Tadeusz Lubelski
Obraz Września w filmie
dokumentalnym
Biuletyn Polonistyczny 33/3-4 (118-119), 61-79
OBRAZ WRZEŚNIA W FILMIE DOKUMENTALNYM
Tym, k t ó r z y sam i p r z e ż y w a li W r z e s ie ń , pam ięć podsuwa zapewne i c h w ła s n e o b r a z y , A le w y o b ra ż e n ia t y c h w s z y s t k ic h , k t ó r z y u r o d z i l i s i ę p ó ź n i e j , zdominowane są p rz e z k l i s z e , pochodzące z film ó w d o k u m e n ta ln y c h . S ły s z y m y o W rz e ś n iu 1939 roku i n ie o m a l a u to m a ty c z n ie p o j a w i a j ą s i ę w o c z a c h o b r a z y ; s a lw y p a n c e r n ik a S c h le s w ig - - H o l s t e in i m o t o c y k li ś c i w h it le r o w s k ic h , m undurach, l i k w i d u j ą c y g r a n ic z n y s z la b a n , e n tu z jaz m w a rsza w ia kó w w iw a t u ją c y c h pod b a lk o nam i b r y t y j s k i e j i f r a n c u s k i e j am basady - i p ło n ą c e domy s t o l i c y , n a t a r c i a cz o łg ó w w leśnym w rześniow ym p e jz a ż u - i H i t l e r p rz yjm u - j ą c y ' d e f i l a d ę s w o ic h w o js k w A l e ja c h U ja z d o w s k ic h , A u te n tyz m ty c h z d j ę ć j e s t p r z e jm u ją c y , t o t e ż n ie m ie c c y i p o ls c y o p e r a t o r z y , k t ó r z y j e w y k o n a li, z a d e c y d o w a li o naszym " o b r a z ie W r z e ś n ia " ra z na z a w s z e .
N ie b ę d z ie tu je d n a k .c h o d z iło o samą z a w a rto ś ć o b ra z u . Z d ję c i a ra z k ie d y ś z a r e je s t r o w a n e z o s t a ł y w łą c z o n e do n ie m a l w s z y s t k ic h film ó w , k t ó r e będą a n a liz o w a n e , i zapewne n i e r a z Je s z c z e zo s ta n ą u ż y t e . A p r z e c ie ż t e f i l m y , i te ju ż z r e a liz o w a n e , i t e , k t ó r e d o p ie r o p o w s ta n ą 1 - n a r z u c a ły swoim widzom , i w p r z y s z ł o ś c i będą proponować b ard z o ro z m a ity “ o b ra z W r z e ś n ia " ; " o b r a z " ro z u m ia ny ja k o pewna c a ło ś c io w a k o n c e p c ja , z a w ie r a ją c a te ż z w y k le p o l i t y cz n ą a lb o h i s t o r i o z o f i c z n ą o c e n ę . O tóż c h o d z i o o b ra z t a k w ł a ś n i e , s z e r z e j ro z u m ia n y .1 S k o ro te same z d j ę c i a film o w e s ł u ż y ł y ja k o a r gument na rz e c z ró ż n ych t e z i podporządkowane b y ł y o d m ie n n ie zo rie n to w an y m c a ło ś c io m - t rz e b a s i ę z a j ą ć ty m i c a ł o ś c i a m i , i t e z a m i, k t ó r e p o d p o w ia d a ły one swoim o d b io rco m .
Zam ierzam y zatem s k u p ić s i ę na s z e ś c iu f il m a c h , p o s łu g u ją c y c h s i ę m a te ria łe m dokum entalnym , nakręconyjn we w r z e ś n iu 1939 ro k u , d la s tw o r z e n ia pewnego c a ło ś c io w e g o o b raz u ów czesnych w y d a rz e ń , b l i s k i e g o a u t o r o w i. N a jk r ó t s z y z film ó w trw a o k o ło g o d z in y , n a j
62
d łu ż s z y - n ie s p e łn a d w ie ; w s z y s t k ie z b liż o n e są do fo rm u ły p e łn o m etrażowego f ilm u montażowego, p rz e k a z u ją c e g o o d b io r c y o d rę b n ą , s a m o d z ie ln ą w i z j ę o p is y w a n e j e p o k i. W yd a ją s i ę one w m ia rę r e p r e z e n ta ty w n e d la ob razu w r z e ś n ia , przekazyw aneg o p u b lic z n o ś c i w l a t a c h , w k tó r y c h p o w s t a ły , t z n . k o le j n o : 1940, 1952, 1961, 1970, 1S78 i 1988. O c z y w iś c ie , t y l k o "w m ia r ę " , ic h re p r e z e n ta ty w n o ś ć t rz e b a bowiem każdorazow o o d n o s ić do k r a j u , w k tó rym p o w s t a ły i do o k o l i c z n o ś c i , w k tó r y c h j e w y ś w ie t la n o p re m ie ro w e j w id o w n i. V/ to k u a n a l i z y n a le ż y szu kać t y c h p rz e d e w s z y s tk im środków w yra z u i t a k ic h ro z w ią z a ń k o m p o z ycy jn y ch , k tó r e b ud ow ały " o b r a z a u t o r a " , a zarazem s ty m u lo w a ły o k r e ś lo n ą r e a k c ję w id z a . B ę d z ie w ię c s z ło g łó w n ie o dobór m a t e r ia łu z d ję c io w e g o , o ko m en tarz s ło w n y , o spo sób łą c z e n i a kom entarza i i l u s t r a c j i m uzycznej z m a te ria łe m o b r a zowym. P ie r w s z y a n a liz o w a n y f i l m z a w ie r a s z c z e g ó ln ie o s o b liw y o b ra z W r z e ś n ia , n a jb a r d z i e j s p rz e c z n y z ta k im , do j a k ie g o p r z y w y k liś m y . C h o d z i tu o h i t l e r o w s k i f i l m "F e ld z u g i n P o le n " ("K a m p an ia w P o l s c e ” ) , k tó re g o p re m ie ra o d b y ła s i ę w B e r l i n i e w lu ty m 1940 ro k u . S z y b k o ś ć r e a l i z a c j i n ie oznacza tu p o s p ie s z n o ś c i. S tu m in u to w y f il m b y ł r e z u lt a t e m p r e c y z y j n e j s e l e k c j i , d o k o nan ej s p o śró d 69 000 me-2 tró w k r o n i k , z a r e je s t r o w a n y c h p rz e z n ie m ie c k ic h o p e ra to ró w . D z ie ło w ie lo o s o b o w e j e k ip y p o d p is a ł ja k o r e a l i z a t o r c z o ło w y s p e c j a l i s ta w z a k r e s i e G o e b b e ls o w s k ie j p ro p agand y - d r F r i t z H i p p l e r , te n sam, k t ó r y o d p o w ia d a ł za a k c ^ ę p a le n ia k s ią ż e k w io s n ą 1933 roku w( B e r l i n i e .
Zapewne f i lm te n n ie b y ł m o n o p o lis tą , j e ś l i i d z i e o w p ływ na św iadom ość ś w ia to w e j p u b lic z n o ś c i 1940 ro k u . T o , co mogło b yć d la n ie g o p rz e c iw w a g ą , w y w o d z iło s i ę z dwóch ź r ó d e ł . Po p ie r w s z e , od o p e r a to r ó w p o ls k i c h , k t ó r z y - ja k wiadomo - d z i a ł a l i , w sposób m n ie j lu b b a r d z ie j z o rg a n iz o w a n y , p rz e z c a ł y W r z e s ie ń . P o c z y n a ją c od o p e r a t o r a PA T-a, Oana S k a r b k a - M a lc z e w s k ie g o , k t ó r y 1 w r z e ś n ia rano s f ilm o w a ł w K a to w ic a c h w z ię c ie do n i e w o l i n ie m ie c k ic h dyw er- santó w , po c z ło n k a " e k i p y S t a r z y ń s k ie g o " Romana B a n a c h a , r e j e s t r u ją c e g o 29 w r z e ś n ia na o s t a t n ic h m e trach taśm y moment w e j ś c ia do p o k o n an e j s t o l i c y p ie r w s z y c h p a t r o l i Wehrm achtu^ - z a p e w n ia li o n i m a t e r i a ł a r c h iw a ln y d la p r z y s z ły c h film ó w .
Do d z iś n ie wiadomo, ja k o b f i t y j e s t to m a t e r i a ł i co z a w ie r a . D e s z c z e c a łk ie m n ie d a w n o , 5 w r z e ś n ia 1989 roku t e l e w i z j a
poi-ska p o k a z a ła w ramach S t u d ia " S o li d a r n o ś ć " - po ra z p ie r w s z y pu b l i c z n i e - n ie znane z d j ę c ia film o w e zbom bardowanej s t o l i c y , n a k rę c o n e p raw d op odo bn ie pod k o n ie c m ie s ią c a , ju ż po "cz a rn ym p o n ie d z i a ł k u " 25 w r z e ś n ia , a p rz ed w k ro czen iem Niem ców. K o m e n tu ją c y p r o j e k c j ę W ło d z im ie r z R e k ł a j t i s w y r a z i ł p r z y p u s z c z e n ie , że j e s t to je d e n z li c z n y c h e fe k tó w p ra c y owej " e k ip y S t a r z y ń s k i e g o " , t z n . g ru p y o p e ra to ró w p r a c u ją c y c h na z l e c e n i e Dowództwa Obrony W a r s z a wy (B a n a c h , G a b r y e l s k i , L i p i ń s k i , P ia s k o w s k i, ś w id w iń s k i, V l a s s a k , Z a r z y c k i ) . B y ć może czeka nas je s z c z e k i l k a t a k ic h o d k r y ć , p o n ie waż w ię k s z o ś ć sp o śró d k i l k u t y s i ę c y metrów n akrę co n e g o i n ie zmontowanego wówczas m a t e r ia ł u , z a b ra n a z o s t a ła ju ż 26 w r z e ś n ia od o p e ra to ró w na ro zk az s z e fa p ro p a g a n d y w D owództwie O b ro ny W a r szaw y j i wywieziona^ sam olotem za g r a n ic ę . N ie k t ó r e z t y c h z d ję ć w e s z ł y potem do ro z m a ity c h dokumentów m ontażow ych, r e a liz o w a n y c h w ró ż n yc h c z ę ś c ia c h ś w ia t a , a l e l o s c a ł o ś c i w c ią ż n ie j e s t d o k ła d n ie
4
z n an y .W ówczas można b y ło o b e jr z e ć t y l k o ułam ek te g o m a t e r i a ł u . Wiadomo na p r z y k ła d , że wspom niane z d j ę c i a tłum u w a rs z a w ia k ó w , wy
r a ż a ją c y c h ra d o ś ć z powodu p r z y s t ą p ie n ia A n g l i i i F r a n c j i do w o j n y , zmontowane z o s t a ł y od ra z u i pokazywane p rz e z k i l k a d n i w n i e li c z n y c h cz yn n ych w a rs z a w s k ic h k in a c h (p o d k o n ie c p ie r w s z e j d e k a dy w r z e ś n ia o c a l a ł e k in a s łu ż y ć z a c z ę ły ju ż w y łą c z n i e ja k o domy n o cleg o w e d la u ch o d ź có w )^ .
