SPI Vol. 22, 2019/1 ISSN 2450-5358 e-ISSN 2450-5366
Nauczyciel wobec współczesnych
zjawisk stresogennych w miejscu
pracy – wielowymiarowość
konsekwencji i przyczyn
The Teacher and Contemporary
Stressful Phenomena in the Workplace –
the Multidimensionality of
Consequences and Causes
SŁOWA KLUCZOWE stres zawodowy, nauczyciel, zjawiska stresogenne, wypalenie zawodowe, czynniki wspierające KEYWORDS occupational stress, teacher, stressful phenomena, burnout syndrome, support factors
ABSTRAKT
Celem artykułu jest ukazanie charakterystyki zjawiska stresu zawo-dowego w zawodzie nauczyciela. Stres zawodowy jest zjawiskiem przybierającym na sile we współczesnym świecie wraz z dokonują-cymi się przemianami ekonomicznymi, demograficznymi czy też spo-łecznymi. Zawód nauczyciela wpisuje się w pulę zawodów charakte-ryzujących się bardzo dużym ryzykiem występowania stresu w jego obrębie, z racji konieczności podejmowania w nim pracy z drugim człowiekiem. Wszystkie czynniki stresogenne, z którymi styka się nauczyciel w szkole, mają wpływ na jego funkcjonowanie, kondycję psychiczną i fizyczną, a w rezultacie rzutują na jakość współczes-nego kształcenia. Dlatego w rozważaniach podjęto tematykę stresu zawodowego nauczycieli jako problemu aktualnego i
przybierają-cego na sile, ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk stresogennych, DOI: 10.12775/SPI.2019.1.005Nadesłano: 27.09.2018 Zaakceptowano: 18.03.2019
jakie występują w miejscu zatrudnienia głównego bohatera artykułu, i przyczyn ich występowania. Dokonany przegląd literatury naukowej oraz raportów z badań z tego obszaru pozwolił na pokazanie szeregu konsekwencji, jakie niesie za sobą obciążenie stresem w tej grupie za-wodowej, nie tylko dla samej osoby nauczyciela, ale też jego rodziny, najbliższych, ucznia, z którym pracuje, jak i funkcjonowania placówki, w której jest zatrudniony.
ABSTRACT
The aim of the article is to show the characteristics of the phenom-enon of professional stress in the teaching profession. Professional stress is a phenomenon that is gaining momentum in the modern world, along with economic, demographic or social changes. The profession of a teacher is part of a pool of professions characterized by a very high risk of stress within it, due to the necessity of working with other people. All the stressful factors that a teacher encounters at school undoubtedly affect their functioning, mental and physical condition and, as a result, the quality of modern education. Therefore, in the considerations I will deal with the subject of teachers’ professional stress as a still-present and growing problem, with particular emphasis on the stressful phe-nomena that occur in the place of employment of the main character of the article and the reasons for their occurrence. The review of the scien-tific literature and research reports from this area aided the illustration of a number of consequences that the stress burden in this professional group entails, not only for the teachers themselves, but also their family, relatives, the students with whom they work, and the functioning of the institution in which they are employed.
Zjawisko stresu zawodowego w pracy nauczyciela
Aktywność na polu zawodowym bez wątpienia stanowi główny element funkcjonowania społecznego, biorąc pod uwagę inne aktyw-ności funkcjonowania człowieka. Dzisiejszy świat nacechowany jest sytuacjami, w których praca zawodowa staje się punktem zapalnym dla różnorakich kryzysów dotykających zarówno sferę prywatną, jak i zawodową osób ich doświadczających.
Środowiska pedagogiczne to miejsca, gdzie zjawisko stresu zawo-dowego wciąż przybiera na sile, a liczne przeobrażenia ekonomiczne,
społeczne i zawodowe poszerzają jego obraz o coraz to nowsze ob-szary. Stres w miejscu pracy nie dotyka tylko i wyłącznie osób z boga-tym stażem zawodowym. Badacze zjawiska wypalenia zawodowego zwracają coraz częściej uwagę na zjawisko tzw. szoku zawodowego, tj. stresu pojawiającego się już w momencie rozpoczęcia działalności zawodowej, jako konsekwencji rozbieżności pomiędzy wyobraże-niami o zatrudnieniu a warunkami rzeczywistymi, z jakimi styka się pracownik1. Należy podkreślić, że szereg negatywnych konsekwencji, zarówno dla pracownika, jak i dla placówki, która go zatrudnia, nie-sie sytuacja, gdy praca wywiera ujemny wpływ na zasoby osobiste pracowników.
