Etyczne aspekty pracy

Pełen tekst

(1)fjJ[j' 5<)7 AkademII Ekonomiczne' w Krakowie. 2003. Urszula Bukowska Kat.d,a Z.rKqlllaR.a Z••• b... 1 Pracy. Etyczne aspekty pracy 1.Wstęp. Problematyka pracy, która do niepamiętnych czasów odgrywała ważną rolę w życiu zarówno jednostek, jak i całych społeczności. jest bardzo złożona i skupiać s ię może na wicłu wymiarach tej dziedziny działałności człowieka. Jednym z tych wymiarów jest aspekt etyczny, a więc oceniaj;Jcy działania podejmowane przez podmioty pracy jako morałne, dobre łub niemorałne i złe . W związku z tym, cełem niniejszego artykułu jest ukazanie wpływu etyki na stosunki zachodzące między pracodawcą a pracownikiem. Wymaga to przedstawienia dylematów etycznych najczęściej pojawiaj.)cych się w ramach tych wzajemnych slOsunków. Przedstawiono również,jaki wpływ wywiera katolicka nauka społeczna na etykę pracy. W artykule opisano także narzędzie mające służyć instytucjonalizacji wartości moralnych w działalności gospodarczej, a mianowicie kodeksy etyczne opracowywane w przedsiębiorstwach i kodeksy etyki zawodowej.. 2. I.tota etyki I moralności Etyka pracy wzbudza obecnie zainteresowanie zarówno wśród ekonomistów,jak i filozofów . Nic jest to jednak dyscyplina nowa . Mimo iż sam termin "etyka pracy" oraz samodzielna dyscyplina naukowa z nią zwi,)zana pojawiły się stosunkowo niedawno, zagadnienia etyki gospodarowania były podejmowane już przez greckich filozofów'. Również poszczególne religie, w tym. Przyklild()wo t\ryslotclcs zdecydowanie pott;pial oql.cnic dn bog<lccllia siC; Iwicn..lz'lc, l.C w takim działaniu nic lila nawet pozorów dobra. (ilnsi! on, ił. bogadwo 1l107.C by ć tylko śmokiem do czegoś, nigoy zas I.:e!cm samym w sobie. Uwal.al ponaoto, że człowiek ()p~tany jdc~l bogacenia sit; nic jest nh)wickiclll wolnym . Tales laS upominał: "Nic wzbogacaj sil,' w nicgodliwy sposób". I.

(2) Un:u/a /JukOH'.'ikll chrześcijaństwo,. a. także. jego nurt katolicki '. lIWllg<:, wyznaczaj:'łc jednocze ś nie. poświęcaly. tym kwestiom. znaczną. normy zachowatl.. Mimo iż ju ż w XIV wieku podejmowano próby emancypacji ekonomii, nauka ta pozostawala w ścislym I.wiązku z nauk'l o moralno śc i aż do X VIII- XIX wieku, kied y to John Stuart Mili wprowad zi I koncepcję IWIlIO oecol/om;cl/s' . Zwi'lzek obu dyscyplin byl kwestionowany szczególnie przez ekonomistów liberalnych . Do obalenia tez gloszących zupeln'l ni ez,deżność ekonomii od zasad etycznych przyczyni I si\, John Nevillc Keynes, który na początku XX wieku wprowadził "trójpodzial ekonomii na naukę pozytywną, zajmuj'lcq się wyjaśnia niem zjawisk i procesów gospodarczych, naukę IwrmatywlHI. formułującą zasady i powinności mnralnc oraz sztukr; ekonomii. stanowiąq zasady prakseologiczne dla działalności gos podarczcj"IKlimczak 1996. s. 51. Obecnie poglqd stwierdzaj'lcy. i ż d z ialalność gospodarcza posiada wymiar nie tylko ekonomk'zny.lecz tak że moralny raczej nie budzi wątpliwośc i. "chyba że podaje się IV wątpliwość możliwość samej etyki normatywnej. choć i w tym wypadku zakwestionowaniu ulega sama możliwość etyki jako dyscypliny naukowej. a nie możliwość lub potrzeba. czy tym bardziej fakt etyc znej oceny post~powania ludzkiego w zakresie gospodarczym"IMajka 19R2. s. III . Wi,k szość współczesnych ekonomi stów zdaje sobie s prawę z tego. że uwzgl,dnianie tylko jednego aspektu działalności gospodarczej. ekono micznego lub moralnego. prowadzi albo do moralizmu. albo do ekonomizmu . Nie można więc oceniać działalności jedynie w kategoriach dobra lub zła. si uszna lub niesluszna, godziwa lub niegodziwa ; podobnie jak jedynymi kryteriami oceny nie mogą być efektywność . produktywność. sukces. wzgl\,dnie nieefektywność. marnotrawstwo itp . IDylus 1997. s. 641. Mimo iż termin "etyka" jest powszechnie stosowany. wymaga jednak bliż szego wyjaśni e nia. Wywodzi s ię on z greckiego słowa "ethos"'. które oznaczało obyczaj. zwyczaj. sposób życ ia. postawę danej grupy spolecznej. wyróżnioml pod kqtcm calokształtu wyznawanych i realizowanych w praktyce wartości . Samo słowo "etyka" zostało wprowadzone przez "Ary stotelesa na oznaczenie tak zwanej fil ozofii praktycznej (filozofii moralności). trzeciego zasadniczego. obok fizyki i logiki. działu filozofii w starożytnej Grecji . Współcze ś nie etyka to najogólniej nauka LI moralnośc i. teoria moralności IKasprzyk. Wę g rzecki 1990. s. 2131. aczkolwie k niekiedy terminem tym oznacza się : ogół ocen i norm moralnych charakteryzujących okrcślone społeczeństwo (etyk\, utożsa-. ~ Z uwagi na don ios ł y wpływ dU"l.c~dj;1I1SIW:t na e t y kę pracy zagadnienie lo zosianie omówione. szer7.ej w dal szej l"Z\,śc i an ykulu . .1 Hm/w Ol'co l/tll/l ic lIS to i.:zlowick. który kil:rlljc siC w swym pos tt;powaniu tylko i wyhlcznic c hccią maksymali zacji zysku " 4 W jt;Zykll greckim rozrói.niano s łowo (;rllo .\" , które oznaczało obyczaj, stały sposób postt;powania oraz term in (frl/OJ" uż ywa ny dl a o kre ś lenia zwya.aju i przyzwyczajenia [Oasparski 1997. s . 161 ..