Drugim ź ró d łe m b y ł y m a t e r ia ł y n a k rę c o n e p rz e z a m e ry k a ń s k ie g o o p e r a t o r a D u lie n a B ry a n a , k t ó r y p r z y b y ł do W arszaw y 7 w r z e ś n ia i - o trzym a w sz y o s o b is t ą pomoc p re z y d e n ta S t a r z y ń s k ie g o - w c ią g u
dwóch t y g o d n i z e b r a ł znaczną i c h l i c z b ę , p rz e m y c a ją c j e n a s t ę p n ie w bagażu d yp lo m atyczn ym 21 w r z e ś n ia ; B r y a n o p u ś c i ł W arszaw ę ja k o o s t a t n i s p o śró d z a g r a n ic z n y c h d z i e n n ik a r z y . Z w y w ie z io n y c h z d ję ć zm ontow ał ś re d n io m e tra ż o w y r e p o r t a ż " S i e g e " ( " O b l ę ż e n i e " ) , k t ó r y je s z c z e pod k o n ie c roku pokazano w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h i W i e l k i e j B r y t a n i i ^ . Za g r a n ic ą n a jw c z e ś n ie j można w ię c b y ło o b e j r z e ć w ł a ś n i e t e o b ra z y h i t l e r o w s k i e j n a p a ś c i, k t ó r e s f ilm o w a ł B r y a n ,
m . i n . : z d j ę c i a bom bardowania b e z b ro n n e j lu d n o ś c i na s z o p a c h , w śró d n ic h n ie z a p o m n ia n y o b ra z k i l k u n a s t o l e t n i e j d z ie w c z y n k i,
r o z p a c z a ją c e j nad zw ło kam i m a t k i, w w e r s j i f o t o g r a f i c z n e j p u b l i kowany w ś w ia t o w e j p r a s ie pod t y tu łe m " P ie r w s z a o f i a r a I I w o jn y ś w ia to w e j * .
64
cząw szy od 1940 roku (r e a liz o w a n e g łó w n ie p rz e z p o ls k ic h film o w ców za p ie n ią d z e z a c h o d n ic h p ro d u c e n tó w ) f il m y w y k o r z y s t u ją c e z a równo m a t e r i a ł B r y a n a , ja k z d j ę c ia o p e ra to ró w n ie m ie c k ic h i p o l s k ic h . W śród n ic h na jw c z e ś n ie js z a b y ła k ró tk o m e tra ż ó w k a E u g e n iu s z a C ę k a ls k ie g o ” T h is i s P o la n d " . Żaden je d n a k z ty c h f ilm ó w , cho ć w ie lk a j e s t d la nas ic h w aga, n ie mógł wówczas dysponow ać ta k po
tę ż n y m i m o ż liw o ś c ia m i p ro m o c ji i ro z p o w s z e c h n ia n ia , a n i te ż ic h tw ó rc y n ie w ł a d a l i t a k im i śro d ka m i t e c h n ic z n y m i, j a k i e m i e l i do d y s p o z y c ji a u t o r z y "F e ld z u g i n P o le n " . N ic zatem d z iw n e g o , że te n n ie m ie c k i f ilm n a jm o c n ie j ro z p o w s z e c h n ia ł w 1940 roku o b ra z W rz e ś n i a .
W y ś w ie tla n o go w ogrom nej i l o ś c i k o p i i , w R z e sz y i w k r a ja c h p o d b ity c h . N a to m ia s t w E u ro p ie Z a c h o d n ie j i w USA wprowadzono na e k ra n y je g o s k ró c o n ą w e r s j ę , z a t y tu ło w a n ą " C h r z e s t o g n i a " , w Ame r y c e pozbaw ioną z r e s z t ą k i l k u b a r d z ie j d r a s t y c z n y c h s c e n 7 . To w ła ś n ie t ę w e r s j ę a n a l i z u j e S i e g f r i e d K r a c a u e r w sławnym sup lem en c i e do s w o je j k s i ą ż k i "Od C a li g a r ie g o do H i t l e r a " - ja k o je d e n z ko ro nnych p rz y k ła d ó w propagandowego k in a h i t l e r o w s k ie g o . Po n ie w aż je d n a k w s z y s t k ie p r z y k ła d y z f ilm u o W r z e ś n iu , na j a k i e p o w o łu je s i ę a m e ry k a ń s k i t e o r e t y k , z n a jd u ją s i ę ta k ż e w z n a n e j a u t o r o w i t e go t e k s t u w e r s j i p ie r w o t n e j , t z n . w "K a m p a n ii w P o ls c e " - można p r z y ją ć bez z a s t r z e ż e ń , że k la s y c z n e u s t a l e n i a K r a c a u e r a ta k ż e i do teg o f ilm u s i ę o d n o sz ą. N ie n a le ż y t u t a j p o w ta rz a ć t y c h u s t a l e ń , z b y t są z n a n e ; choć p r z y j d z ie zapewne p a rę ra z y s i ę na n ie p o w o ła ć . N a le ż y n a to m ia s t pokazać "K am p anię w P o ls c e " n ie na t l e in n y c h film ó w h i t l e r o w s k i c h , l e c z w k o n t e k ś c ie p r z y s z ły c h film ó w o W r z e ś n iu , ja k o s z c z e g ó ln y sposób w y k o r z y s t a n ia te g o samego d okum en talnego m a t e r i a łu , k t ó r y znan y j e s t nam d z iś w znacznym s to p n iu z m ontaży p ó ź n ie j s z y c h .
W c ią ż im ponuje p r e c y z y jn a budowa te g o u tw o ru , k tó re g o każdy ele m ent j e s t ś c i ś l e podporządkowany n a d rz ę d n e j i n t e n c j i p e rs w a z y jn e j» K r a c a u e r s t w ie r d z a ł w s w o ic h a n a l i z a c h , że propaganda h it le r o w s k a z n a t u r y rz e c z y - w p r z e c iw ie ń s t w ie do d e m o k ra ty c z n e j, o d w o łu ją c e j s i ę do i n t e l e k t u w id z a - m u s ia ła d ą ż yć do z d ła w ie n ia z d o ln o ś c i rozum ow ania; u n ik a ła zatem fa k tó w , p ró b u ją c - p o p rz ez mnogość chw ytów fo rm a ln y c h - o d d z ia ły w a ć na podświadom ość o d b io
r-g
j a k c z ę s t o tw ó r c y te g o f ilm u p o s ł u g iw a li s i ę zw yczajnym kłam stwem , m n ie j lu b b a r d z ie j i n t e l i g e n t n i e zaw o alo w anym ,p ozoram i p raw d y. K ła m s tw a , a t a k u j ą c i n t e l e k t o d b io r c y , p rz y g o to w y w a ły g ru n t d la ro z w ią z a ń o d d z ia łu ją c y c h na e m o c je . Z a s k a k u ją c e , j a k ła tw o podda w a ł s i ę temu p ro c e d e r o w i z a r e je s t r o w a n y na ta ś m ie m a t e r i a ł doku m e n t a ln y .
T a k , j a k i p ó ź n ie js z e f i l m y montażowe o W rz e ś n iu - "Kam pania
w P o ls c e " d z i e l i s i ę na dw ie c z ę ś c i : na e k p o z y c ję h is t o r y c z n ą i
na w ła ś c iw ą c z ę ś ć " W r z e ś n io w ą " , ro z p o c z y n a ją c ą s i ę od sce n wybuchu w o jn y . C z ę ś ć h i s t o r y c z n a g ro m adzi a r g u m e n ta c ję ; p o w ra c a ją w n i e j ,
na z a s a d z ie k o n c e n tr y c z n y c h k rę g ó w , t r o j a k i e g o ro d z a ju arg u m e n ty, u z a s a d n ia ją c e a g r e s j ę . P ie r w s z y , n a jp r o s t s z y , t o n ie m ie c k o ś ć Gdań s k a . F ilm z a c z yn a s i ę od obrazów a r c h i t e k t u r y g d a ń s k ie j S t a r ó w k i p o łą c z o n y c h z kom entarzem wywodzącym n ie m ie c k i c h a r a k t e r m ia s ta je s z c z e od T e m p la r iu s z y . Temat Gdańska co j a k i ś c z a s w r a c a .