Możemy pokusić się o stwierdzenie, że nie ma zawodów nie obar-czonych czynnikami ryzyka, które przy niedoborze zasobów osobi-stych mogą uaktywniać w człowieku proces wypalania się. Istnieje jednak pula zawodów szczególnie narażonych na stres, a w ich poczet bez wątpienia możemy zaliczyć zawód nauczyciela.
Początki badań nad stresem w tym zawodzie sięgają już lat sie-demdziesiątych XX wieku, kiedy to poddani badaniom czynni zawo-dowo nauczyciele w 1/3 zadeklarowali, że w swojej pracy przeżywają szereg stresów związanych z jej wykonywaniem2.
Czynniki stresogenne w edukacji
W 2007 roku Jacek Pyżalski i Piotr Plichta przeprowadzili bada-nia, w których za pomocą różnych skal starali się zdiagnozować naj-bardziej uciążliwe elementy związane z pracą pedagogiczną oraz ich rozkład w całej populacji. Przekrojowym narzędziem wykorzystanym w tym badaniu była skala: Obciążenia Organizacyjne. Kwestiona-riusz Obciążeń Pedagoga. Narzędzie to pokazuje, w jakim stopniu badani nauczyciele odbierają określone sfery swojego środowiska. Zebrany materiał pokazał, że nauczycielom najbardziej przeszkadza fakt, że zarabiają niewspółmiernie mało do nakładu swojej pracy.
1 Por. K. Krasoń, Kształcenie nauczycieli – pytania niechciane czy konieczne?
Reinterpretacja kompetencji pedagogicznych na przykładzie poziomu edukacji wczesnoszkolnej, w: Edukacja jutra. Wyzwania współczesności i przyszłości, red.
A. Kamińska, W. Łuszczuk, P. Oleśniewicz, Sosnowiec 2012, s. 170.
Na kolejnych miejscach znalazły się takie pozycje, jak m.in. przeła-dowane plany i programy nauczania, zbyt duża liczba uczniów, brak wsparcia ze strony zarówno współpracowników, jak i przełożonego, ale również nieodpowiednie warunki lokalowe, w jakich przychodzi im pracować. Nauczyciele podkreślali również, że dotyka ich fakt, iż nie mają zbyt dużego wpływu na pracę szkoły, a istotne decyzje po-dejmowane w placówce nie są z nimi konsultowane3. W dalszej części artykułu postaram się szerzej omówić wybrane czynniki stresogenne w pracy zawodowej nauczyciela, które rzutują na jego samopoczucie zarówno w miejscu pracy, jak i poza nią.
Należy zwrócić uwagę na to, że za najbardziej obciążające aspekty nauczyciele uważają elementy ich pracy związane z organizacją syste-mu oświaty. Jak podaje raport „Education at a Glance” z 2017 roku, zarobki polskich nauczycieli są wciąż najniższe w krajach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Listę niskich płac zamykamy wraz z Czechami, Słowacją i Węgrami. Co więcej, średnie wynagro-dzenie nauczycieli w Polsce jest niższe od średniego wynagrodzenia osób z wyższym wykształceniem4.
Ograniczona autonomia nauczycieli w miejscach zatrudnienia jest kolejnym problem, z którym muszą mierzyć się polscy nauczy-ciele. Szkolnictwo publiczne jako część sfery budżetowej jest ufundo-wane na dużej liczbie regulacji prawnych, które nałożone są zarówno na szkołę, jak i na nauczyciela. Częste zmiany dokonywane w ramach reform edukacji są również elementem zapalnym stresu zawodowego w tej grupie. Doskonałym przykładem są tutaj badania prowadzone w latach dwudziestych XX wieku w Teksasie, kiedy wchodziła tam w życie reforma edukacji związana z tworzeniem standardów pracy nauczyciela oraz zewnętrzną oceną wyników jego pracy. Prowadzone
3 J. Pyżalski, P. Plichta, Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga
(KOZP). Podręcznik, Łódź 2007; J. Pyżalski, Stresory w środowisku pracy na-uczyciela, w: Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypa-leniem zawodowym a zaangażowaniem, red. J. Pyżalski, D. Merecz, Kraków
2010, s. 53.
4 Por. https://www.oecd-ilibrary.org/education/education-at-a-glance-2017_
na polu politycznym działania przełożyły się na odnotowanie w tej grupie zawodowej dużego poczucia niepewności oraz niestabilności5.