(3) mia się wtedy z moralnością) lub określony system etyczny (np. etyka Epikura. etyka katolicka. etyka zawodowa)"IS/ml'nik rt\'c~.ny 1990. s. 66] . J. Majka podaje nieco inne wyjaśnienie analizowanego terminlI. w którym zwraca uwagę na człowieka i jego życic w ujt;ciu eschatologicznym . Mianowicie według niego etyka jest . , nauką o postępowaniu człowieka z punktu widzeniajego celu ostatecznego lub też. jeśli nic ch c ielibyśmy sięgać' ai. tilk daleko. poci kątem widzenia jego doskonałości osobowej albo jego godnośc i jako osoby" IMajka 1982. s. ł t]. Również na łamach literatury z zakresu zarządzania podejmowano próby zdefiniowania etyki. Jeden z autorów określa etykę "jako osobiste przekonania jednostki dotyczące zachowania si usznego i nieslusznego" IGriffin 1996. s. 134]. inny natomiast jako "naukę o prawach i o tym. kto odniesie lub kto powinien odnieść korzyści albo poniesie szkody w wyniku określonego dzialania"IStoner i in. 1997.s . 110] . Wedlug autora zajmuj;lcego się problemat y ką z"rz;ldzania personelem etyka lo ..ogół norm i zasad zwiqzanych z okreś lon y m systemem. wartości. oraz ocen. tego. co jest dobrem lub złem w danej dziedzinie (np. "elyka d z iałalności gospodarczej"). Slowo lO jest tu używane w znaczeniu "morałnym". lecz bez związków z religią łub konformizmem społecznym (poslawą bezkrytycznego podporządkowania się normom. warlościom i pogl,!dom uznanym za obowi qzujące) I Louart 1995. s. 2261 . Terminem bardzo mocno zwi,!zanym z etyk;! jesl moralność . Zwi;!zck ten jest lak silny. że pojęcia te są nawel czasem myłone łub traktowane synonimicznie . Przykladowo autorzy podręcznika pl. Kierował/ie poslrzegają rozróż nianie owych pojęć jako niepotrzebnq komplikację IStoncr i in. 1997, s. 110]. Tymczasem moralność to "ogół przeświadczeń i sądów o dobru, złu i powinności oraz wszyslkich dzialań podpadających na mocy Iych przeświadczeti i S'ldów pod ocenę" IKasprzyk. Węgrzecki 1990. s. 213J. Na moralność skladajq się poglądy. poslawy i zachowania jednostek będących czlonkami jakiejś zbiorowo ści. Moralność obejmuje c:tłe działanie ludzkie . jeśli tylko jest ono wolne i odpowiedzialne. a znaczy 10. że cz.yn każdego konkrelnego czlowieka podłega moralnej ocenie tylko wówc,,,s. gdy byl wykonany świadomie przel człowieka wolnego IMora/ł/(J.\'c - ~)'cil' ... 19971, O ocenie moralnej j:tkiegoś czynu czy też działalności. mówimy wówczas. gdy rozstrzygamy o nich w kalegoriach dobra i zla lub leż słuszności i niesłuszności. Wyjaśnienia wymaga również zakres pojęciowy słowa ,.etyczny". W S/o\I'niku etycznym podane są dwa objaś nienia lego terminu: I) w znaczeniu neulralnym: związany z etyk,!. należący do etyki. 2) w znancniu oceniaj;!cym : moralny. dobry. si uszny lub taki. jaki powinien być" ISłownik etyc::ł/y ł990. s . 66] . Ponieważ w elyce punktem odniesienia jest drugi czlowiek i całe s połeczeń stwo. dokonujące oceny czynu lub dzialalnosci. elycznym slaje się lo. co zoslaje zaaprobowane. co nic sprzeciwia si~ przyjętym nonnom spolecznym. Do glosu dochodzi tu wicc pluralizm moralny. czyli uzałeżnienie nonn moralnych.