D ru g i argum ent j e s t b a r d z ie j g e n e r a ln e j n a t u r y ; on z w ła s z c z a z a sa d z a s i ę na k ła m s t w ie . D o ty c z y a g re s y w n e j rzekomo p o l i t y k i z a g r a n ic z n e j p aństw a p o ls k ie g o , o p a r t e j na p la n a c h a n e k s j i t e r y t o
r i a l n e j , z w ią z a n y c h p rz e d e w s z y s tk im z Gdańskiem i Pru s a m i W schod n im i. Argum ent te n w prowadzony j e s t p rz e z k o m e n ta rz , a i l u s t r u j ą go a u t e n t y c z n e s c e n y p rz e d w rz e ś n io w y c h p o d ró ż y d y p lo m a ty c z n y c h p r z e d s t a w i c i e l i naszego rz ą d u , np. o b ra z y k w ie t n io w e j w i z y t y mi n i s t r a B e ck a w L o n d y n ie , spo w od ow anej, ja k w iadom o, o k rą ż e n ie m P o l s k i po z a j ę c i u p rz e z N iem cy Czech o ra z K ł a j p e d y , o czym komen t a r z rz e c z ja s n a m ilc z y , ów n e g atyw n y o b raz p o l s k i e j p o l i t y k i zo s t a j e j e s z c z e na dwa sp o so b y w zm ocniony e m o c jo n a ln ie . Po p ie r w s z e , p rz e z k w e s t ię żyd o w sk ą. Z a r a z po s e k w e n c ji g d a ń s k ie j p rz e d s ta w io n a j e s t d e m o g ra fic z n a mapa P o l s k i s z c z e g ó ln ie a k c e n t u ją c a zn acz n y p ro c e n t Żydów , co k o m e n ta to r p o d k r e ś la z ł o ś l i w ą i n t o n a c j ą , ów h i t l e r o w s k i te m a t- k lu c z p o w ró c i je s z c z e w k om en tarzu p a r o k r o t n ie , s u g e r u ją c , że p o ls k ą p o l i t y k ę p o dbo ju d y k t u ją "ż y d o w s k ie i n t e r e s y " . D ru g ie z m o c n ie n ie e m o c jo n a ln e p o le g a na o ś m ie s z e n iu s o ju s z nikó w P o l s k i : A n g lik ó w i F ra n c u z ó w . S ce n a manewrów ic h a r m i i , po łą c z o n a z " ż a r t o b l i w ą " i l u s t r a c j ą m uzyczną, wzorowana na podobnych c h w ytach z " P a ź d z i e r n ik a " E is e n s t e in a (p a r o d y s t y c z n y o b ra z d e le g a c j i Rady M i e j s k i e j , w y b i e r a j ą c e j s i ę z p ro te s te m do S m o ln e g o ), j e s t jednym z li c z n y c h dowodów na t o , u kogo p o b i e r a l i n a u k i h i t l e r o w s c y d o k u m e n t a liś c i. R zecz c ie k a w a , P o la c y n ie są w f i l m i e
66
o ś m ie s z a n i; ic h n iż s z o ś ć wykazywana j e s t i n a c z e j : to b a r b a r z y ń c y ( t u b o le s n y d la nas argum ent a n a c h r o n ic z n o ś c i u z b r o j e n ia ) i n i s z c z y c i e l e (b czym d a l e j ) . Fragm ent d o ty c z ą c y m o s k ie w s k ie j po d ró ż y m i n is t r a R ib b e n tro p a d la p o d p is a n ia znanego p a k tu ukazany j e s t ja k o r e a k c ja na p o l i t y k ę P o la k ó w .
W r e s z c ie argum ent t r z e c i , ró w n ie ż k ła m liw y , p rz y tym najm o c n i e j n a s ta w io n y na e m o c jo n a ln ą r e a k c j ę w id z ó w : p o l s k i e p ro w o k a c je , t e r r o r w ym ierzony p rz e c iw n i e m ie c k ie j m n ie js z o ś c i n a ro d o w e j. 3uż w p o cz ątk o w e j p a r t i i f ilm u stosownemu t e k s t o w i kom entarza t o w a r z y s z y o b raz g ru p y k o b ie t z d z ie ć m i na rę k a c h , rzekomo p o b it y c h p rz e z P o la k ó w , w p a n ic e u c i e k a ją c y c h p rz e d s i e b i e . Gdy p ó ź n ie j p o ja w ią s i ę w kom entarzu k o le jn e w iad o m o ści o p o ls k im t e r r o r z e , p rz e rw ę j e w i e l k i e n a p is y (znów rodem z p o e t y k i E i s e n s t e i n a ) : " H a l t ! " Dość
te g o ! Tak d a l e j b yć n ie może. O d b io rc a "w p is a n y w f i l m " odczuwać ma h i t l e r o w s k ą a g r e s j ę ja k o je d y n e , k o n ie c z n e r o z w ią z a n ie .
Po św ięcon a owej a g r e s j i druga c z ę ś ć f ilm u o p ie r a s i ę na j e d n e j fu n d a m e n ta ln e j o p o z y c j i. Po j e d n e j s t r o n i e w y s t ę p u je tu j a s n e , s p r a w ie d liw e , z ry tm iz o w a n e w o p tym is ty c z n y m marszowym te m p ie - w o jsk o n ie m ie c k ie , po d r u g ie j - c ie m n a , p o n u ra , z łą c z o n a z w y k le z ż a ło b n ą lu b z ło w ro g ą muzykę, p o w o li s i ę p o r u s z a ją c a - a rm ia p o l s k a . H i t l e r o w s k i n a ja z d ukazan y j e s t ja k o s p ra w n ie i b e z b o le ś n ie p rzep row ad zone p r z e d s i ę w z ię c ie , w z a s a d z ie o b y w a ją c e s i ę bez
g
o f i a r , i - t o po obu s tr o n a c h . P ie c h o t a zatem r a d o ś n ie p o k o n u je 5 0-, 6 0 - k ilo m e tro w e o d c in k i w c ią g u d n ia . O d d z ia ły zm otoryzow ane w je ż d ż a ją do k o le jn y c h m ia s t p o ls k i c h , w it a n e k w ia ta m i i c h ó raln ym
10
" S i e g . H e i l ! " . S a m o lo ty bom barduję w y łą c z n ie o b ie k t y o z n a c z e n iu wojskowym : m o sty, k o l e j e , l o t n i s k a . S e k w e n c ja p o św ię co n a L u f t w a f f e ,
b odaj n a je f e k t o w n ie js z a w f i l m i e , u k a z u je t e c h n o lo g ię p r a c y t e j f o r m a c j i, a b s t r a h u j ą c z u p e łn ie od j e j ś m ie rc io n o ś n e g o c h a r a k t e r u . S c e n a , w k t ó r e j h i t l e r o w s c y o f i c e r o w i e z powagę o p u s z c z a ją ja s n o g ó r s k i k l a s z t o r , d o p ie r o na z e w n ą trz w k ła d a ją c h e łm y , upew nia w i dzów o ic h p o b o ż n o ś c i. Tuż po n i e j n a s t ę p u je scena w K r a k o w ie , z re a liz o w a n a w k o n w e n c ji p r z y p o m in a ją c e j p o p rz e d n i o b ra z G dańska; s k o ja r z e n ie to podsuwa s u g e s t ię , że i to m ia s to n a le ż y s i ę Niemcom. U ko ronow anie t e j g ru p y motywów s ta n o w ią w s z e lk ie s c e n y z FU hre rem , wodzem id e a ln y m , zawsze w tru d n y c h c h w ila c h to w a rz y sz ą c y m swoim ż o łn ie rz o m , w s z ę d z ie w itan ym e n t u z j a s t y c z n i e .
m o ż liw o ś c i p r z e d s t a w ie n ia d w ie sę p odstaw ow e: to a lb o t e r r o r y ś c i , a lb o s z a le ń c y « a e f e k t ic h d z i a ła ń j e s t w obu p rz yp a d k ach te n sam: p o ż a r y , z n i s z c z e n i e . M o ż liw o ś ć p ie rw s z a dem onstrowana j e s t ze s z cz e g ó ln ym upodobaniem . Trudno u w ie r z y ć , a l e o b ra z y p ło n ę c y c h m ia s t o p a try w a n e sę z r e g u ły tym samym kom entarzem : p o d p a l i l i j e p o ls c y d y w e r s a n c i. Na p o t w ie r d z e n ie s łó w kom entarza d o s tr z e c można p rz e m y k a ją c e w śró d p ło m ie n i ciem ne s y l w e t k i . W e f e k c i e le itm o tyw e m t e j c z ę ś c i f ilm u j e s t t a k i o to u k ła d s c e n , p o w t a r z a ją c y s i ę w paru w a r ia n t a c h . P ł o n i e m ia s te c z k o , p o d p alo n e p rz e z p o ls k i c h b and ytów . U c z c iw a c z ę ś ć lu d n o ś c i (V o lk s d e u t s c h e } u c ie k a w p o p ło c h u . N ie m ie c c y ż o ł n i e r z e , ze sm utkiem , p o c h y le n i, chodzę po z g l i s z c z a c h . T e ra z ż a ło b n ą muzykę z a s t ę p u je m a rsz. Do m ia s te c z k a w je ż d ż a zm oto ryzow a na n ie m ie c k a d y w iz ja , a r e s z t u j e t e r r o r y s t ó w , po czym z a b ie r a s i ę do n a p r a w ia n ia z n is z c z e ń . U cz ciw a lu d n o ś ć może p o w r ó c ić . H i t l e r o w c y k ł a n i a j ą s i ę k o b ie to m , g ła s z c z ą po g ło w ach d z i e c i , k tó r e od b i e r a j ą je d z e n ie z i c h k u c h n i p o lo w e j.
Ta o s t a t n i a s ce n a ma o d p o w ie d n ik w in n e j j e s z c z e : n ie m ie c k i o f i c e r c z ę s t u je p a p ie r o s a m i s w o ic h in te rn o w a n y c h p o ls k ic h k o le g ó w ; c i b io r ą j e z uniżonym s z a c u n k ie m . W ta k im momencie może s i ę p r z y pom nieć p r o s t y mechanizm z n i e k s z t a ł c a n i a film o w a n e j r z e c z y w is t o ś c i , o p is a n y w " P o l s k i e j j e s i e n i " Dana J ó z e f a S z c z e p a ń s k ie g o . Niem c y p o w ia d o m ili o d d z i a ł konw ojow anych p rz e z s i e b i e p o ls k ic h ż o ł n i e r z y , w z ię t y c h do n i e w o l i , że będą rozdaw ać ż yw n o ść. A le k ie d y wy g ło d z e n i P o la c y u s t a w i l i s i ę ju ż w d łu g ą k o l e j k ę , d o s z e d ł je s z c z e w a ru n e k : p rz e d odbiorem s w o je j p o r c j i t rz e b a k lę k n ą ć . W ię k sz o ś ć z re z y g n o w a ła , a l e n i e je d e n z d e c y d o w a ł s i ę na to u p o k o r z e n ie . I
11
ty c h o s t a t n i c h n a ty c h m ia s t s f i l m o w a l i n ie m ie c c y o p e r a t o r z y
Druga m o żliw o ść - P o la c y s z a le ń c y - w ią ż e s i ę tu z W arszaw y, □ ej o k ru tn e bom bardowanie b y ło faktem z b y t znanym, by o b ra z y p ło n ą c e j s t o l i c y d a ło s i ę p r z e d s t a w ić ja k o b e z p o ś re d n io z a w in io n e p rz e z j e j m iesz k ań có w . W tym wypadku w ię c k o m en tarz w s k a z u je na ic h w in ę p o ś r e d n ią : p r z e d łu ż a ją c y s i ę bezsensow ny o p ó r wobec o c z y w i s t e j m i l i t a r n e j p rz e w a g i n a je ź d ź c y . " D o p ie ro a rm a ty p rz e m ó w iły do ty c h l u d z i " - k oń czy k w e s t ię k o m e n ta to r.
