ACTA UNIVER SITATIS LODZIENSIS
FO LIA ZO O LO G IC A 4 29-38 2000
(A cta Univ. Lodz., Folia zool.)
Barbara Marciniak
ANALIZA PO JA W U POSTAC I DOR O SŁY CH KOSZÓ W E K
(P SY C H ID A E , LE P ID O PTE R A ) NA OB SZA R Z E POL SK I
ANALYSIS OF TH E ADULT STAGES APPEARANCE OF BAG M O TH S IN POLAND
A BSTRA CT: Based on a u th o r’s own studies and inform ation on the all collections fenology of the adult stages appearance o f bag m oths (Lepidoptera, Psychidae) in Poland is given.
T r e ś ć 1. M ateriał i metody 2. Wyniki 3. Piśmiennictwo 4. Summ ary 1. M A TERIA Ł I M ETO D Y
W czasie prowadzonych badań zebrano informacje dotyczące terminów wylotu postaci doskonałych wszystkich dotychczas stwierdzonych gatunków należących do rodziny Psychidae, występujących w Polsce. W tym celu wykorzystano również zbiory koszówek znajdujące się w Muzeum Instytutu Zoologicznego PAN w Łomnej, Instytucie Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie, w Muzeum Historii Naturalnej Uniwersytetu W rocław-skiego, w Górnośląskim Muzeum Przyrodniczym w Bytomiu, w Muzeum Przyrodniczym UŁ w Łodzi, jak również prywatne zbiory Prof. J. Buszko (Toruń), Z. Śliwińskiego (Łódź) i R. Szpora (Dzierżoniów) oraz kolekcję autorską znajdującą się w zbiorach Muzeum Przyrodniczego UŁ w Łodzi.
Panom Prof. J. Razowskiemu, Prof. J. Buszko, Prof. A. Ślipińskiemu, Prof. J. Lisowi, dr M. W anatowi oraz Z. Śliwińskiemu i R. Szporowi składam w tym miejscu serdeczne podziękowania za udostępnienie zbiorów.
2. WYNIKI
Na podstawie materiałów własnych oraz wszystkich dostępnych kolekcji uzyskano 1803 informacje o terminie wylotu postaci doskonałych. Zebrane dane dotyczyły 1343 samców należących do 31 gatunków (tab. I), na 37 stwierdzonych do tej pory na obszarze Polski. Różnica w liczbie gatunków wynika z faktu, że Apterona helicoidella. Dahlica lichenella, Dahlica tńąuetrella występują w Polsce tylko w form ach partenogenetycznych. Inform acje dotyczące samców Epichnopterix ardua i E. heringi również nie mogły zostać wykorzystane, ponieważ na etykietach muzealnych brak jest dat ich wylotu lub złowienia. Pominięto też Siederia listerella - jeden okaz znaleziono w Puszczy Boreckiej. Tak więc, fenologię Psychidae opierając się na analizie czasu wylotu samców wykonano opracowując dane dotyczące 31 gatunków
Psychidae.
Zebrano także 424 informacje dotyczące daty wyjścia samic z poczwarki dla 21 gatunków koszówek (tab. II). Dla części gatunków są to tylko jednostkow e stwierdzenia. Dotyczy to zwłaszcza Narycia astrella, Dip-
lodoma laicharłingella, Praesolenobia clathrella, Melasina ciliaris, rzadko
odławianych na obszarze Polski. Dane dotyczące czasu wyjścia z poczwarki samic tych gatunków m ogą być więc, ze względu na swoją fragm entarycz-ność, trak tow ane jedynie jak o pomocnicze dla potwierdzenia ogólnych tendencji.
Dane dotyczące pojawu postaci dorosłych, zarówno samic, jak i samców, zebrano w tab. I, II. Liczby informacji dotyczących występowania postaci dorosłych poszczególnych gatunków na obszarze Polski ujęto w przedziałach dziesięciodniowych ze względu na fakt, iż w piśmiennictwie często m ożna znaleźć informacje, że gatunek występuje w pierwszej, drugiej lub trzeciej dekadzie miesiąca. Porównanie danych zawartych w obu tabelach pozwoliło ustalić czasy wylotów postaci doskonałych dla 34 gatunków.