W wielu krajach prawodawstwo wiąże się z kurczeniem się au-tonomii nauczyciela, chociażby w kwestii indywidulanego wyboru co do form, treści czy metod nauczania. Ma to związek z odgórnym unifikowaniem edukacyjnych rozwiązań oraz zewnętrznej oceny wy-ników kształcenia. Innym aspektem, który należy podkreślić, a na który zwracają szczególną uwagę nauczyciele, jest formalny system kształcenia, niewłaściwie przygotowujący do podjęcia pracy w tym zawodzie. Nauczyciele podkreślają, że nie są przygotowani do pod-stawowych czynności w pracy z uczniem, chociażby takich, jak utrzy-manie dyscypliny, kontakt z rodzicem, dostosowanie metod, form i treści pracy do konkretnego ucznia6.
Niewłaściwe relacje w gronie pedagogicznym i brak wsparcia ze strony dyrekcji to kolejne aspekty, na które zwrócili uwagę nauczy-ciele w raporcie obciążeń zawodowych. Jak pokazują badania, wydaj-ność pracownika w miejscu zatrudnienia ma ścisły związek z tym, jakie posiada on relacje ze swoimi współpracownikami, jak również z przełożonym7.
Na problem kształtowania się relacji w gronie pedagogicznym zwróciła uwagę Joanna M. Łukasik, badając życie codzienne nauczy-cieli. W wyniku zainicjowanego przez siebie konkursu „Miesiąc z ży-cia nauczyciela”, listów do redakcji „Gazety Szkolnej”, analizy wy-powiedzi na blogach oraz komentarzy zamieszczanych w Internecie zauważyła, że młodzi nauczyciele z krótkim stażem zawodowym są bardzo często narażeni na nieprzychylność ze strony starszych ko-legów. Rodzi to problem w budowaniu z nimi pozytywnej relacji. Taki stan rzeczy spowodowany jest z dużym prawdopodobieństwem obroną swojej pozycji zawodowej, zbudowanej przez nich przez lata. Dialog zastępuje przymus i autorytarne nakazy. Często obciążają oni
5 Por. V. Brenninkmeijer, N. van Yperen, B. Buunk, I am not a better teacher,
but others are doing worse: Burnout and perceptions of superiority among tea-chers, „Social Psychology of Education” 2001, nr 4, cyt. za: J. Pyżalski, Stresory w środowisku pracy nauczyciela, dz. cyt., s. 54.
6 Por. J. Prucha, Pedeutologia, w: Pedagogika, red. B. Śliwerski, t. 2:
Pedago-gika wobec edukacji, polityki oświatowej i badań naukowych, Gdańsk 2006,
s. 293–316.
młodszych kolegów nadprogramowymi zadaniami, jak sporządzanie protokołów z rad pedagogicznych, dodatkowe dyżury, sprawdzanie wypracowań, argumentując swoje zachowanie większym stażem za-wodowym. Sytuacja taka na dłuższą metę prowadzi do osłabienia motywacji do pracy u młodych pracowników, braku zaufania i wspól-noty wśród grona pedagogicznego, a w konsekwencji niepodejmowa-nia wspólnych działań na linii zawodowej8.
Raport z Międzynarodowego Badania Nauczania i Uczenia się z 2013 roku pokazuje, że relacje w gronie pedagogicznym w polskich szkołach niekoniecznie kształtują się tak, jak powinny. Wprawdzie 93% dyrektorów szkół deklaruje, że ich pracownicy otwarcie i swo-bodnie omawiają problemy, jakie spotykają na swojej drodze zawo-dowej, dążąc do wypracowania wspólnych rozwiązań, ale tylko 18% wybiera odpowiedź „zdecydowanie tak” w ankiecie. W porównaniu z innymi krajami, np. Słowacją, daje to różnicę 23%. Raport poka-zuje również, że w Polsce istnieją duże rozbieżności co do stopnia nasilenia wykorzystywania różnorakich form współpracy nauczycieli, takich jak np. wymiana materiałów dydaktycznych pomiędzy na-uczycielami, obserwacja lekcji prowadzonych przez swoich kolegów czy uczestnictwo w grupowych działaniach, mających na celu dosko-nalenie warsztatu9.