Obok t y c h dwóch u t r w a la n y c h p rz e z f ilm s te re o ty p o w y c h w y o b ra ż e ń : P o la k - b a r b a r z y ń c a i P o l a k - s z a l e n i e c , dodać w a rto je s z c z e s t e re o ty p t r z e c i : le n iw y 2 y d . Wprowadza go o so b n a, d łu g a s e k w e n c ja , w y jątk o w o p o r u s z a j ę c a ; n a jw y r a ź n ie j u s u n ię t a z w y ś w ie tla n e g o na
68
Z a c h o d z ie "C h rz tu , o g n i a " , s k o ro n ie wspomina o n i e j K r a c a u e r . S e k w e n cja n akręco n a w jednym z m ia s te c z e k na W sc h o d z ie ,'u trz y m a na j e s t w k o n w e n c ji s a t y r y c z n e j . Wprowadza j ę kom entarz s ło w a m i: " K o n ie c waszych in t e r e s ó w , Ż y d z i, trz e b a w z ię ć s i ę do r o b o t y " . Po czym oględam y c ię g s c e n , w k tó r y c h h i t l e r o w c y zm uszaję do p r a c y f i z y c z n e j p rz y ło p a ta c h a lb o p rz y u k ła d a n iu bruków s t a r y c h Żydów i za- śm ie w aję s i ę z ic h n ie u d o ln o ś c i.
O s t a t e c z n ie t r i u m f a l n y o b ra z końcowy - d e f i l a d y w s t o l i c y , a potem nowej mapy w i e l k i c h N ie m ie c , o p i e r a j ą c e j s i ę na W sc h o d z ie o l i n i ę W i s ł y i Sanu (bowiem w c z e ś n ie j f ilm p o k a z u je k r ó t k ę sekw en c j ę in w a z j i r a d z i e c k i e j i s p o tk a n ia obu s o ju s z n ic z y c h a r m i i na l i n i i d e m a r k a c y jn e j, w y z n a c z a n e j p rz e z u k ła d R ib b e n t r o p - M o ło t o w ), o tó ż te n końcowy o b ra z ma b yć n a jw y r a ź n ie j o d c z y ta n y p rz e z w id z a
( i zapewne b yw ał w n ie je d n y m , n ie k o n ie c z n ie n ie m ie c k im , re aln ym o d b io r z e ) ja k o a k t p rz y w ró c e n ia zburzonego w c z e ś n ie j ła d u ś w i a t a .
W ydaw ałoby s i ę , że ju ż samo i s t n i e n i e t a k ie g o utw o ru ja k "F e ld z u g i n P o le n " , n ie mówięc o z o b o w ię z a n iu wobec s p o łe c z n e j św ia d o m o ś c i, powinno b y ło p r z y c z y n ić s i ę do p o w s ta n ia - w k ró tc e po z a k o ń c z e n iu w o jn y - film o w e j o d p o w ie d z i na ów n ie m ie c k i dokum ent. N a jw id o c z n ie j je d n a k n ie b y ło to wówczas m o ż liw e . Po w o jen n y f i lm dok u m en taln y zajm ow ał s i ę w y łę c z n ie w sp ółczesn ym b ic ie m re k o rd ó w . A p ie rw s z y m i d z ie ła m i montażowymi w y k r a c z a ją c y m i poza g r a n ic ę 1944
ro k u , b y ł y dwa m o n o g ra fic z n e f i lm y p o św ię co n e kreowanym wówczas narodowym b o h ate rom : O u lia n o w i M arch le w sk ie m u i F e li k s o w i D z ie r -
12
żyńskiem u . I m ia łb y może c z ę ś c r a c j i k r y t y k , k t ó r y n a p i s a ł , źe proza spod znaku " W r z e ś n ia " P u tra m e n ta n ie m ia ła u nas sw ojeg o
13
film o w eg o o d p o w ie d n ik a , gdyby n ie p ew ie n f i lm d o k u m e n ta ln y , k t ó r y p o w s ta ł a k u r a t w 1952 ro k u , w te d y w i ę c , k ie d y Gamma ze "Z n ie w o lo n e g o u m ysłu " w y d a ł n a j s ł a w n i e j s z ę sw o ję k s ię ż k ę .
C h o d z i o f i lm z u p e łn ie d z iś z ap o m n ian y, w te d y je d n a k wychwa la n y i fe to w a n y , z nagrod ą państwową w ł ą c z n ie . N o s ił t y t u ł "W a r szaw a. Dokumenty w a l k i , z n is z c z e n ia , odbudow y", ja k o r e ż y s e r pod p i s a ł go. Ludwik P e r s k i , w s p ó ln ie ze w s p ó ła u to ra m i s c e n a r iu s z a S ta n is ła w e m Oankowskim i K aro lem M a łc u ż y ń s k im . F ilm b y ł p rób ę r e k o n s t r u k c j i - b a g a t e la - s ie d m iu s e t l a t h i s t o r i i s t o l i c y ; p r a k t y c z n ie c h o d z iło o o d p o w ie d n io d o n io s łe p o d k r e ś le n ie z a s łu g p o w o jen n e j odbudowy. W tak im r a z i e je d n a k p o trz e b n a b y ła te ż se k w e n c ja po św ięcon a o s t a t n i e j w o jn ie . S t ę d W r z e s ie ń .
F ilm ta k z o s t a ł s k o n s tru o w a n y , że k o le jn e w y d a rz e n ia h i s t o r y cz n e wprowadzone z o s t a ły p rz e z o d p o w ia d a ją c y im m a t e r ia ł ik o n o g r a f i c z n y ; im b l i ż e j w s p ó łc z e s n o ś c i - tym go w i ę c e j ; w ś c i e ż c e d ź w ię kow ej t o w a r z y s z y ła temu muzyka C hop ina i s p a j a j ą c y c a ł o ś ć w ie r s z T ad eu sza K u b ia k a , a ta k ż e kom en tarz K a r o la M a łc u ż y ń s k ie g o . Otóż g r a n ic a o d d z i e la j ą c a m ię d z y w o jn ie (c h a r a k t e r y z o w a n e , rz e c z j a s n a , ja k o o k re s ro zw o ju ruchu ro b o tn ic z e g o ) od W rz e ś n ia z o s t a je tu ta k o z n a c z o n a : p o j a w ia j ą s i ę w iz e r u n k i p re z y d e n ta M o ś c ic k ie g o i m ar s z a łk a R y d z a - ś m ig łe g o , a na tym t l e M a ria n W y rz y k o w s k i o d c z y t u je w e r s e t K u b ia k a : " P r e c z z d r a d z ie wodzów i m i n i s t r ó w ! " . M ie js c e po w a ż n e j rozmowy z a j ą ł w ię c cz yta n k o w y sch e m a t: z d r a d z ie c c y pano w ie
i s z la c h e t n y lu d . Sz k o d a , bo w tym w ł a ś n ie f i l m i e po raz p ie r w s z y w p o w o je n n e j P o ls c e pokazano widzom z d j ę c i a t r a g e d i i W r z e ś n ia : w ię c i ła m a n ie s z la b a n ó w , i k o p a n ie rowów na u l i c a c h W a rsz a w y, potem j e j bom bardowanie (t y c h obrazów b y ło z r e s z tą , n a j w i ę c e j ) , w r e s z c ie k a p i t u l a c j ę i n ie m ie c k ą d e f i l a d ę . W sz y stk o to powinno b y
ł o b rz m ie ć p rz e jm u ją c o , a nawet s e n s a c y j n i e , n ie mogło je d n a k , bo s t a n o w iło j e d y n i e i l u s t r a c j ę d la t a k ie g o , na p r z y k ła d , k o m e n ta rz a , c z y ta n e g o ja k zaw sze p ię k n ie i s u g e s ty w n ie p rz e z A n d rz e ja Ł a p i c k ie g o : "Od l a t im p e r ia liz m z a c h o d n i w s k a z y w a ł H i t l e r o w i d ro g ę na W schód, P o ls k a b y ła k raje m bezbronnym , b e z s iln y m . Za h a n ie b n ą u c ie c z k ę rz ą d u , za z d ra d ę dowództwa - p ł a c i lu d n o ś ć c y w i ln a , p ł a c i ro zg rom io n a a r m ia . Do w a l k i s t a j e w a rs z a w s k i lu d , zawsze te n sam ".
Nawet d łu g a scena w y ch o d z e n ia z W arszaw y prow adzonych do n i e w o l i o d d z ia łó w p o ls k ic h - t r a c i ł a swój dram atyzm , s k o ro t o w a r z y s z y ły j e j s ło w a : "Znów p ano w ie p r z e ł a j d a c z y l i P o l s k ę " . I k ie d y w f i n a l e w r z e ś n io w e j s e k w e n c ji z d j ę c ia z lo t u p ta k a u k a z y w a ły zbu rz o n y p la c G rz y b o w s k i, Zamek K r ó le w s k i, T e a t r W i e l k i , a g ło s Ł a p ic k ie g o k o m e n to w ał: "D obra fa s z y s to w s k a r o b o ta " - w św iad o m o ści w id z a ko m en tarz t e n n a jw y r a ź n ie j p o w in ie n b y ł o d n o s ić s i ę zarówno do n a je ź d ź c ó w , ja k i do owych " ła j d a c z ą c y c h P o ls k ę p anó w ".
Można zapewne p o w ie d z ie ć , że te n f i l m b y ł owocem s z c z e g ó ln e g o o k r e s u , że p ręd ko - w raz z podobnymi mu d z ie ła m i - z am k n ię to go w m agazynach, a dem onstrowana w nim m e n ta ln o ść n ie z d o ła ła o d c is n ą ć s i ę w lu d z k ic h u m y s ła c h . Czego in n e g o za to można b y ło o c z e k iw a ć po f ilm a c h p o w s ta ły c h po P a ź d z ie r n ik u . A le - by s p a ra fr a z o w a ć c y towaną ju ż o p in ię k r y t y k a - o i l e można m ieć s a t y s f a k c j ę , że n ie
70
p o w s ta ł film o w y o d p o w ie d n ik " W r z e ś n ia " Pu tra m e n ta (c o , ja k w i d z ie l i ś m y , n ie c a łk ie m j e s t p ra w d ę ), o t y l e sz k o d a , że n ie p o w s ta ł film o w y o d p o w ie d n ik " P o l s k i e j j e s i e n i " : dokum ent, w któ rym z a w a rta b y ła b y g o r y c z , a n ie p o l i t y c z n i e od m ierzon y sark az m . T a k i f i l m po w in ie n b y ł p o w stać z a r a z po 1945 ro k u . A le w śród tem atów p r z e w id y w anych d la o d ro d z o n e j k in e m a t o g r a f i i - W rz e s ie ń p o m ija n o . W każdym
r a z i e O erz y B o s s a k , k t ó r y n a jw ię c e j m ia ł wówczas do p o w ie d z e n ia w sp raw a ch program ow ych, n ie w sp o m in ał o nim na łam ach redagowanego p rz e z s i e b i e ty g o d n ik a " F i l m " .
