d . D e r b e - w e g l i c h e A k z e n t w i r d i n d i e s e n S p r a c h e n m e i s t e n s n i c h t a u f d e r p h o n o l o g i s c h e n E b e n e a l s i n h ä r e n t e E i g e n s c h a f t b e s t i m m t e r V o k a le s o n d e r n im Z u s a m m e n h a n g m i t s e i n e r B e d e u t u n g im P a r a d i g m a g e w e r - g t e t u n d b e s c h r i e b e n . I m D e u t s c h e n k a n n z w a r d i e V e r l e g u n g d e s H a u p t a k z e n t e s e i n e w o r t d i f f e r e n z i e r e n d e W i r k u n g a u s ü b e n , w i e z . B . ü b e r s e tz e n - ü b er­ s e t z e n , a b e r A k z e n t a l t e r n a t i o n e n w e r d e n i n d e r d e u t s c h e n S p r a c h e s o w i e a u c h im P o l n i s c h e n a l s e i n p h o n o l o g i s c h r e l e v a n t e r F a k t o r n i c h t a u s g e n u t z t . D as D e u t s c h e n i m m t ü b e r h a u p t im V e r h ä l t n i s z u d e n S p r a c h e n m i t f r e i e r B e t o n u n g u n d zum P o l n i s c h e n m i t s e i n e m a u f d e r v o r l e t z t e n S i l b e g e b u n d e n e n r h y t h m i s c h e n A k z e n t e i n e Zwi­ s c h e n s t e l l u n g e i n . 2 . Q u a n t i t ä t s a l t e r n a t i o n e n D i e Q u a n t i t ä t s a l t e r n a t i o n e n , d e n e n b i n ä r e O p p o s i t i o n e n z w i ­ s c h e n k u r z e n u n d l a n g e n V o k a l p h o n e m e n z u g r u n d e l i e g e n , t r e t e n n i c h t i n a l l e n s l a w i s c h e n S p r a c h e n a u f . S i e f e h l e n im P o l n i s c h e n wo n e u t e k e i n e r d e r d r e i P r o s o d e m t y p e n w i e A k z e n t , I n t o n a t i o n u n d Q u a n t i t ä t e i n e n s i g n i f i k a n t e n E f f e k t h a t 1 0 . A u ch im D e u t ­ s c h e n , d e s s e n p r o s o d i s c h e S t r u k t u r e r h e b l i c h v i e l s e i t i g e r a l s d i e d e s P o l n i s c h e n i s t , w e r d e n k e i n e Q u a n t i t ä t s a l t e r n a t i o n e n b e o b a c h ­ t e t , d a d o r t d i e L ä n g e m i t G e s c h l o s s e n h e i t , d i e K ü r z e m i t O f f e n ­ h e i t k o r r e l i e r t . 9 Vgl. К e w 0 к 1 О V s к y , a . a . O . , S. 215. Vgl. E. K o s c h e i e d e r , A k z e n t , I n t o n a t i o n und Q u a n t i t ä t, [in:) V erh a n d lu n g en d e s I I . D ia le k t o lo g e n k o n g r e s s e s, Wiesbaden 1968, S. 480.

(9)