(4) Urs:ula Bukow.'ikll. od tradycji, religii itI'" ponieważ "sięgaj"c do iródel. w każdy m kręgu kultu rowym odkrywamy najdawniejsze wartosci, kt óre bezpośrednio lub w przewartościowanej postaci istniej" do dzisiaj i wicie wskazuje na to, że będ" wal.nym elementem życia w przyszlości" [Pawica 1994, s. 15[. Dla naszego kręgu kulturowego charaktery styczna jest etyka czerpi"ca ze żródeJ grec kiej i rzym skiej filozofii, a wk żc w ugromnej mierze z c hrleścijań stwa . "Re ligijna koncepcja św iadomośc i moralnej wychodzi z zalożeuia , 7.C obiekt yw ny jest świat wartosci dany jednostce przez Boga i wraz z odpowiednimi nakazami moralnymi s klada s ię na obowiązuj"cy jedno s tkę wzorzec moralny. W tym systemie wartości uczucia, a szczególnie milość , stoją ponad obowiązkiem i innymi wartościami" [Augu styniak-Kropka 1994, s. 20[. Jednak i.c uczucia same w sobie nie sq moralnie ani dobre, ani złc i mogą być oceniane () tyle, ,,0 ile zale ż " od rozumu i woli. Uczucia '" mnralnie dobre, o ile przyczyniają się do dobrego d zialania, jeśli przyczy niaj" się do podejmowania zlych czynów -- są zle" [Mora/llo.' " - ~ycil' 1997[. Jednakże na zachowania jednostki , jej postaw y i przekonania odnośnie postępowania etyczn~go Wz,g'cdnie niectyczncgo , maj', wplyw oprócz wartości przck3zywanych prze z tradycję, kulturę i religię taki.e inne czynniki. jak np.: wychllWanic, doświadcze nie, oddzialywanie otoczenia oraz konkretna sytuacja. Podsumowując rozważania dotycz"ce kwestii tenninologicznych przyjmijmy, że etyka jest nauką o określonych systemach wartości i norm, których ogół stanow i moralność.. 3. Etyka biznesu 3,1. Geneza i rola. Rozwój gospodarc zy, polityczny i kulturalny wymusił uszczeg ółowienie norm prawnych, moralnyc h, regul obyczajowych ohowiązujący c h w poszczególnych s ferach życia . Z tego tei. powodu pojawily s ię takie dyscypliny, jak na przy kład etyka zawodowa , czyli "zespól za sad i norm określaj,)cych , jak z mora lnego punktu widzenia powinni zac how yw at' się przedstawiciele danego zawodu" [S/mvllik "'W::II)' 1990, s. 71[. Przedstawiciele niektóryc h profesji od dawna dysponowali zasobem norm, którymi mieli się kierowa~. Pierwszym bodaj zbiorem zasad przeznaczonym dla konkretnego zawodu, byl opracowany przez Hipokratesa na przelomie V~IV w. p .n .e. kodeks etyki lekarskiej . W I w. p.n .e , rzymski filowf i n",:i. sta nu Cyceron ok rcślil etyczne wymogi obowi"zuj"ce adwokatów. Obecnie szeroką gam,) reg ul postępowania mogą pochwali~ się nie tylko lekarze , prawnicy, "Je także np . urzędnicy patistwowi, dziennikarze i biznesmeni. Z m yś l,) o tych ostatnich stworzono dyscyplinę naukow", która funkcjonuje pod nazw:, etyka biznesu, etyka d zia lalności gospodarczej, etyka pracy, etyka zarządzania, etyka ż.ycia gospouarczego lub etyka przedsiębiorczo śc i , ajest to po prostu "podstawowa i wszechstronna relleksja nad etycznymi aspektami działalności gos podarczej czlowieka" [Klimczak 1996, s. 6[..