W 1961 roku te n sam D e rz y B o s s a k , w s p ó ln ie z Wacławem
K a ź m ie rc z a k ie m , p r z e d s t a w i l i . p u b lic z n o ś c i " W r z e s ie ń (Tak b y ł o . . , ) " , u tw ó r z w ie lk im ro zg ło sem wprowadzony na e k ra n y w c z a s ie D n i F ilm u P o l s k i e g o . S y t u a c j a k o m u n ik a c yjn a z w ię z an a z okresem p o w s ta n ia mocno z a c ię ż y ł a nad film e m . W ycz u w aln y j e s t w nim żywy kom pleks z a c h o d n io n ie m ie c k i. Z w ła s z c z a rama utw oru s u g e r u je , że t a m te js z y r e w iz jo n iz m j e s t w c ię ż najżyw szym z ag ro ż e n ie m d la P o la k ó w , k r y t y k a rz ęd u A d en auera p o ja w ia s i ę te ż w śro d k o w e j c z ę ś c i f i lm u . A le z a razem coś n a j i s t o t n i e j s z e g o p r z e n o s i s i ę ja k b y w te n u tw ó r z p ie r w s z e j p oło w y l a t p i ę ć d z i e s i ę t y c h . U t r w a la s i ę w nim m ia n o w ic ie t ę sarnę c h a r a k t e r y s t y c z n ę o p o z y c ję : z d r a d z ie c k i rz ę d - s z la c h e t n y p r o l e t a r i a t . P r z y tym ja k o u tw ó r - w p r z e c iw ie ń s t w ie do d z i e ł a P e r s k ie g o - z r o b io n y i n t e l i g e n t n i e , ś w ie t n i e zm ontowany, a t r a k c y j ny film o w o c z y n i to w sposób z n a c z n ie b a r d z ie j w ia r y g o d n y . Ouż c z ę ś ć h i s t o r y c z n a , ja k z w y k le p o p rz e d z a ję c a w r z e ś n io w ę , j e s t n i e b a n a ln ie s k o n s tru o w a n a . S k ła d a s i ę ona z dwu c z ło n ó w . P i e r w s z y , p o p rz e d z a ję c y c z o łó w k ę , to o b ra z sezonu p rz e d wybuchem w o jn y , o b e jr z a n y z punktu w id z e n ia e p o k i, n a jp ie r w w z w i e r c i a d l e p o l s k i e j , potem n ie m ie c k ie j p ro p a g a n d y. Sę to montaże z k r o n ik , p rz y czym kom entarz z a w ie ra ta k ż e w y łę c z n ie ów czesne t e k s t y . Po tyra c z ł o n i e p ierw szym n a s t ę p u je d r u g i, " p r a w d z iw y " , zmontowany ta k ż e z k r o n i k , a l e ze z d ję ć p ozbaw io nych propagandowego n a s t a w ie n i a , o p a tr z o n y d z is ie js z y m kom entarzem . Ten c z ło n d r u g i n a s tę p u je ju ż po c z o łó w c e , ja k gdyby a u t o r z y d e k l a r o w a l i , że p o d t y t u ł " t a k b y ł o . . . " z o b o w ią z u je ic h do m ów ienia p ra w d y.
.C ała ta h is t o r y c z n a c z ę ś ć przeprow adza k r y t y k ę w ła d z p rz e d w o je n n y c h w sposób b ardzo p rz e m y ś ln y . Można s p ro w a d z ić t ę k r y t y k ę do t r z e c h g łó w n ych punktów . Po p ie r w s z e , w o b r a z ie p o l s k i e j p o l i t y k i z a g r a n ic z n e j a k c e n t u je s i ę dobre s t o s u n k i z Niem cam i i W
ło-c h a m i, ukazyw ane ja k o ro d z a j f l i r t u , k t ó r y m ia ł d o p ro w a d z ić do t r w a łe g o z w ią z k u ; s z c z e g ó ln ie w i e le m ie js c a p o św ię c a s i ę w ię c sławnym polow aniom z G o e rin g ie m , a ja k o n a jw a ż n ie js z e w y d a r z e n ie sezonu p rz e d s ta w io n e j e s t z a j ę c i e Z a o l z i a , Po d r u g ie , z l u b o ś c i ą c y t u j e s i ę l i c z n e dowody t r o m t a d r a c ji p rz e d w o je n n e j p ro p a g a n d y , w s z y s t k ie owe "B u ła w a C h o d k ie w ic z a , S o b ie s k ie g o i P i łs u d s k i e g o n ie j e s t ju ż o s ie r o c o n a " ( z kom entarza k r o n i k i do awansu Rydza^) - w ią ż ą c to z n ie c h ę c ią do m ów ienia s p o łe c z e ń s tw u prawdy o s t a n i e p rz yg o to w a ń do w o jn y . Po t r z e c i e , montaż n ie m ie c k ic h k r o n ik ta k j e s t s k o n s tru o w a n y , by z a s u g e ro w a ć , że h i t l e r o w s k i a t a k na P o ls k ę b y ł w sposób o c z y w is t y p rzyg o to w yw any od dawna i n ie d o s t r z e g a n ie te g o b y ło g łu p o t ą .
P rz e w ro tn a c e ln o ś ć t y c h p o le m ic z n y c h chw ytów - mimo z a s a d n i c z y c h p rz e k ła m a ń w p u n k c ie p ierw szym i t r z e c im - z n a jd u je p r z e d łu ż e n ie w d r u g ie j c z ę ś c i f i lm u , o samym W r z e ś n iu . T u t a j p o d k r e ś lo n a z o s t a je s z y b k o ś ć n ie m ie c k ie g o s u k c e s u ; po dwóch d n ia c h n ie b o nad P o ls k ą z o s t a j e opanow ane, co łą c z y s i ę z z a s k o c z e n ie m , k t ó r e n ie powinno b y ło m ieć m ie js c a ; d la i l u s t r a c j i z a c y to w a n e z o s t a j e s t o sowny fra g m e n t: " F e ld z u g i n P o le n ” . P u n k tu je s i ę t a k i e b łę d y , ja k n ie p rz e m y ś la n y a p e l z 6 w r z e ś n ia , by m ę żcz yźn i o p u ś c i l i W a rs z a w ę , co d la w i e lu b y ło w yro k ie m ś m i e r c i , c z y o p u s z c z e n ie k r a j u p rz e z dow ództw a, n ie t y l k o a r m i i , a l e nawet s t r a ż y p o ż a r n e j. Ir o n i c z n e s fo rm u ło w a n ia k o m e n ta rz a , a u t o r s t w a te g o samego K a r o la M a łc u ż y ń - s k ie g o , k t ó r y n a p i s a ł t e k s t do p o p rz e d n io omawianego f il m u , b rz m ią tym b a r d z i e j s u g e s t y w n ie , że s ą s ia d u j ą z t r a f n i e s a r k a s t y c z n ą k r y ty k ą h i t l e r o w s k i e j p ro p a g a n d y. Np. z d j ę c i a m asakry b y d g o s k ie j o p a trz o n e z o s t a ją uw agą: "Tego n ie b y ło w n ie m ie c k ie j k r o n i c e “ . W n ie k t ó r y c h z r e s z t ą p a r t i a c h , np. p o św ię c o n yc h o b r o n ie W a rsz a w y, k om en tarz - p rz y z n a ć t rz e b a - b rzm i w p e ł n i w ia r y g o d n ie .
Im w i ę c e j w nim je d n a k w ia r y g o d n o ś c i, tym b a r d z ie j f i l m Bos- saka i K a ź m ie rc z a k a i r y t u j e ; tym w ię k s z e bowiem n ie b e z p ie c z e ń s tw o s k u t e c z n o ś c i je g o k ła m s tw , k t ó r e z a s a d z a ją s i ę g łó w n ie na p r z e m i l c z e n ia c h . N a jp ie r w : w y ją tk o w ą r d ę le w i c y p o d k r e ś la s i ę - n ie i n fo rm u ją c o in n y c h p o l it y c z n y c h o r i e n t a c j a c h . 3 e ż e l i o b ra z o w i męż czyzn k o p ią c y c h rowy to w a rz y s z y k o m e n ta rz , że s z c z e g ó ln ie o f i a r n i b y l i k o m u n iś c i, pomimo że za s a n a c j i ic h w ię z io n o , to w id z n ie k o n ie c z n ie od ra z u u w ie r z y , że to k o m u n iś c i z o r g a n iz o w a li o b ro n ę W a rsz a w y. A le s k o ro j e s t to k t ó r a ś z k o l e i uwaga te g o t y p u , to
72
szansa s k u t e c z n o ś c i chw ytu w z r a s t a . Z k o l e i p o l i t y k a 'w ł a d z de zawuowana j e s t p rz e z t o , i ż s t o s u n k i z Niemcami pozbaw ione z o s t a j ę t ł a c a ł o k s z t a ł t u d z i a ła ń d y p lo m a c ji.