KLASS1FIKATIONSVORSCHLÄGE I» ANDEREN ARBEITEN ÜBER ALTERNATIONEN D i e b i s h e r i g e n U n t e r s u c h u n g e n ü b e r d i e A r t e n v o n A l t e r n a - t i o — n e n iir. D e u t s c h e n u n d P o l n i s c h e n k ö n n e n j e t z t i n a l l e r K ü r z e d u r c h I ] 1 2 d i e n e u e r e n D e u t u n a e n v o n N. M o r c i n i e c u n d F . G r u c z a b z w . C h. S c h w a r z e13 v i e a u c h v o n B . P a n z e r ' A u n d A . A. R e f o r r r a t s k i j1 J e r g ä n z t w e r d e n , z u m a l e i n e k l a r e S o n d e r u n g u n d E i n o r d n u n g d e r A l t e r n a t i o n e n im m e r w i e d e r a u f S c h w i e r i g k e i t e n s t ö ß t . A l s e i n w e s e n t l i c h e r B e i t r a g z u r a k t u e l l e n D i s k u s s i o n um A l ­ t e r n a t i o n e n u n d z u r m o r p h o n o l o g i s c h e n T y p o l o a i e d e r A l t e r n a t i o ­ n e n v e r s t e h e n s i c h z a h l r e i c h e A r b e i t e n v o n N . M o r c i n i e c . D i e A l - t e r n a t i o n s a r t e n s i n d n a c h ih m n i c h t n u r a u f G r u n d e i n e s b e ­ s t i m m t e n K o n t e x t e s d e t e r m i n i e r t , s o n d e r n a u c h d u r c h d i e Z u q c - h ö r i g k e i t e i n e r A l t e r n a t i o n z u d e n l e x i k a l i s c h - s y n t a k t i s c h e n K l a s s e n m o t i v i e r t . N. M o r c i n i e c u n t e r s c h e i d e t z w i s c h e n s p o n ­ t a n e n u n d k o m b i n a t o r i s c h e n A l t e r n a t i o n e n a l s H a u p t t y p e n vo n s y n c h r o n e n V e r ä n d e r u n g e n 1^ . S t a t t d e r B e z e i c h n u n g " m o r p h o n o l o g i s c h e A l t e r n a t i o n " t r i f f t man a u c h d i e v o n F . G r u c z a* 7 g e p r ä g t e B e z e i c h n u n g m о r p h e - m i s c h e A l t e r n a t i o n a n . M o r p h e m i s c h e A l t e r n a ­ t i o n e n r e p r ä s e n t i e r e n v e r s c h i e d e n e R e a l i s i e r u n g s r e l a t i o n e n im B e ­ r e i c h d e r E b e n e d e r M o r p h e m e , d i e d i e g r a m m a t i s c h e n V e r h ä l t n i s s e Vgl. M o r c i n i e c , A lte r n a c je fo n e m ic z n e .. . , S. 290 f . ; d e r s A llo p ito n isc h e r und pltonologi s c h e r W echsel. . . , S. 79 f f . ; d e r s . . Di­ s t i n k t i v e S p ra c h ein h e i t e n . . . ; d e r s . , P honologische und m orphologische I - d e n t i f i k a t i o n , " B iu le ty n F onogra fic zny" 1968, Nr. 9 , S. 81-95.

12

F. G r u с z a , S p r a c h lic h e D ia k r is e im B e re ic h d er A usdrucksebene des D eutschen. B e itr ä g e z u r a llg e m ein e n S p r a c h th e o r ie , Poznań 1970, S. 69 f f ; d e r s . , Zur S t r a t i f i k a t i o n m orphem ischer A lte m a tio n e n im h e u tig e n Deutsch,

[in:] Sprache d e r Gegenwart 2 2 , D ü s s e ld o rf 1972, S. 194-205. 13

V gl. Ch. S c h w a r z e , S u p p le tlo n und A lte m a n z im F ranzösischen " L i n g u i s t i s c h e B e r i c h t e " 1970, Nr. 6, S. 21-34.

14 V g l. 3 . P a n z e r , Zur D e fi n itio n und B ie r a r c h is ie r u n g d e r Term i­ n o lo g ie s p r a c h lic h e r A lte r n a tio n e n , " L i n g u i s t i s c h e B e r i c h t e " 1970, Nr. 6, S. 51-56.

15 Vgl. A . A . R e f o r m a t s k i j , W e d e n ije v ja z g k o v e d e n ije , Mo­ skva 1967, S. 276. .

16 Vgl. M o r c i n i e c , A lte r n a c j e f o n e m i c z n e . , S. 290 f . ; d e r s . , A llo p n o n isc h e r und M o n o lo g is c h e r W e c h s e l . .. , S. 73-Й7.