Jak wynika z tab. II, w Polsce najwcześniej przepoczwarczają się przedstawiciele gatunków rodzajów Dahlica, Siederia i Acathopsyche, a naj-później pojawiają się postacie doskonałe rodzajów Apterona i Melasina oraz gatunku Bijugis pectinella. Gatunkami o bardzo długim okresie występowania, na obszarze naszego kraju, są Taleporia tubulosa, Proutia betulina, Epich-
Z e st a w ie n ie c zę st o śc i w y st ę p o w a n ia s a m c ó w p o sz c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w P sy ch id a e w P o ls c e w d z ie si ę c io d n io w y c h p rz e d z ia ła c h P I = 5 .0 3 -1 4 .0 3 F re q u e n c y o f m a le a p p e a re n c e in p a rt ic u la r sp ec ie s in th e te n d a y s p e ri o d P I = 5 .0 3 -1 4 .0 3 G a tu n e k S p ec ie s P I P 2 P 3 P 4 P S P 6 P 7 P 8 P 9 P 1 0 P il P 1 2 P 1 3 P 1 4 P 1 5 P 1 6 P 1 7 R a ze m T o ta l 1 A c a n th o p sy c h e a tr a 0 0 0 2 5 1 7 3 4 11 0 0 0 2 0 0 0 0 0 7 1 B . b o m b y ce ll a ss p . ta tr ic o le ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 2 B a co li a cl a u st re ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 4 2 1 6 0 0 0 0 0 1 3 B ij u g is b o m b yc el la 0 0 0 0 0 0 3 16 1 0 6 7 4 0 2 1 3 8 0 0 0 1 6 8 B ij u g is p ec ti n el la 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 1 1 4 C a n ep h o ra u n ic o lo r 0 0 0 0 0 0 0 1 3 8 2 6 2 9 6 3 3 1 0 0 1 3 4 D a h li e a w o c k ei 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 I D ip lo d o m a la ic h a rt in g el la 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 4 0 0 0 0 0 5 E . p lu m el la v . si le si a ca 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 4 0 0 0 0 0 0 5 ! E o so le n o b ia m a n n i 0 0 0 0 1 1 9 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 2 E p ic h n o p te ri x p lu m e ll a 0 0 0 0 1 6 11 31 4 4 2 0 5 7 2 1 0 2 0 0 1 3 9 E p ic h n o p te ri x si eb o ld i 0 0 0 0 0 0 0 8 7 2 1 0 0 0 0 0 0 1 8 \ M . st e ti n e n si s. ss p . vi a d ri n a 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 2 M e g a lo p h a n es st e ti n e n si s 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 1 3 6 2 0 0 0 1 6 M e g a lo p h a n es vi ci el la 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 11 4 7 2 0 0 0 2 6 ; M e la si n a ei li a ri s 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7 2 2 0 11 N a ry c ia a st re ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 3 N a ry c ia d u p li ce ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 1 0 0 0 0 0 0 3 i P a ch y th e li a vi ll o se ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 1 2 0 2 0 0 0 0 1 6 P h a la c ro p te ri x g ra sl in el la 0 0 0 0 0 0 1 6 2 1 1 6 0 0 0 0 0 0 2 6 P ra es o le n o b ia cl a th re ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 3 P ro u ti a b et u li n a 0 0 0 0 1 2 0 7 1 2 3 1 3 2 3 4 1 5 0 0 8 0 P sy c h e ca st a 0 0 0 0 0 0 1 2 0 2 0 2 6 4 8 1 6 2 5 1 7 0 2 0 1 6 6 P sy c h e cr a ss io re ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 2 7 0 0 1 1 0 0 0 11