W r e s z c ie sprawa g łó w n a . O e ż e li w pierw szym c z ł o n i e ram y, po p rz e d z a ją c ym je s z c z e c a ł ę c z ę ś ć h i s t o r y c z n ą , majowe z w y c ię s tw o w B e r l i n i e , ukazane ja k o w y n ik p o ls k o - r a d z ie c k ie g o p r z y m ie r z a , s t a nowi o b ra z p rzyw ró co neg o ła d u , to z a w ie ra s i ę w tym s u g e s t ia , że z a k łó c e n ie m ła d u b y ła n ie t y l k o w ojn a i o k u p a c ja , ś l e i przedw o je n n y b ra k owego p r z y m ie r z a . I o c z y w iś c ie "d w u k ro tn e o d r z u c e n ie p r o p o z y c ji r a d z i e c k i e j p o m o cy", p rz e d W rz e ś n ie m , s t a j e s i ę w h i s t o r y c z n e j c z ę ś c i f ilm u głównym zarzu te m p rz e c iw k o d y p lo m a c ji B e c k a , powtarzanym z r e s z t ą w ie lo k ro tn ie w ro z m a ity c h o p ra c o w a n ia c h i a u d y c ja c h , z s e r i a l a m i t e le w iz y j n y m i p a ry F r e le k - R o w a ls k i na c z e l e . Tymczasem o b ie k ty w n a a n a l i z a p rz e d w rz e ś n io w e j p o l i t y k i r a d z i e c k i e j p r z e k r e ś l i ł a b y te n a rg u m e n t. 2aden z w a ria n tó w t e j po l i t y k i n ie b r a ł na s e r i o pod uwagę pomocy P o l s c e . 3 e ś l i w maju 1939 roku M ołotow o b ie c y w a ł naszemu k r a j o w i ż y c z li w o ś ć , to w o ba w ie , by p rz yp ad k iem s a n a c y jn e w ła d z e n ie w y r a z i ł y zgody na ż ąd a n ia H i t l e r a , co mogłoby d o p ro w ad z ić do g ro źn eg o d la R o s ja n p o l- s k o - n ie m ie c k ie g o p a k tu . N a to m ia s t p ó ź n ie js z e ro k o w an ia r a d z ie c k o - - f r a n c u s k o - b r y t y j s k ie b y ł y cz ystym kam u flażem , p oniew aż t o w a r z y s z y ło im ju ż w tym c z a s ie d a le k o p o s u n ię te p o ro z u m ie n ie z H i t l e -
14
rem . Tymczasem f il m n ie wspomina a n i słowem n ie t y l k o o p a k c ie R ib b e n tro p - M o ło to w , będącym lo g ic z n y m z w ie ń c z e n ie m t e j p o l i t y k i , a l e nawet o a g r e s j i r a d z i e c k i e j z 17 w r z e ś n ia .
Za to g łę b o k a i r o n i a , z ja k ą ta k k ła m liw ie k o m en tu je s i ę t u t a j p rz e d w rz e ś n io w ą p o l i t y k ę w ła d z p o ls k ic h - p r z e n o s i s i ę na c a ł y o b raz W r z e ś n ia . Oto kom en tarz do w a rs z a w s k ic h w iw ató w po wypo w ie d z e n iu w o jn y p rz e z a l i a n t ó w : "O u tr o s łu ż b a z a c z n ie pakować wa l i z k i i m in is tro m , i am basadorom . A le c i na u l i c y je s z c z e o tym n ie w ie d z ą " . Do b it w y nad B z u r ą : "P o s t r o n i e P o l s k i : b ra w u r a , po g arda ś m i e r c i . . . i n a jle p s z a ja z d a na ś w i e c i e " . Do o b ra z u k a r a b i nów, s k ła d a n y c h p rz e z p o ls k i c h ż o ł n i e r z y po k lę s c e w t e j b i t w i e : "O to b ro ń , k t ó r ą lu d n o ś ć m ia s te c z k a S z a m o tu ły k u p iła ze s k ła d e k . Oto b ro ń , k t ó r ą d z i e c i w r ę c z a ły m a rs z a łk o w i R ydzo w i-śm igłerau na p la c u P i ł s u d s k i e g o " . C a ła k lę s k a W rz e ś n ia z o s t a je zatem p r z e d s t a w iona w f i l m i e n ie ja k o t r a g e d i a , le c z ja k o p rz e d m io t o s k a r ż e n ia .
p rz e w a rto ś c io w a ń ocen h i s t o r y c z n y c h , te g o zaś w ym agałaby rzeczowa p o le m ik a z film e m " W r z e s ie ń . Tak b y ł o . . . " . A w tym w ła ś n ie roku w s z e d ł na e k ra n y c z w a r t y z p rz e d s ta w io n y c h tu utworów - " S p o j r z e n i e na W r z e s ie ń " M a c ie ja S i e ń s k i e g o , ' z r e a liz o w a n y w W y tw ó rn i W o j skowo j " C z o łó w k a " . P r z e d s ię w z i ę c ie t o , n i e w ą t p l iw ie n a jp o w a ż n ie j s z e ze w s z y s t k ic h , wym agało p r a c y i p o s z u k iw a ń , i b y ło zapewne p rz yg o to w yw an e je s z c z e w p ie r w s z e j p o ło w ie l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h , w k r ó tc e po p re m ie r z e f ilm u B o ssa k a i K a ź m ie r c z a k a . T o te ż n a le ż y w ie r z y ć w s z c z e r o ś ć i n t e n c j i r e ż y s e r a , k t ó r y b r o n ią c d z iś swego f ilm u pow iada o n im : " d z i e ł o mojego ż y c i a , w któ rym d w a d z ie ś c ia l a t temu p o d ją łe m w a lk ę z plugawym , o b o w iąz u jącym wówczas s t e r e o
typem O p o ls k ie g o W r z e ś n ia * : że b y ł on w y n ik ie m z b ro d n ic z e g o reżim u D r u g i e j R z e c z p o s p o l i t e j , z d ra d y n ie w y d a rz o n e g o rz ąd u i tc h ó rz o s tw a
15
p ry m ity w n e j a r m i i " . N a le ż y w i e r z y ć , p oniew aż j e s t to i s t o t n i e f i l m in n y .
Trudno je d n a k n ie z a u w a ż y ć , że g e n e r a ln a t e z a o z ł e j przedw o j e n n e j w ła d z y , k t ó r e j antykom unizm i n ie c h ę ć do p rz y m ie rz a ze Z w ią z k ie m R a d z ie c k im z a d e c y d o w a ły o W rz e ś n io w e j k l ę s c e , o b o w ią z u je w f i l m i e n a d a l. W i ę c e j , j e s t nawet wzmocniona o a s p e k t k la s o w y :
"R z ą d z ą c a k ra je m e k ip a , w s p a rta na s i ł a c h b u rż u a z y jn o - o b s z a rn i- c z y c h , n ie c h c i a ł a g o d z ić s i ę z rządem r a d z ie c k im " - mówi s i ę t u t a j w k o m e n ta rz u , s u g e r u ją c n a j n i e s ł u s z n i e j , że z w y c ię s tw o m i l i - t a r n e mogło z a le ż e ć od p o l i t y c z n e j s t r u k t u r y w ła d z y . Znowu w f i n a le s o ju s z ze Z w ią z k ie m R a d z ie c k im ukazan y j e s t ja k o p rz y w ró c e n ie ła d u ś w i a t a , czemu to w a rz y s z y m e lo d ia "Sp o z a g ó r i r z e k " . P o d p is a n ie p rz e z R o s ja n p a k tu R ib b e n tro p - M o ło to w , a n a s t ę p n ie a g r e s j a 17 w r z e ś n i a , komentowane są za pomocą p r z y j ę t e j w PRL f r a z e o l o g i i
("A r m ia C ze rw o n a, k i e r u j ą c s i ę w z g lę d am i s t r a t e g ic z n y m i i n a ro d o wymi z a c z ę ła w szyb kim tem p ie zajm ować t e r e n y Z a c h o d n ie j B i a ł o r u
s i i Z a c h o d n ie j U k r a i n y " ) , trz e b a je d n a k o d n o to w ać, że obydwa te w y d a rz e n ia z o s t a ł y tu po ra z p ie r w s z y - na z d j ę c ia c h z k r o n ik - p o k az a n e . N a d a l w o c e n ie a r m i i o b o w ią z u je t e z a : "Z a w io d ło dowódz tw o , n ie z a w ió d ł ż o ł n i e r z " .
W sz y stk o to w f i l m i e j e s t n a jp ra w d o p o d o b n ie j d la t e g o , że - j a k tłu m a c z y d z iś r e ż y s e r - t a k i e j ce n y żądano w 1970 roku za do p u s z c z e n ie f ilm u do r o z p o w s z e c h n ia n ia 1 ' . T rz e b a je d n a k p rz y z n a ć , że t r a d y c y jn e propagandowe k łam stw a są tu ja k b y " o s o b n o ", n ie do m in u ją w t o n a c j i f i lm u . Ta bowiem j e s t nowa. O e ś l i p o p rz e d n ie f i l
74
my o k r e ś l i ć można ja k o p e rs w a z y jn ą p u b lic y s t y k ę , to ^ S p o jr z e n ie na W rz e s ie ń " ma k o n s t r u k c ję bogato udokumentowanego h is t o r y c z n e g o w y k ła d u . O est on c z ę s to p rz e ła d o w a n y f a k t a m i, p rz e z to d la p u b li c z n o ś c i n ie k o n ie c z n ie a t r a k c y j n y . A u to r s t a r a ł s i ę do każdego s z c z e g ó łu d o b rać w iz u a ln ą i ź ró d ło w ą d o k u m e n ta c ję ; d ą ż e n ie do o b i e k t y wizmu w id o cz n e j e s t te ż w t e k ś c i e k o m e n ta rz a. E u g e n iu s z K o z ło w s k i n ie ma zapewne ta k le k k ie g o p i ó r a , ja k im d ysp onow ał K a r o l M a łcu - ż y ń s k i, a l e te ż d z i ę k i temu w id z n ie j e s t sk a z a n y na w ie c z n ą i r o n i ę . w f i l m i e Bo ssa ka z b l i ż e n i e a n g i e ls k ie g o am basadora (3 w rz e ś n i a , na b a lk o n ie j , n a jw y r a ź n ie j speszonego o w a c ją , M a łc u ż y ń s k i ko m entował ze sw adą: "A n ie c h b y j a k i ś n a l o t ” . K o z ło w s k i o g r a n ic z a s i ę do z d a n ia : "Am basador a n g i e l s k i c z u je s i ę n ie s w o jo " - co brzm i m n iej d o w c ip n ie , za to u c z c i w i e j .