(10)

z w i s c h e n s p r a c h l i c h e n F o rm e n zum A u s d r u c k b r i n g e n . E s s i n d a l s o K e a l i s i e r u n g s r e l a t i o n e n , d i e a n d i e S t r u k t u r d e r M orphem e g e b u n ­ d e n u n d d u r c h s i e b e d i n g t s i n d . N a c n F . G r u c z a k a n n man d i e m o r p h e n d s c h e n A l t e r n a t i o n e n a u f G r u n d d e r S t r a t i f i k a t i o n d e r . I n t r a e b e n e d e r M orphem e i n e n t ­ s p r e c h e n d e I n f r a e b e n e n i n f o l g e n d e H a u p t t y p e n e i n t e i l e n : 1 . P h o n e m i s c h b e d i n g t e A l t e r n a t i o n e n ( A l t e r n a t i o n e n d e r S u b - a l l o m o r p h e a u f d e r I I I I n f r a e b e n e ) . 2 . t t o r p h e i r i s c h b e d i n g t e A l t e r n a t i o n e n ( A l t e r n a t i o n e n d e r A l - l o m o r p h e a u f d e r I I I n f r a e b e n e ) . 3 . A l l o p h o n i s c h b e d i n g t e A l t e r n a t i o n e n ( S i e w e r d e n a u f d e r IV I n f r a e b e n e w i e d e r g e g e b e n ) . 4 . A u t o m a t i s c h e v e r s u s n i c h t a u t o m a t i s c h e A l t e r n a t i o n e n . 5. S u p p l e t i v e A l t e r n a t i o n e n , d i e a l s g r a m m a t i s c h b e d i n g t e R e­ a l i s i e r u n g s r e l a t i o n e n d e r M orpherre b e t r a c h t e t w e r d e n . 6. A l t e r n a t i o n e n d e r f r e i e n M orpheme v e r s u s A l t e r n a t i o n e n d e r g e b u n d e n e n M o rp h e m e . B e i C h . S c h a r z e w e r d e n d i e A l t e r n a t i o n e n n a c h dem G ra d z u n e h ­ m e n d e r V o r h e r s a g b a r k e i t i n f o l g e n d e T y p e n e i n ­ g e r e i h t : 1 . S u p p l e t i o n a ) f l e x i v i s c h e S u p p l e t i o n , b ) Ü b e r s e t z u n g s s u p p l e t i o n . 2 . R e g e l m ä ß i g e A l t e r n a t i o n a ) f l e x i v i s c h e A l t e r n a t i o n , b ) d e r i v a t i v e A l t e r n a t i o n . 3 . P h o n e m a t i s c h e V a r i a t i o n a ) k o n t a k t b e d i n g t e V a r i a t i o n , 1 8 b ) s t e l l u n g s b e d i n g t e V a r i a t i o n G e r a d e d i e s e S o r t e n v o n A l t e r n a t i o n e n , d i e C h . S c h w a r z e f ü r d a s F r a n z ö s i s c h e v o r s c h l ä g t , s i n d i n P o l n i s c h e n u n d D e u t s c h e n a u c h z i e r l i c h h ä u f i g v e r t r e t e n , h i e r v o r a l l e m d i e u n s b e s o n ­ d e r s i n t e r e s s i e r e n d e f l e x i , v i s c h e A l t e r n a t ! o, n . D i e U n t e r s u c h u n g d e r f l e x i v i s c h e n A l t e r n a t i o n a l s o b e r f l ä c h ­ l i c h e U n r e g e l m ä ß i g k e i t o d e r d i e A u f f a s s u n g d e r u n r e g e l m ä ß i g e n F l e x i o n s f o r m e n a l s A b w e i c h u n g e n v o n r e g e l m ä ß i g e n B i l d u n g e n i s t i m t h o d i s c h n i c h t n u r z w e c k m ä ß i g , s o n d e r n e n t s p r i c h t a u c h d e n xii Vg l . S c h w a r z e , a . a . O . , S. 31- 3 2 .