T a b e la I (c d .) L O K) G a tu n e k S p e c ie s P I P 2 P 3 P 4 P 5 P 6 P 7 P 8 P 9 P IO P il P 1 2 P 1 3 P 1 4 P 1 5 P 1 6 P 1 7 R a ze m T o ta l | P sy ch id e a n u d el la 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 2 i P ti lo c ep h a la m u sc el la 0 0 0 0 0 0 4 0 0 1 1 1 0 0 0 0 0 7 I P ti lo c ep h a la p lu m íf e ra 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 n n 2 \ R eb e li a h er ri ch ie ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 4 2 1 1 0 3 0 1 2 \ R eb el ia sa p h o 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 i 0 3 \ S ie d er ia p in e ti 1 0 7 3 4 9 7 8 0 0 0 0 0 0 0 1 i 0 6 8 \ S le rr h o p te ri x f u sc a 0 0 0 0 0 4 3 3 4 2 3 8 5 4 2 6 n 4 0 0 0 1 8 7 S te rr h o p te ri x st a n d fu ss i 0 0 0 0 0 0 2 3 4 5 0 0 0 0 0 0 n 1 4 T a le p o ri a p o li le ll a 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 T a le p o ri a tu b u lo sa 0 0 0 0 3 2 13 3 8 4 9 3 1 1 2 0 0 0 0 1 1 2 R az e m T o ta l 1 0 7 3 8 3 6 4 5 1 2 0 1 4 0 1 6 8 2 0 0 2 4 6 1 4 2 1 2 9 4 9 1 1 1 0 i 1 3 4 3 I Barbara M arciniak
Z e st a w ie n ie c z ę st o śc i w y jś ci a sa m ic z p o c z w a rk i w y m ie n io n y c h g a tu n k ó w P sy c h id a e w d z ie si ę c io d n io w y c h p rz e d z ia ła c h c z so w y c h n a p o d st a w ie w sz y st k ic h d o st ę p n y c h m a te ri a łó w . P I = 3 0 .0 3 -9 .0 4 F re q u e n c y o f fe m al e h a tc h in g fr o m p u p e in p a rt ic u la r sp ec ie s in th e te n -d a y p e ri o d s b a se d o n a ll a v a il a b le d a ta o f fe m al e h it c h in g te rm P I = 3 0 .0 3 -9 .0 4 G a tu n e k S p ec ie s P I P 2 P 3 P 4 P 5 P 6 P 7 P 8 P 9 P 1 0 P il P 1 2 P 1 3 P 1 4 R az e m T o ta l A ca n th o p sy c h e a tr a 2 1 6 6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 5 A p te ro n a h el ic o id el la 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 2 ' B a c o ti a cl a u st re ll a 0 0 0 0 0 0 6 4 5 1 1 0 0 0 1 7 B ij u g is b o m b yc el la 0 0 0 0 0 0 0 5 3 0 0 0 0 0 8 ; B ij u g is p ec ti n el la 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 2 1 C a n ep h o ra u n ic o lo r 0 0 0 0 0 0 0 1 0 3 0 0 0 0 4 D a h li ca li ch en el la 7 4 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 4 D a h li ca tr iq u et re ll a 6 3 8 2 2 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 6 9 D ip lo d o m a la ic h a rt in g e ll a 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 E p ic h n o p te ri x p lu m e ll a 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 \ M e la si n a ci li a ri s 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 3 j N a ry c ia a st re ll a 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 i P h a la c ro p le ri x g ra sl in el la 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 2 P ra es o le n o b ia cl a th re ll a 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 2 P ro u ti a b et u li n a 0 0 0 0 0 0 6 1 1 2 2 6 0 0 0 2 7 P sy ch e ca st a 0 0 0 0 1 1 9 4 6 4 7 1 4 3 2 2 7 2 2 0 1 9 0 P sy ch e cr a ss io re ll a 0 0 0 0 0 1 4 0 0 0 0 0 0 0 5 ! S ie d e ri a p in e ti 1 3 1 2 6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 1 S te rr h o p te ri x f u sc a 0 0 0 0 0 0 8 0 0 0 0 0 0 0 8 S te rr h o p te ri x st a n d fu ss i 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 T a le p o ri a tu b u lo sa 0 0 0 0 3 6 5 5 0 1 0 0 0 0 2 0 R az e m T o ta l 2 8 5 5 3 7 1 0 6 2 9 7 7 7 3 2 5 3 9 4 1 2 2 0 4 2 4
Dzięki zastosowaniu analizy gronowania (cluster analysis) możliwe było uporządkowanie badanych gatunków w grupy o parte na ich ogólnym podobieństwie wynikłym z porównania każdego z każdym, a także z całością pozostałych grup. Spośród wielu funkcji podobieństwa najczęściej stosuje się współczynniki podobieństwa, gdzie obecność danego gatunku na powierz-chni zaznaczana jest jako 1 lub 0, oraz współczynniki odległości. Możliwe jest zastosowanie wielu wariantów obliczania współczynnika odległości. Dla potrzeb tej pracy użyto procentowego współczynnika odległości (N o r u s i s 1990).