T o te ż na p r z y k ła d z ł y s ta n u z b r o je n ia p o l s k i e j a r m i i o ra z o f ia r n o ś ć s p o łe c z e ń s tw a , k tó r e u s iło w a ło temu z a r a d z i ć , p r z e d s t a w io ne są t u t a j bez i r o n i i , rz e cz o w o , nawet - z ż y c z liw y m z ro z u m ie niem . P rz e d e w s z y s tk im z a ś w y k ła d S ie ń s k ie g o wprowadza dwie rz e c z y nowe, n ie o b e c n e w p o p rz e d n ic h f ilm a c h . 3 e s t to p r z e d s t a w ie n ie po l i t y k i z a g r a n ic z n e j P o l s k i - w s z e c h s tr o n n e , z w ielo m a c y t a t a m i z z a c h o d n ic h o p racow ań. Po raz p ie r w s z y mówi s i ę tu w y r a ź n ie , że z a równo nasz p la n o b ro n y , ja k i p la n a g r e s j i H i t l e r a b y ł y u z a l e ż n io ne od p rz e w id y w a n e j r o l i z a c h o d n ic h s o ju s z n ik ó w P o l s k i . M ie liś m y s i ę b r o n ić do cz asu n a d e jś c ia pomocy z ic h s t r o n y . N a to m ia s t z a d a niem H i t l e r a b y ło z w y c ię ż y ć ta k s z y b k o , by pomoc n ie z d ą ż y ła na d e j ś ć . I ja k s i ę o k a z a ło , je g o z a ło ż e n ia b y ły s łu s z n e . K r y t y k u ją c z a c h o d n ią p o l i t y k ę ap p e ase m e n tu , f i lm S ie ń s k ie g o po raz p ie r w s z y s ta w ia te ż te z ę , ż e o w rz e ś n io w e j k lę s c e z a d e c y d o w a ła z d rad a F r a n cuzów. Gdyby z a a t a k o w a li o n i 15 w r z e ś n ia - ta k o c e n i a ł je d e n z n ie m ie c k ic h g e n e ra łó w - reżim h i t l e r o w s k i m u s ia łb y s i ę z a ła m a ć p rzed końcem w r z e ś n ia . F ilm S ie ń s k ie g o p rz e k a z u je te ż in n y o b raz w a lc z ą c e j we W r z e ś n iu - p o ls k ie j a r m i i : z ró ż n ic o w a n y , z in d y w id u a liz o w a n y , p e łe n szcz e g ó łó w s t r a t e g ic z n y c h , z w iz e ru n k a m i dowódców i o f ic e r ó w . Z je d n e j s t r o n y z o s t a ją poddane k r y t y c e ro z k a z y i p o s ta w y , zw raca uwagę z a s a d n ic z a k r y t y k a s t r a t e g i i dowodzenia m a rs z a łk a ś m ig łe g o , z d r u g ie j zaś p rz e d s ta w io n e z o s t a ją s u k c e s y m i l i t a r n e P o la k ó w : znaczne s t r a t y zadane Niemcom w b i t w i e pod M ław ą, duża i l o ś ć z e s t r z e le ń h i t l e r o w s k ic h sam o lo tó w , s k u te c z n a w a lk a w o ły ń s k ie j b r y
g ad y p a n c e r n e j p u łk o w n ik a F i l i p o w i c z a . Sp o ro m ie js c a p ośw ięcono b r y g a d z ie m o toro w ej p u łk o w n ik a M aczka, k t ó r e j b o h a t e r s k ie lo s y - p o u c z a ł kom en tarz - "p o k a z u ję i s t o t n e m o ż liw o ś c i bojow e p o ls k ie g o ż o ł n i e r z a , gdy p o s ia d a ł b ro ń , k tó r ę mógł s i ę p r z e c iw s t a w ić w rogo w i " . W e f e k c i e o d b io r c a f ilm u z y s k i w a ł p rz e k o n a n ie , że p o l s k i opór we W rz e ś n iu b y ł r e a ln ę s i ł ę , a s t r a t y zadane n ie m ie c k ie j a r m ii po z w o l i ł y zachodnim a lia n t o m l e p i e j p rz yg o to w a ć s i ę do w o jn y .
A le p ra w d ziw y p rz eło m w o b r a z ie W r z e ś n ia , proponowany p rz e z p o l s k i dokument montażowy, n a s t ę p i ł d o p ie r o w roku 1978, pomimo że f i l m , k t ó r y o tym p rz e ło m ie z a d e c y d o w a ł, n ie j e s t cz ystym dokumen tem , le c z r a c z e j s ty liz o w a n y m na dokument utworem fa b u la rn y m . Cho d z i o f i l m A n d r z e ja T r z o s a - R a s t a w ic k ie g o " . . . g d z ie k o lw ie k j e s t e ś , p a n ie p r e z y d e n c ie " . W łączam y go do s e r i i d o k u m en taln ych f i l mów o W r z e ś n iu , a nawet p rz y p is u je m y mu w n i e j w y ję tk o w ę r o l ę , a to z t r z e c h powodów. Po p ie r w s z e , f i l m te n s k ła d a s i ę w znacznym p r o c e n c ie z a u te n ty c z n e g o m a t e r ia łu d o k u m e n ta ln e g o , g łó w n ie m ate r i a ł ó w O u lie n a B r y a n a , a l e n ie t y l k o . C a ła obrazowa t o n a c ja f i l mu podporzędkowana j e s t c ię g o w i znan ych nam ju ż o b ra z ó w : n a lo t na l o t n i s k o O k ę c ie , c z o ł g i w b i t w i e nad B z u r ę , H i t l e r w i z y t u j ą c y swo- j ę I I A r m ię , p o ż a r s t o l i c y , p o d p is a n ie k a p i t u l a c j i .
Po d r u g ie , f i l m j e s t s t y liz o w a n y na dokum ent. W s z y s t k ie sc e n y d o k rę c o n e p rz e z T rz o s a i o p e r a t o r a Zygmunta Sam o siuka są m aksym al n i e z b liż o n e do ta m ty c h o b ra z ó w , n a ś la d u ję j e . W te n sposób dwa ro d z a je z d ję ć - a u t e n t y c z n e i s t y liz o w a n e na a u t e n t y k - w s p ie r a ją s i ę w z a je m n ie , z w ię k s z a ją c w ia ry g o d n o ś ć c a ł o ś c i . P rz y k ła d o w o : na o b ra z a c h u tr w a lo n y c h p rz e z B ry a n a w id z im y m ężczyzn k o p ię c y c h rowy p r z e c i w l o t n i c z e . W następnym u j ę c iu a k t o r , g r a j ą c y a m e ry k a ń s k ie g o r e p o r t e r a , p o d ch o d z i do s t a t y s t y , g r a ją c e g o je d n e g o z owych męż c z y z n : " I l e panu p ła c ą za t ę p r a c ę ? " - " Je s t e m b io lo g ie m ". Tak mo g ło b y ć . Dokument in d y w id u a li z u j e s i ę , s t a j e s i ę b a r d z i e j . z r o z u m i a ły , b l i ż s z y . Zarazem f a b u ła - na i l e to m o żliw e - t r a c i swój f i k c y j n y c h a r a k t e r .
A le n a p is p o p r z e d z a ją c y c z o łó w k ę o s t r z e g a , że f i lm n ie j e s t d o k ła d n ą r e k o n s t r u k c ją w a rs z a w s k ie g o W r z e ś n ia . Sam b o h a te r f ilm u w y g ląd a in a c z e j n iż je g o p ie rw o w z ó r ( z czego k r y t y c y n i e s ł u s z n i e c z y n i l i z a r z u t ) . P r e z y d e n t S t a r z y ń s k i p rz e z c a ł y W r z e s ie ń n o s i ł mundur, poza tym b y ł c z ło w ie k ie m pełnym tem p eram entu, od k rz yk u o c h r y p ł i w o s t a t n i c h ra d io w y c h p rz e m ó w ie n ia c h le d w ie mógł wydobyć
76
z s i e b i e g ło s . N a to m ia st Tadeusz Ł o m n ic k i g ra s p o k o jn e g o , w y c i szonego u r z ę d n ik a .
IV te n sposób dochodzim y do t r z e c ie g o p u n k tu . W y d a je s i ę m ia n o w ic ie , że w f il m o S ta r z y ń s k im w p isa n a j e s t pewna r e f l e k s j a o dokum encie i o je g o g r a n ic a c h , k tó r a s z c z e g ó ln ie w k o n t e k ś c ie f i l mów o W rz e ś n iu s t a j e s i ę i n t e r e s u j ą c a . Z j e d n e j s t r o n y j e s t tu p o s ta ć B r y a n a , g rana p rz e z a m e ry k a ń s k ie g o a k t o r a : n ie z a le ż n y r e p o r t e r , nikomu n ie p o d le g a ją c y , n ie podporządkow any ż a d n e j t e z i e ; k t o ś , k to ma b y ć , żeby ś w ia d c z y ć . A le to św ia d e c tw o n ie j e s t wy s t a r c z a j ą c e , n ie t y l k o d la t e g o , że n ie da s i ę w s z ę d z ie d o t r z e ć z kam erą. D la t e g o , że n ie w y s t a r c z a j ą c e są ś r o d k i f ilm u d o k u m e n ta l nego, i one k ła m ią - ja k to upozowane z d j ę c i e u ś m ie c h n ię ty c h ż o ł n i e r z y n ie m ie c k ic h . S t ą d , z d r u g ie j s t r o n y , w łą c z a s i ę tu T rz o s i s c e n a r z y s t a V.'. T e r l e c k i ja k o a u t o r z y , k t ó r z y p rz e k a z u ją w id z o w i z roku 1978 sw oje ro z u m ie n ie p o s t a c i p re z y d e n ta S t a r z y ń s k ie g o i m ieszkańców ’.’.'arszaw y, za k tó r y c h w z i ą ł o d p o w ie d z ia ln o ś ć . L e g e n d a rn y p re z y d e n t w t e j k o n c e p c ji r o l i , ja k ą r e a l i z u j e Ł o m n ic k i, s t a j e s i ę k o n ty n u a
torem pewnego s z c z e g ó ln e g o e t h o s u : p a t r io t y z m u p o łą c z o n e g o z po czuciem s p o łe c z n e j s łu ż b y , k t ó r ą s i ę p e ł n i do k o ń c a .