(11)

s p r a c h l i c h e n R e a l i t ä t e n . E s i s t a u c h k e i n W u n d e r , d a ß d i e f l e x i ­ v i s c h e A l t e r n a t i o n u n d f l e x i v i s c h e S u p p l e t i o n b e s s e r b e k a n n t i s t / d a d i e G r a m m a t i k e r s c h o n s e i t la n g e n - d i e R e l a t i o n e n z w i s c h e n F l e ­ x i o n s f o r m e n b e s c h r i e b e n h a b e n . Und w en n man d i e r e g u l ä r e n A l t e r ­ n a t i o n e n d u r c h a u s V o r h e r s a g e n , d . h . m i t t e l s a l l g e m e i n e r R e g e l n a b l e i t e n k a n n , i s t d i e u n r e g e l m ä ß i g e A l t e r n a t i o n , w i e s i e b e i d e r S t e i g e r u n g v o n d t . / ' g u t / - / ' b E s a r / o d e r p o l n . / ' d o b r ï / - / ' l t p y ' i / v o r l i e g t , a u s d e n U m gebunge n n i c h t p r ä d i k t a b e l u n d s o ­ m i t s u p p l e t i v 1 9 . D i e v o n C h. S c h w a r z e a n g e d e u t e t e U n t e r s c h e i d u n g z w i s c h e n A l ­ t e r n a t i o n u n d V a r i a t i o n g r e i f t w i e d e r B. P a n z e r a u f . S e i n e K l a s ­ s i f i k a t i o n d e r A l t e r n a t i o n e n s t e l l t s i c h w i e f o l g t d a r : 1. P h o n o l o g i s c h e V a r i a t i o n , 2. P h o n o l o g i s c h e A l t e r n a t i o n , 3. M o r p h o l o g i s c h e V a r i a t i o n , 4. M o r p h o l o g i s c h e A l t e r n a t i o n a ) . G r a m m a t i s c h - m o r p h o l o g i s c h e A l t e r n a t i o n , b) L e x i k a l i s c h - m o r p h o l o g i s c h e A l t e r n a t i o n , 5. S y n t a g m a t i s c h e V a r i a t i o n , 20 6- S y n t a g m a t i s c h e A l t e r n a t i o n M i t d i e s e m M o d e l l g l a u b t e B. P a n z e r n i c h t n u r a l l e b e s t e h e n ­ d e n A l t e r n a t i o n e n z u b e s c h r e i b e n , s o n d e r n a u c h b e s t i m m t e E l e ­ m e n t k l a s s e n m i t A b w e i c h u n g e n a l s V a r i a n t e n o d e r A l t e r n a n t e n i n e i n e i n v a r i a n t e K l a s s e z u g r u p p i e r e n . D i e s e k o n s e q u e n t e U n t e r - g l i o d e r u n g a l l e r A r t e n v o n V e r ä n d e r u n g e n i n V a r i a t i o n u n d A l t e r ­ n a t i o n h a t t e v o r a l l e m d e n G r u n d , d a ß h i e r w i c h t i g e P r o b l e m e d e r B e z i e h u n g e n z w i s c h e n d e n E b e n e n d e r S p r a c h e i n h e i t e n h i n e i n ­ s p i e l e n , d i e v o n v e r s c h i e d e n e n L i n g u i s t e n u n t e r s c h i e d l i c h b e h a n -21 d e l t w e r d e n I n d e r m o r p h o n o l o g i s c h e n T e r m i n o l o g i e w e r d e n a l s o f e s t a e l e g t : p h o n o l o g i s c h e V a r i a t i o n a l s P h o n w e c h s e l u n d p h o n o l o g i s c h e A l t e r ­ n a t i o n a l s P h o n e m w e c h s e l e i n e r s e i t s u n d m o r p h o l o g i s c h e V a r i a ­ t i o n a l s p r o p o r t i o n a l e V e r ä n d e r u n g e n d e s P h o n e m b e s t a n d e s e i n e s M o r p h e m s , m o r p h o l o g i s c h e A l t e r n a t i o n a l s M o r p h e m w e c h s e l v o n s y ­ n o n y m e n M orphem e n u n t e r m o r p h o l o g i s c h e n B e d i n g u n g e n a n d e r e r s e i t s . 19 Ebenda, S. 25. 20 • P a n z e r , a . a . O . , S. 61. 21 E b en d a, S . 5 1 - 5 2 .