Rozpatrując czynniki stresogenne w pracy nauczyciela z perspek-tywy jego relacji z przełożonym i pracownikami, warto wspomnieć również, co pokazują światowe analizy, że pracownicy sektora eduka-cji to grupa zawodowa szczególnie narażona na zjawisko mobbingu w miejscu pracy. Częstotliwość tego zjawiska została zbadana również w Polsce. Badania pokazały, że prawie 10% badanych nauczycieli (z grupy 1098 poddanych badaniu) styka się z wrogimi zachowaniami ze strony przełożonego w miejscu swojego zatrudnienia. Wymieniają oni takie zachowania, jak m.in. zlecanie dodatkowych zadań, pracę poniżej kompetencji, niewiedzę ze strony przełożonego w stosunku do ich przekonań i poglądów10.
8 Por. J.M. Łukasik, Komunikacja a relacje w gronie nauczycieli. O rzeczywistości
wykorzenionej z ideału, „Debata Edukacyjna” 2011, nr 4, s. 54‒58.
9 Por. Polscy nauczyciele i dyrektorzy w Międzynarodowym Badaniu Nauczania
i Uczenia się TALIS 2013, Warszawa 2015, s. 50‒63.
10 Por. M. Warszewska-Makuch, Zjawisko mobbingu wśród nauczycieli,
Przeciążenie pracą stanowi istotny czynnik stresogenny, co po-twierdzają zarówno polskie, jak i światowe badania, chociażby pro-wadzone w Finlandii czy Australii. Fińscy nauczyciele przypisują wysoką pozycję dużej liczbie obowiązków w hierarchii obciążeń, z jakimi styka się nauczyciel11. Z kolei na antypodach nauczyciele wskazywali, że nie radzą sobie z ilością obowiązków zarówno czaso-wo, jak i ilościowo12.
Polscy nauczyciele wskazali na problem rosnących partii mate-riału dydaktycznego, który w wyniku ograniczeń czasowych bar-dzo często zostaje niezrealizowany, jak również fakt, że stosunkowo dużo czasu zajmuje im przygotowywanie się do zajęć dydaktycznych. Szczególny głos w tej kwestii należał do kobiet, które w wyniku nad-miernych obciążeń zderzały się niejednokrotnie z konfliktem ról na linii praca – dom, mając poczucie niekompletnego wywiązywania się z ról nie tylko zawodowych, ale i osobistych13.
Wydawać by się mogło, że wciąż podlegający transformacjom ry-nek pracy wychodzi naprzeciw problemom i troskom współczesnego pracownika. Wrażenie to jest jednak złudne, a możliwość bezkonflik-towego godzenia ról rodzinnych i zawodowych staje się wciąż odległą perspektywą14.
Badania pokazują, że nauczycielka, która jest jednocześnie żoną lub matką, zawsze ponosi szereg kosztów psychologicznych, rzutują-cych zarówno na jej sferę rodzinną, jak i zawodową15. Oprócz wyczer-pania fizycznego i psychicznego, osłabiają się jej kontakty społeczne, odczuwa wyrzuty sumienia z powodu niepełnego wywiązywania się
11 N. Santavirta, S. Solovieva, S. Theorell, The association between job strain and
emotional exhaustion in a cohort of 1,028 Finnish teachers, „British Journal of
Educational Psychology” 2007, t. 77, nr 1, cyt. za: J. Pyżalski, Skutki
oddzia-ływania warunków pracy na polskich nauczycieli, w: Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli, dz. cyt., s. 31.
12 Por. Australian Council for Educational Research, Report on secondary teacher
workload study, 2004, http://www.educationcounts.govt.nz/publications/
schooling/ 11853 [dostęp: 12.07.2018].
13 Por. F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s. 207. 14 Por. E. Mandal, Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe,
War-szawa 2003, s. 38.
15 Por. I. Chmura-Rutkowska, Getto nauczycielek – w pułapce stereotypu, w: Płeć
z powierzonych jej ról, pojawia się aspekt lojalności w kontekście re-alizacji powierzonych zobowiązań16.
Kobieta nauczycielka, godząca etat zawodowy z obowiązkami domowymi, bardzo często styka się również z brakiem wsparcia ze strony partnera, czyli zostaje zubożona o element wsparcia społecz-nego, tak istotny w profilaktyce wypalenia zawodowego, a ‒ jak dono-szą badania – ich zaangażowanie czasowe w obowiązki domowe jest trzykrotnie wyższe od zaangażowania mężczyzn17.