E th o s te n z a k ła d a l o j a l n o ś ć . Kluczowym momentem f ilm u w y d a je mi s i ę o s t a t n i a rozmowa 3 rya n a ze S t a r z y ń s k im , k ie d y ju ż wiadom o, że p re z y d e n t n ie o p u ś c i m ia s t a . D z ie n n ik a r z p y t a : " P o s tę p o w a łb y pan ta k samo, gdyby tu na m ie js c u b y ł rz ą d ? Oak pan go o c e n ia z p e r s p e k t y w y ? " . S t a r z y ń s k i n ie o d p o w iad a. Je g o m ilc z e n ie s ta n o w i k o n tra p u n k t do w c z e ś n ie js z e g o m eldunku, k t ó r y n a d a ł p rz e z r a d io do M o ś c ic k ie g o , gdy te n za g r a n ic ą m ia ł z ac h o w a ć , p r z y n a jm n ie j s y m b o lic z n ie , c i ą g ł o ś ć rz ą d u : " P a n ie p r e z y d e n c ie R z e c z p o s p o li t e j, g d z ie k o lw ie k j e s t e ś , m e ld u ję p o s łu s z n ie , że n aró d p o l s k i n ie s t r a c i ł h a r t u d u c h a ". M ilc z e n i e S t a r z y ń s k ie g o w rozm owie z Bryanem z a w ie r a w i ę c e j prawdy o W r z e ś n iu , n iż pewne s i e b i e k o m en tarze z k l a
s yc z n y c h film ó w d o k u m e n ta ln y c h .
P o z o s t a ł je s z c z e je d e n t a k i w ł a ś n ie f i l m : z r e a liz o w a n a w 1988 roku “ Gra z łu d z e ń " M a c ie ja S ie ń s k ie g o , k t ó r y po 18 l a t a c h , p o w r ó c ił raz je s z c z e do te g o te m a tu . Tym razem j e s t t o film o w e p r z e d s t a w ie n ie k o n c e p c ji p rz y c z y n k l ę s k i , w y s n u t e j z a n a l i z y ź r ó d e ł , a s k u p io n e j na s p r a w ie n ie w y w ię z y w a n ia s i ę z zob ow iązań na szych z a c h o d n ic h s o ju s z n ik ó w . O est to je d y n y z om awianych tu
o b ra z ó w , w k tó rym c z ę ść h is t o r y c z n a j e s t o b s z e r n ie js z a od W rz e ś n i o w e j. A u to r s ię g a do p o c z ą tk u m ię d z y w o jn ia , do w i z y t y m a rs z a łk a P i ł s u d s k i e g o we F r a n c j i w 1921 ro k u , by ś l e d z i ć potem e w o lu c ję t r z e c h motywów: f r a n c u s k i e j obawy p rz e d N iem cam i, a n g ie ls k ie g o n ie d o c e n ia n ia g ro ź b y N ie m ie c , r e s t y t u c j i p o t ę g i samych N ie m ie c . C z ę ś ć W rz e śn io w a ró w n ie ż p o św ięco n a j e s t b a r d z ie j a n a l i z i e k u n k ta t o r s t w a s o ju s z n ik ó w n iż o p is o w i z d a rz e ń m i li t a r n y c h w P o ls c e . Wy wód a u t o r a wzm acnia t y l k o i d o d a je arg u m en ty do t e z w y s u n ię t y c h j u ż w " S p o j r z e n iu na W r z e s ie ń " .
N o w o ś ci? j e s t b rak t r a d y c y jn y c h u s p r a w ie d liw ie ń d la p o s u n ię ć r a d z i e c k i c h . R a d z ie c k o - n ie m ie c k i pakt s ie r p n io w y z o s t a j e p r z e d s t a w io n y d o ść d o k ła d n ie w raz ze ś c i ś l e ta jn y m d o d a tk ie m , sta n o w iący m w i s t o c i e r o z b ió r P o l s k i . P o ja w ia s i ę t e ż o b s z e r n ie js z y n iż po
p rz e d n io z e s ta w k r o n ik z w k ro c z e n ia A r m ii R a d z i e c k ie j 17 w r z e ś n ia . W r e s z c ie - po raz p ie r w s z y z o s t a je tu w y r a ź n ie p o w ie d z ia n e , że n ie t y l k o " ż o ł n i e r z s i ę s p r a w d z ił " , ta k ż e dowództwo p o ls k i e n ie p o p e ł n i ł o p o w a ż n ie js z y c h b łę d ó w , k t ó r e m ia ły b y d e c y d u ją c e z n a c z e n ie d la c a ł e j k a m p a n ii. F ilm s ta w ia t e z ę , że k lę s k a W rz e ś n ia b y ła w dużym s to p n iu w in ą n i e r z e t e ln y c h s o ju s z n ik ó w .
O s t a t n i f i l m S ie ń s k ie g o , ważny w p ra w d z ie , s p r a w ia je d n a k w r a ż e n ie w y c z e rp a n ia s i ę f o r m u ły . B y ć może, o t w a r c ie r a d z i e c k ic h a rc h iw ó w pomoże je s z c z e u j r z e ć w y d a rz e n ia s p rz e d p i ę ć d z i e s i ę c i u
l a t w p e łn ie js z y m ś w i e t l e . P rz e d e w s z y s tk im , ja k s ą d z ę , f i l m do k u m e n ta ln y p o t r z e b u je d z iś nowego sposobu m ó w ienia o p r z e s z ł o ś c i , gdyż n ie ma a n i je d n e g o , poza " n ie c z y s t y m " utworem T r z o s a - R a s ta - w i c k i e g o ; k t ó r y c h c i a łb y n ie s łu ż y ć t e z i e , a mówić p raw d ę.
1
Do c h w i l i o b e c n e j n ie z o s t a ł je s z c z e ukończony f i l m Marka D rą ż e w s k ie g o , p rzyg o to w yw any w WFD; a u t o r d o t a r ł podobno do w i e lu n ie z n a n y c h m a t e r ia łó w , z w ła s z c z a r a d z i e c k ic h .
2
S . K r a c a u e r , Od C a l i g a r i e g o do H i t l e r a . Z p s y c h o l o g ii f ilm u n ie m ie c k ie g o . P r z e k ła d E . Skrzyw anow a i W. W e r t e n 3 t e in , W arszaw a 1958, s . 247.
78
1939-1945, / w : J H i s t o r i a f ilm u p o ls k ie g o . Tom I I I : 1939-1956, W ar szawa 1974, s . 18, 22.
4
Tamże, s . 22. 5
Tamże, s . 19.
Tamże, s . 419. W yw iad z J . Bryanem u k a z a ł s i ę w " K u r i e r z e W arszaw sk im " 20 w r z e ś n ia 1939 ro k u . P o r . Z. B i e l e c k i , R. Dębow- s k i , 36 d n i. W arszawa 1971, s . 122, 126. 7 S . K r a c a u e r , jw . , s . 304 , 259. 0 Tamże, s . 239. g K r a c a u e r z a u w a ż y ł, że w h i t l e r o w s k ic h k r o n ik a c h w o je n n y ch w o g ó le n ie ma tru p ó w , ta k s t a r a n n ie z o s t a ł y o ce n zu ro w an e . D o d ał p rz y tym c ie k a w ą uwagę: o i l e w f i l m i e o W rz e ś n iu j e s t je s z c z e spo ro obrazów pożarów i z n is z c z e ń , to p ó ź n ie js z e "Z w y c ię s tw o na Z a c h o d z ie " pozbaw ione j e s t nawet t a k ic h s c e n . Jednym z zadań f i l mu o k a m p an ii w P o ls c e b y ło s t r a s z e n ie s p o łe c z e ń s tw a f r a n c u s k ie g o , zaś "Z w y c ię s tw o na Z a c h o d z ie " mogło ju ż n ie s t r a s z y ć , t y l k o pod k r e ś l a ć d o s k o n a ło ś ć m i lit a r n e g o w y cz yn u . P o r . j w . , s . 249, 259- -260, 305.
10 Je d n o z n a c z n o ś ć teg o motywu p rz ełam an a z o s t a je ra z je d e n ,
w s c e n ie w k ra c z a n ia Niemców do G d y n i. Kamera u t r w a l i ł a o b raz k ilk o r g a k o b ie t i mężczyzn w m ilc z e n iu w p a t- u ją c y c h s i ę w p rz y b y szów.
11
3 .3 . S z c z e p a ń s k i, P o ls k a j e s i e ń , Kraków 1972, s . 253. W ra ż e n ie , że mamy tu do c z y n ie n ia ze z d a rz e n ie m r z e c z y w is ty m , po t w i e r d z i ł p is a r z w a r t y k u le z o k a z j i p i ę ć d z i e s i ą t e j r o c z n ic y W rz e ś n ia zam ieszczonym w ty g o d n ik u " S o l i d a r n o ś ć " .
12
P o r . J . B o c h e ń s k a , F ilm d o k u m e n ta ln y , / w : / H i s t o r i a f ilm u p o ls k ie g o . Tom I I I , tam że, s . 272-273.
13
L . B a j e r , Punktowe ś w i a t ł o na W r z e s ie ń , " K in o " 1978, n r 10, 14
Udokumentowaną a n a l i z ę p rz e d w rz e ś n io w e j p o l i t y k i Z w ią zk u R a d z ie c k ie g o wobec P o l s k i z n a le ź ć można u W. Po b ó g - M a lin o w sk ie g o w trz e c im tom ie N a jn o w sz e j h i s t o r i i p o l i t y c z n e j P o 7s k i 1864-1945, Londyn 1981. P ie rw s z e w y d a n ie t e j k s i ą ż k i u k a z a ło s i ę w 1960 ro ku , a u t o r z y f ilm u p o w in n i w i^ c b y l i J ą z n a ć .
15 P o r . l i s t M. S ie ń s k ie g o do " G a z e ty W y b o r c z e j" z 2 p a ź d z ie r
n ik a 1989, n r 104.
16 « P r z e b ie g d z i a ła ń w o je n n ych w la t a c h 1939-1942" - p is z e d z i ś M a ria T u r l e j s k a - " w y k a z a ł, że k l ę s k i p o n o s iły p o tęż n e ś w ia towe m o c a rs tw a . P o r a ż k i w o je n n e n ie z a l e ż a ł y od u s t r o j u p o l i t y c z n eg o . P o ls k a m ia ła u s t r ó j a u t o r y t a r n y , F r a n c ja d e m o k ra tycz n o - p ar- la m e n t a r n y , Z w ię z e k R a d z ie c k i- d y k t a t o r s k o - t o t a l i t a r n y . " P o r . M, T u r l e j s k a , W in i e n ? Oózef Beck p rz ed sądem h i s t o r i i , "G a z e ta Wy b o r c z a " z 1 w r z e ś n ia 1989, n r 82.
17 M ó w ił o tym S i e ń s k i 3 w r z e ś n ia 1989 roku p rz e d e m is ją swo je g o f ilm u w t e l e w i z j i p o l s k i e j .
18
P o r . M.M. D ro z d o w s k i, S t e f a n S t a r z y ń s k i p re z y d e n t W arsz aw y, W arszaw a 1980.