(12)

E i n e A u s d e h n u n g d e r A l t e r n a t i o n s r e g e i n a u f S y n t a g m e n a l s o z . B . b e i d e n N o m i n a l i s l e r u n g s t r a n s f o r m a t i o n e n im P o l n i s c h e n u n d D e u t ­ s c h e n , e r g i b t s o g e n a n n t e s y n t a g m a t l s c h e A l t e r n a - t i o n e n , v g l . e t w a p o l n . / ' J i t a g a z e t S / - / y i t a j i t g a z f c t l / . E i n e i n t e r e s s a n t e E i n t e i l u n g d e r a l t e r n a t i o n e n n a c h i h r e r F u n k t i o n e n u n t e r n i m m t A . A. R e f o r m a t s k i j . B e l i h m f i n d e n s i c h f o l g e n d e T y p e n v o n A l t e r n a t i o n e n , d i e im r o o r p h o n o l o a i s c h e n Sy s t e m d e s R u s s i s c h e n n i c h t g l e i c h w e r t i g g e b r a u c h t w e r d e n : 1 . P h o n e t i s c h n e A l t e r n a t i o n : l a u t p o s i t i o n s b e - d i n g t e V e r ä n d e r u n g e n e i n e s P h o n e m s , z . B . b e i d e n r u s s i s c h e n F o r ­ men / v d d î - v o d ä - v o d o v ö z / , a l s o [ о ] - [ а ] - [ э ] * / о / . 2 . N i c h t p h o n e t i s c h e A l t e r n a t i o n : p o s i t i o n s u n a b h ä n g i g e r P h o ­ n e m w e c h s e l i n e i n e r o d e r m e h r e r e n s p r a c h l i c h e n F o r m e n : a ) m o r p h o l o g i s c h e ( h i s t o r i s c h e , t r a d i t i o n e l l e ) A l t e r n a t i o n e n - s i e t r e t e n n u r i n B e g l e i t u n g g r a m m a t i s c h e r M orphem e a u f u n d e r f ü l l e n s e l b s t k e i n e g r a m m a t i s c h e F u n k t i o n , z . B . / l o b / - / I b a / o d e r / ' r u k a / - / r u f k a / i b ) g r a m m a t i s c h e A l t e r n a t i o n e n - s i e d i e n e n z u r s e l b s t ä n d i g e n K e n n z e i c h n u n g g r a m m a t i s c h e r B e d e u t u n g e n u n d f u n g i e r e n a l s I n - f i x m o r p h e m e i n d i s k o n t i n u i e r l i c h e n M o r p h e m e n , z . B . / n a z v a t ' / / n a z l v a t ' / o d e r / i z b e g a t ' / - / i z b e j a t ' / D i e s e K l a s s i f i k a t i o n d e r A l t e r n a t i o n e n , d i e a u s u m f a s s e n d e r K e n n t n i s d e s P h ä n o m e n s e r w a c h s e n i s t , u n d d i e vom S t a n d p u n k t d e r M o s k a u e r p h o n o l o g i s e h e n S c h u l e b e t r a c h t e t w e r d e n m u ß , d ü r f t e a l s e f f i z i e n t u n d f r u c h t b a r a n g e s e h e n w e r d e n , w e n n s i e n i c h t r e i n l a u t b e z o g e n w ä r e . Z u r E n t s c h e i d u n g d e r F r a g e , w e l c h e d e r v e r s c h i e ­ d e n e n Klassifikationsmöglichkeiten d e n V o r z u g verdient, k ö n n e n m a n n i g f a c h e P r i n z i p i e n u n d S t a n d p u n k t e i n s T r e f f e n g e f ü h r t w e r ­ d e n . E i n e v o l l s t ä n d i g e , e r s c h ö p f e n d e K l a s s i f i k a t i o n a l l e r f a ß ­ b a r e n A r t e n v o n A l t e r n a t i o n e n muß w o h l e i n e r s p ä t e r e n A r b e i t V o r b e h a lte n b l e i b e n . 23 An d i e s e r S t e l l e s e i n o c h a u f d e n A u f s a t z v o n J . S . M a s l o v v e r w i e s e n , i n dem e i n e ä h n l i c h e F r a g e d e r E i n t e i l u n o d e r A l t e r ­ n a t i o n e n b e h a n d e l t w i r d . S e i n e E r g e b n i s s e a u s d e r U n t e r s u c h u n g v e r s c h i e n e r A l t e r n a t i o n s t y p e n , d i e s i c h i n d e n S p r a c h e n i n v e r -22 Vgl. R e f o r m a t s k i j , a . a . O . , S. 276. 23 Vgl. J . S. M a s l о v . D re i Typen d e r L a u t a l t e m a t i o n e n , " P h i l o l o - g i c a P r a g ê n s ia " 1965, Mr. 8, S. 276-282.