Głównym elementem pracy nauczyciela pozostaje jednak kontakt z uczniem. Nie ulega wątpliwości, że to, jak zachowują się ucznio-wie, wpływa na kondycję psychiczną osoby uczącej. To, jak stres ne-gatywnie wpływa na postawę nauczyciela, w ciekawy sposób pokazały badania prowadzone na gruncie polskim, które badały częstotliwość występowania reakcji u nauczycieli związanych z pojawieniem się ne-gatywnych zachowań ze strony ucznia na kanwie ich cech socjodemo-graficznych. Badanie zakładało również analizę, które z omawianych cech stanowią element obronny w procesie wypalania się. Próba li-cząca ponad 400 nauczycieli, których średni staż pracy wyniósł 14 lat, z pominięciem nauczycieli stażystów ze względu na małe doświad-czenie zawodowe, poddana dwutygodniowym analizom pokazała, że nauczyciele w pierwszej kolejności stykają się z tą grupą zachowań uczniów, które mają mniejszą rangę, ale dużą częstotliwość. Są to ta-kie zachowania, jak: spóźnianie się na lekcje, oszukiwanie podczas te-stów sprawdzających poziom wiedzy, hałasowanie podczas zajęć lek-cyjnych i przerw, przerywanie wypowiedzi nauczyciela podczas zajęć. Zachowania o poważniejszym charakterze (agresja słowna i fi-zyczna, używanie wulgaryzmów) podczas trwania obserwacji miały miejsce stosunkowo rzadko. Jednak badacze podkreślają, że czas ba-dania był na tyle krótki, że nie daje on podstaw do pominięcia tych czynników i zakwalifikowania ich jako nieistotnych w rozwoju stresu zawodowego u nauczycieli. W efekcie nauczyciele, którzy wskazywali na stosunkowo częste pojawianie się niewłaściwych postaw ze stro-ny swoich uczniów, uzyskiwali wyższe wyniki na skalach wypalenia zawodowego. Ciekawym pozostaje również fakt, że zdecydowanie
16 Por. F.R. Elliot, The family: Change or continuity?, Basingstoke–London
1986, s. 68.
17 Por. I. Chmura-Rutkowska, Getto nauczycielek – w pułapce stereotypu, dz. cyt.,
częściej z niewłaściwymi zachowaniami ze strony uczniów musieli mierzyć się nauczyciele, nie nauczycielki18.
W zawód nauczyciela wpisana jest również konieczność kontaktu z rodzicami uczniów. Jak pokazują badania dla nauczycieli, fakt ten stanowi pewnego rodzaju niedogodność, która często jest powodem doświadczania przez nich dodatkowego stresu w miejscu pracy. Jak sami podkreślają, starają się traktować konieczność kontaktu z rodzi-cem jako tylko i wyłącznie swój obowiązek19.
Relacje rodzic-nauczyciel bardzo często cechuje wrogość, brak zaufania, niepewność. Brak w nich partnerstwa i świadomości, że kontakt pomiędzy nimi ma służyć wspólnemu celowi – dobru ucz-nia. Nauczyciele skarżą się na roszczeniową postawę rodziców wobec nich, równocześnie wytykając im bierność i stagnację, jeżeli chodzi o angażowanie się w sprawy szkolne. Jako przykład podają chociażby małą aktywność podczas zebrań, niechęć do angażowania się w spra-wy klasowe, jak np. przynależność do klasowej trójki20.
Inne badania pokazały, że istnieje spory odsetek nauczycieli de-klarujących, że spotkania z rodzicami wiążą się dla nich ze stanem psychicznego wyczerpania. Wskazywali oni również na problem bra-ku wsparcia ze strony rodziców w kontekście pracy wychowawczej z dzieckiem oraz przerzucania na nich winy za brak sukcesów dzie-cka w szkole21.
Podsumowanie
Jak pokazują powyższe przykłady, nauczyciel na co dzień musi mierzyć się z szeregiem czynników stresogennych w swojej pra-cy zawodowej. Tylko i wyłącznie od jego zasobów indywidualnych
18 Por. M.L. Lanza, Nurses as patient assault victims: An update, synthesis and
recommendations, „Archives of Psychiatric Nursing” 1992, nr 6, cyt. za:
M. Drabek, D. Merecz, A. Mościcka, Mobbing w środowisku pracy.
Charakte-rystyka zjawiska, jego konsekwencje, aspekty prawne i sposoby przeciwdziałania,
Łódź 2005, s. 11.
19 Por. W. Żłobicki, Rodzice i nauczyciele w edukacji wczesnoszkolnej, Kraków
2000; M. Babiuch, Jak pracować z rodzicami „trudnych” uczniów?, Warszawa 2002, s. 12.