Wykres przedstawiający fenologię gatunków Psychidae na podstawie analizy okresów pojawu samców (rys. 1) pozwolił na podział gatunków na te o długim okresie występowania (wiosna, lato) i o krótkim okresie występowania, ograniczonym tylko do wiosny lub tylko do późnego lata. Zmienność w zakresie długości życia przedstawicieli niektórych gatunków
Psychidae związana jest z ich przystosowaniem do niesprzyjających w
arun-ków klimatycznych. Tak ogólny podział zastosowano z powodu braku doniesień na tem at wpływu tem peratury na rozwój poszczególnych gatu n-ków Psychidae. Nie wiadomo bowiem, na ile tem peratura jest czynnikiem ograniczającym.
G rupa gatunków wiosennoletnich dzieli się na trzy podgrupy. Po d-grupę pierwszą tworzą trzy gatunki o bardzo długim okresie występowa-nia - od wczesnej wiosny do połowy lata. Są to Epichnopterix plumella,
Proutia betulina i Taleporia tubulosa. Podgrupę drug ą tw orzą gatunki
stwierdzane na obszarze Polski od początku m aja do końca drugiej deka-dy lipca. Są to Sterrhopterix fu sca , Canephora unicolor, Rebelia herrichiella oraz oba gatunki z rodzajów Psyche i Megalophanes. Trzecią stanowią gatunki występujące od początku m aja do końca czerwca. Są to: Ster-
rhopterix standfussi, Phalacropterix graslinella, Ptilocephala muscella, Pa- chythelia villosella, Epichnopterix sieboldi, Bacołia claustrella i Narycia duplicella.
W grupie drugiej gatunków, których występowanie ograniczone jest do jednej pory roku, m ożna również wyróżnić trzy podgrupy. Pierwszą grupę tworzą Siederia pineti i Acanthopsyche atra - gatunki wiosenne. D rug a to gatunki wyróżnione w odrębne grono z powodu pojedynczych stwierdzeń - Eosolenobia manni, Psychidea nudella, Praesolenobia clathrella,
Ptiloce-phala plumifera, Dahlica wockei, Narycia astrella, Taleporia politella i Dip- lodoma laichartingella. G rup a ta jest trudna do interpretacji z powodu zbyt
małej liczby danych na tem at ich bionomii. N atom iast trzecią grupę tworzą gatunki późnego lata: Rebelia sapho, Melasina ciliaris i Bijugis
© !o o •o o o. O) V ■o O 1 ,6 1,4 1,2 1 R y s. 1 . F e n o lo g ia P sy c h id a e P o ls k i z e w zg lę d u n a o k re s p o ja w u sa m c ó w 7 ig . 1. F e n o lo g y o f b a g m o th s a c c o rd in g t o th e te rm o f m a le n ig h t N = 3 1 . M e to d a W a rd a (W a rd ’s m e th o d ). P ro c e n t n ie z g o d n o śc i (P e rc e n t d is a g re e m e n t)
g> lo o o 1 ,2 0 ,8 0 ,6 0 ,4 0,2 0 o o> a T¡ O -0 ,2 w io s n a -l a to w io s n a -l a to w io s n a la to ro to (0 CQ (O o c o 3 C L -Q 3 -Q 1 ,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 -0 ,2 ¡D TO 'o O JD i c 9 £ •— (0 0 Ł-c co ' q . < LO O co e cr § 2 2o 3* £ R y s. 2 . F e n o lo g ia P sy c h id a e P o ls k i ze w z g lę d u n a c z a s w y lę g u sa m ic F ig . 2 . F e n o lo g y o f b a g m o th s a c c o rd in g to th e te rm o f fe m a le h a tc h in g N = 2 3 . M e to d a W a rd a (W a rd ’s m e th o d ). P ro c e n t n ie z g o d n o śc i (P e rc e n t d is a g re e m e n t)