(13)

s c h i e d e n e r W e i s e k o m b i n i e r e n u n d ü b e r l a g e r n , h a t d e r V e r f a s s e r i n f o l g e n d e d r e i T y p e n z u s a m m e n g e f a ß t : 1 . D e r e r s t e T y p u s i s t d u r c h d i e p h o n e t i s c h b e d i n g t e n A l t e r ­ n a t i o n e n v e r t r e t e n , d e r e n M u s t e r b e i s p i e l e d i e A l t e r n a t i o n e n n i c h t l a b i a l i s i e r t e r ' / l a b i a l i s i e r t e r K o n s o n a n t i m R u s s i s c h e n u n d l a n g e r / h a l b l a n g e r V o k a l / o s / - / о / , z . B . / m o : d e / - / m o d e r n / im D e u t s c h e n b i l d e n . 2 . E i n e a n d e r e A r t v o n A l t e r n a t i o n e n i l l u s t r i e r e n d i e v i e l u m s t r i t t e n e n l e b e n d i g e n P h o n e m a l t e r n a t i o n e n . A l s i h r a u f f a l ­ l e n d s t e s B e i s p i e l b i e t e t s i c h d i e A l t e r n a t i o n z w i s c h e n s t i m i r h a f - t e n ( u n g e s p a n n t e n ) u n d s t i m m l o s e n ( g e s p a n n t e n ) K o n s o n a n t e n im P o l n i s c h e n u n d D e u t s c h e n a n , wo s t i m m h a f t e u n d s t i m m l o s e ( L e n i s - - F o r t i s ) K o n s o n a n t e n a l s p a a r i g e P h o n e m e n e b e n e i n a n d e r ' a u f t r e - t e n . 3 . A l s d r i t t e r T y p u s w e r d e n d i e h i s t o r i s c h e n , d . h . v ö l l i g t r a d i t i o n e l l e n A l t e r n a t i o n e n , w i e z . B . / к / - f j f i n rę k a - r ę - osny im P o l n i s c h e n o d e r / s / - / s / i n a itz e n - ваЛ im D e u t ­ s c h e n a u s g e s o n d e r t . B e i d e A l t e r n a n t e n s i n d h i e r t r a d i t i o n s b e ­ d i n g t , u n d s y n c h r o n g e s e h e n i s t e s b e l a n g l o s , w e l c h e n v o n i h n e n w i r " l i n k s , d . h . a n e r s t e r S t e l l e , u n d w e l c h e w i r r e c h t s s c h r e i - 24 b e n w e r d e n " * E i n e s o l c h e K l a s s i f i k a t i o n n a c h d e n T y p e n i s t m a n c h m a l im ­ s t a n d e , g e w i s s e S c h w i e r i g k e i t e n i n d e n f o r m a l e n D i f f e r e n z i e r u n ­ g e n d e r A l t e r n a t i o n e n z u b e s e i t i g e n , a b e r s i e k a n n n i c h t d i e F u n k t i o n e n d e r A l t e r n a t i o n e n e r l ä u t e r n h e l f e n , z u m a l v e r s c h i e ­ d e n e T y p e n u n d A r t e n m o r p h o n o l o g i s c h e r A l t e r n a t i o n e n m i t a n d e r e n k o m b i n i e r t a u f t r e t e n . Wie b e k a n n t , s i n d im P o l n i s c h e n u n d im D e u t s c h e n a u ß e r z w e i g l i e d r i g e n A l t e r n a t i o n e n a u c h m e h r g l i e d r i g e v e r t r e t e n . Zum S c h l u s s d i e s e s A b s c h n i t t e s i s t e s n u n m ö g l i c h u n d s i n n ­ v o l l , u n s e r e E r ö r t e r u n g e n U b e r d i e T y p e n u n d A r t e n v o n A l t e r n a ­ t i o n e n k u r z z u s a m m e n z u f a s s e n . W i r h a b e n e i n e a l l g e m e i n e , a u f d a s D e u t s c h e u n d P o l n i s c h e B e z u g n e h m e n d e K l a s s i f i k a t i o n d e r A l t e r n a t i o n e n v o r g e s c h l a g e n u n d i h r d i e K l a s s i f i k a t i o n s v o r s c h l ä g e i n a n d e r e n D a r s t e l l u n g e n ü b e r A l t e r n a t i o n e n h i n z u g e f ü g t , um a u f d i e s e W e i s e e i n e w e i t e 24 Ebenda, S. 277-280.