20 Por. tamże.
i wsparcia środowiskowego będzie zależało to, w jakim stopniu uchroni się on przed ich negatywnymi skutkami. Zarówno dyrekcja, jak i osoby jej podległe powinny pamiętać o tym, że wzajemna życz-liwość, szacunek dla siebie, wsparcie w codziennych zawodowych problemach, są pierwszym systemem zaradczym przed negatywnymi konsekwencjami stresu w miejscu zatrudnienia. Nauczyciel aktywny zawodowo powinien również wypracować sobie sieć wsparcia wśród osób nie związanych z nim zawodowo. Kluczem do zminimalizo-wania negatywnych czynników wywołujących wypalenie się pracą zawodową jest pomoc i wsparcie najbliższych.
Bibliografia
Adamski F., Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002.
Australian Council for Educational Research, Report on secondary teacher
workload study, 2004, http://www.educationcounts.govt.nz/publications/
schooling/ 11853 [dostęp: 12.07.2018].
Babiuch M., Jak pracować z rodzicami „trudnych” uczniów?, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2002.
Brenninkmeijer V., van Yperen N., Buunk B., I am not a better teacher, but
others are doing worse: Burnout and perceptions of superiority among tea-chers, „Social Psychology of Education” 2001, nr 4, s. 259‒274.
Chmura-Rutkowska I., Getto nauczycielek – w pułapce stereotypu, w: Płeć
i ro-dzaj w edukacji, red. M. Chomczyńska-Rubacha, WSHE, Łódź 2004,
s. 109‒121.
Drabek M., Merecz D., Mościcka A., Mobbing w środowisku pracy.
Charakte-rystyka zjawiska, jego konsekwencje, aspekty prawne i sposoby przeciwdzia-łania, Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera, Łódź 2005.
https://www.oecd-ilibrary.org/education/education-at-a-glance-2017_eag-2017-en [dostęp: 12.09.2018].
Lanza M.L., Nurses as patient assault victims: An update, synthesis and
recom-mendations. „Archives of Psychiatric Nursing” 1992, nr 6 (3), s. 163‒171.
Elliot F.R, The family: Change or continuity?, MacMillan Press, Basingsto-ke–London 1986.
Krasoń K., Kształcenie nauczycieli – pytania niechciane czy konieczne?
Rein-terpretacja kompetencji pedagogicznych na przykładzie poziomu edukacji wczesnoszkolnej, w: Edukacja jutra. Wyzwania współczesności i przyszłości,
red. A. Kamińska, W. Łuszczuk, P. Oleśniewicz, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2012, s. 161-181.
Łukasik J.M., Komunikacja a relacje w gronie nauczycieli. O rzeczywistości
Mandal E., Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe, Wydaw-nictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.
Marten Z., Stres w pracy nauczyciela, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sos-nowiec 2007.
Masłyk-Musiał E., Społeczeństwo i organizacje, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 1999.
Polscy nauczyciele i dyrektorzy w Międzynarodowym Badaniu Nauczania i Uczenia się TALIS 2013, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2015.
Prucha J., Pedeutologia, w: Pedagogika, red. B. Śliwerski, t. 2: Pedagogika
wo-bec edukacji, polityki oświatowej i badań naukowych, GWP, Gdańsk 2006,
s. 293–316.
Pyżalski J., Skutki oddziaływania warunków pracy na polskich nauczycieli, w:
Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem, red. J. Pyżalski, D. Merecz, Oficyna
Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010, s. 31–47.
Pyżalski J., Stresory w środowisku pracy nauczyciela, w: Psychospołeczne
warun-ki pracy polswarun-kich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaanga-żowaniem, red. J. Pyżalski, D. Merecz, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków 2010, s. 53–75.
Pyżalski J., Plichta P., Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga
(KOZP). Podręcznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
2007.
Santavirta N., Solovieva S., Theorell S., The association between job strain and
emotional exhaustion in a cohort of 1,028 Finnish teachers, „British Journal
of Educational Psychology” 2007, t. 77, z. 1, s. 213‒228.
Warszewska-Makuch M., Zjawisko mobbingu wśród nauczycieli, „Bezpie-czeństwo Pracy” 2008, nr 5, s. 6‒9.
Żłobicki W., Rodzice i nauczyciele w edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wy-dawnicza Impuls, Kraków 2000.
ADRES DO KORESPONDENCJI
Mgr Anna Malisz
Akademia Ignatianum w Krakowie Wydział Pedagogiczny
Instytut Nauk o Wychowaniu e-mail: aniam170@gmail.com