R y s. 3 . C z a s tr w a n ia g e n e ra c ji n a tl e o k re su w y st ę p o w a n ia d o ro sł y c h k o sz ó w e k (P sy c h id a e , L e p id o p te ra ) P o ls k i F ig . 3 . L e n g th o f ti m e o f g e n e ra ti o n in re la ti o n to p e ri o d a d u lt st a g e s o f th e b a g m o th s N = 2 3 . M e to d a W a rd a (W a rd ’s m e th o d ). P ro c e n t n ie z g o d n o śc i (P e rc e n t d is a g re e m e n t) l*>
Analizując czas wyjścia samic poszczególnych gatunków z poczwarki (rys. 2) m ożna rozszerzyć grupę gatunków wiosennych o Dahlica lichenella i Dahlica triquetrella - występujące w Polsce tylko w formach partenogenetycz- nych - oraz grupę gatunków o bardzo długim okresie występowania o gatunki
Proutia betulina i Bacotia claustrella. Trzecia grupa gatunków jest trud na do
interpretacji z powodu zbyt małej liczby informacji, które dotyczą jedynie pojawów w jednym lub dwóch przedziałach dziesięciodniowych.
M ożna również zauważyć (rys. 1), że gatunki blisko spokrewnione nie spotykają się w czasie. Jest to dobrze widoczne na przykładzie par gatunków:
Siederia pineti i S. listerella, Bijugis bombycella i B. pectinella, Sterrhopterix fusca i S. standfussi, Epichnopterix plumella i E. sieboldi, Rebelia herrichiella
i R. sapho, Narycia duplicella i N arycia astrella oraz Psyche casta i P. crassiorella; świadczy to o tym, że wykształciła się pełna izolacja sezonowa.
Dla poprawnego określenia fenologii Psychidae konieczna jest znajomość czasu trwania jednej generacji. Analiza gronowania występowania poszczegól-nych rodzajów koszówek na obszarze Polski w czasie (rys. 3) pozwoliła wyodrębnić rodzaje, w których rozwój poszczególnych gatunków trwa rok lub dwa lata. Gatunki, których rozwój trwa jeden rok należą do rodzajów:
Narycia Diplodoma, Praesolenobia, Eosolenobia, Dahlica, Siederia, Melasina, Taleporia, Proutia, Psyche, Bijugis, Epichnopterix. Rozwój gatunków należących
do pozostałych rodzajów trwa dwa lata.
3. PIŚM IEN N IC TW O
B i e l e w i c z M ., 1966, M otyle Kamiennej Góry w Ligocie Dolnej pow. Strzelce Opolskie. Rocz. M uzeum G óm ośl. w Bytom iu, Przyroda, 3: 5-72.
B i e l e w i c z M ., 1973, M otyle większe ( Macrolepidoptera) Bieszczadów Zachodnich i Pogórza
Przemyskiego. Rocz. M uzeum G óm ośl. w Bytom iu, Przyroda, 7: 5-170.
N o r u s i s M . J., 1990. S P S S /P C + Advanced Statistics 4.0 fo r the J B M P C /X T /A T and
PS/2. SPSS Inc., Chicago.
4. SU MM ARY
The group o f spring - summer species can be divided into three smaller groups. In the first group there are 3 species, which have a long time o f existence from early spring to m iddle o f sum mer. They are species belong to genus’s like: Dahlica, Siederia, Acanthopsyche,
Rebelia sapho, Melasina ciliaris an d Bijugis pectinella are the species o f late summ er. The
species, which are close-related, do n ot m eet one another a t the same tim e and the sam e place.
D r Barbara M arciniak M uzeum Przyrodnicze U niw ersytetu Łódzkiego