(14)

A u f f a s s u n g v o n d e r V i e l f a l t d e r A l t e r n a t i o n s r o ö g l i c h k e i t e n , m i t d e n e n d i e S p r a c h e n o p e r i e r e n , z u g e w i n n e n . D i e g e n a n n t e n K l a s s i f i k a t i o n e n , d e r e n h a u p t s ä c h l i c h e A l t e r - n a t i o n s t y p e n a u f s p r a c h i n t e r n e n E i g e n s c h a f t e n b a s i e r e n , h a b e n d i e A u f g a b e , e i n e m ö g l i c h s t v o l l s t ä n d i g e Z u s a m m e n s t e l l u n g d e r A l t e r ­ n a t i o n e n i n d e n b e t r e f f e n d e n S p r a c h e n z u g e w ä h r l e i s t e n . B e i e i n e r s y n c h r o n e n B e t r a c h t u n g z e i g t s i c h a b e r , d a ß d i e v e r s c h i e d e n e n A l t e r n a t i o n s a r t e n k o n t e x t b e d i n g t s i n d und d a ß d i e m e i s t e n F ä l l e v o n w a h r n e h m b a r e r m o r p h o n o l o g i s c h e r A l t e r n a t i o n d u r c h r e i n m o r p h o l o g i s c h e o d e r m o r p h o n o l o g i s c h e K r i t e r i e n m o t i ­ v i e r t w e r d e n . B e s t i m m t e T y p e n u n d A r t e n m o r p h e m i s c h e r A l t e r n a ­ t i o n e n l a s s e n s i c h a u c h d a d u r c h e r m i t t e l n , d a ß d i e d e u t s c h e n M orphem e R e a l i s i e r u n q s a l t e r n a n t e n a u f u n t e r s c h i e d l i c h e n I n f r a - e ü e n e n a u f w e i s e n . A u s a l l e m , w a s h i e r ü b e r d i e K l a s s i f i k a t i o n d e r A l t e r n a t i o ­ n e n g e s a g t w o r d e n i s t , k a n n man s c h l i e ß e n , d a ß d a s A u f t r e t e n a l ­ l e r r e l e v a n t e n A l t e r n a t i o n s f o r m e n u n d - t y p e n im g r o ß e n u n d g a n z e n r e c h t s p e z i f i s c h u n d m e h r f a c h b e d i n g t i s t . D i e K o n f r o n t a t i o n d e r A l t e r n a t i o n s e r s c h e i n u n g e n z w e i e r S p r a ­ c h e n m a c h t e i n e z w e c k e n t s p r e c h e n d e K l a s s i f i z i e r u n g n o t w e n d i g , w e l c h e r d i e im D e u t s c h e n u n d P o l n i s c h e n b e o b a c h t b a r e n A l t e r n a ­ t i o n e n u n t e r z o g e n w e r d e n s o l l t e n . D a b e i muß f e s t g e s t e l l t w e r d e n , d a ß f ü r d i e s t r u k t u r e l l e n B e d i n g u n g e n d e r b e i d e n S p r a c h e n d i e v o n u n s e r m i t t e l t e K l a s s i f i k a t i o n a u s r e i c h t , um a u f i h r e r B a ­ s i s d i e v o r h a n d e n e n d e u t s c h e n u n d p o l n i s c h e n A l t e r n a t i o n s t y p e n m i t i h r e n c h a r a k t e r i s t i s c h e n B e s o n d e r h e i t e n e i n d e u t i g z u i d e n t i ­ f i z i e r e n .

K atedra Językoznawstwa Niemieckiego i Stosowanego

A l f r e d T arantow icz

KLASYFIKACJA ALTERNACJI FORłOTWÓRCZYCH W JĘZYKU NIEMIECKIM I POLSKIM

A rty k u ł n i n i e j s z y stanowi prób« k l a s y f i k a c j i a l t e m a c j i nych, zachodzących we f l e k s j i jeżyka niem ieckiego i p o ls k i e g o .

morfonolog i c z - Zaobserwowano,

(15)

że zarówno język n ie m ie c k i, ja k t e ż i p o l s k i s t o s u j e t y l k o t a k i e typy a l t e r - n a c j i , k t ó r e sa w zgodzie z modelem fonologicznym danego ję z y k a . Funkcjono­ wanie złożonego systemu m o rfonolo gicznego w konfrontowanych językach można p rz e d s ta w ić za pomocy różnych typów a l t e r n a c j i , ponieważ k l a s y f i k a c j a zja w isk a l t e r n асуjuych j e s t jednym z ważnych elementów o p is u językowego,

Wnioskian wynikającym z przeprowadzonej a n a l i z y j e s t s t w i e r d z e n i e a u t o r a , iż k l a s y f i k a c j a ty p o lo g ic z n a ma w a rto ść naukowę i za stosow a nie w językach de— s k r y p tw n y c h o r a z w bada nia ch porównawczych czy konfrontatyw nych, g d z i e typo­ l o g i a taka może być bardzo i n s p i r u j ą c a .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Omówiona (podkreślę, że tylko bardzo ogólnie) lista punktowanych czasopism naukowych nie spełnia tych postulatów. Skrzydlewski, szef wspomnianego nieformalnego zespołu

Osadnictwo prawdopodobnie koncentrowało się w budowlach naziemnych, po których ślady nie zachowały się, a część gospodarczą stanowią jamy odpadowe d rą ­ żone

Drugim typem ćwiczeń w każdej jednostce są utrwalające ćwiczenia słownikowe. Znalazły się w nich słowa i zwroty przeznaczone do zapam iętania. Dołączone są

Preparation of the treaty for Italy was therefore entrusted to  representatives of  the  US, UK, USSR and France, while the  treaties for Romania, Bulgaria and Hungary were

Romualda Franczuk,Roman Domagała.. Mała

K inansow al WKZ Szczecin.. Trzeci sezon b

The political crisis 2013 had been transformed into deep economic crisis, that is still in „development” and has revealed all weaknesses of the national banking

oraz w Azji – przy czym, w tym regionie wartość nabyć realizowanych w ramach międzynarodowych fuzji i przejęć przekracza blisko trzy krotnie war- tość