(5) Elyc:ne a.\pckly. Przedmiotem tej dyscypliny jest formulowanie i badanie regul etycznych ohowi',l.lIj~cyc h w i,yciu gospodarczym. zaś sama etyka hiznesu jest definiowana jak o "systematyczne studium kwe stii moralnych (etosu) wyst<;puj"cych w biznesie. przemyśle i w innych zwiwanych z nimi rodzajac h działalności. instytucji i - ogólnie - praktyki zachowali ludzi . Przedmiotem rcłleksji ctycl.11cj są także przekonania ludzi dzialaj"cych. aktualne normy. wartości i sposoby postępowania"IGasparski 1997. s, 321. Literatura przedmiotu podaje również definicj.:: etyki działalności gospodarczej odnosqce się do podmiotu zarządzania - mened żera, Wedlugjednego z naukowców zaj mując yc h się t" prohlematyk" "etyka zarz~dzania ohejm uje normy zachowania kieruj"ce poszczcglilnymi menedż.erami w ich pracy" IGri ffin 1996. s. 137] , W rozwoju dy scy pliny naukowej . jak<, jest et yka biznesu. wy "ii.ni ~ można kilka etapów: - ctap I - obejmuj"cy lata 1870- 1960 ..· przeważaly wtedy problemy etycznej organizacji pracy i gospodarowania. PodejJlluj,}cy te kwesti~ opierali si~ g łów nie na spolecznej nauce Kośc iola. a zw laszcza na wydanej w 189 I r. przez papieia Leona XIII encyklice RenIlIlIlO, '{/ rulll . Poruszala ona m.in . kwestie pracy i placy: - etap 11 - przypadający na lata 1960- 1970 - w okresie tym zaczęto wprowadzac etykę biznesu jako przedmiot nauczania w szkolach wyj,szych . zw rócono równici. uwagę na spoleczną odpowiedzialność organizacji: _. etap 111 - przypadający na lata 70. - wyodrębni la się wówczas etyka zarzą dzania jako samodzielna dzied zina badal1 . Zaczęla k ształtować się świadomość etyczna. propagowano firmy dzialające etycznie. naglaśniano a!'ery. Zwiększyly się. wymugania etyczne stawiane. przed s iębiorstwom;. - etap IV-lata 80, - pojawilo się wówczas bardzo dużo pism. instytutów i towarzystw zajmujących się etyką: - etap V - koniec lat 80. i lata 90. - następuje dalsza specjalizacja etyki biznesu. która podejmuje kwestie etyki w pro111ocji i reklamie. rekrutacji personelu. sprzedaży obwoźnej itp. IZbiegień-Maciąg 1994. s. 191, Etyka biznesu rozw ija się wyj"tkowo prężnie zw laszcza w krajach wysoko rozwiniętych, Przejawem tego są m .i n. powstaj"ce IOwarzystwa naukowe i instytuty zaj mujące s ię etyk" biznesu. jak nI', Amcriean Society for Business Ethies. American Professi()J]al Ethics Association. Europcan Business Ethies Network. King', College Busi ness Ethies Research Centrc w Londynie , Etyka biznesu jest takie przedmiotem wykladów, konferencji i sympozjów , Jednym. z dowodów na wzrost zainteresowania. etyką. biznesu jest porównanie dwóch. podręcZ11ika pl. Kieroll'{/lIie, Pierwsze wydanie pomija bowiem zupełnie tematykę etyczn". natomiast drugie - z 1997 r. zaw iera nic ty lko c z~s tc odwolania do zagadnień etyki. lecz ponadto tym zagadnieniom. a tabe kwestiom odpowiedzialności spolecznej korporacji poświ9cony zostal caly rozdzial ISto-. wyd",i. ner i in , 1997. s, 109·- 135]..

(6) Ur.\":lIla IJlIkoU'ska. W Polsce po rok u 1989 wierzono, że wraz z procesem transformacji zostanil wyeliminowane wszystkie patologie gospod",ki okresu socjalizmu: lapówkarstwo, kumoterstwo, marnotrawstwo pracy ludzkiej, nepoty zm , korupcja i caly szereg innycl1. Ta eliminacja dokonuje się nadal. przy czym w okresie przestawiania gospodarki z centralnie planowanej na wolnorynkOWi, zau.,ly pojawiać się inne problem y: nieuczciwa konkurencja. oszustwa gospodarcze. nieuczciwi. sobie zdawać sprawę z tego, że przedsiębiorstwa osi'lgające zbliżone efekty ekonomiczne mogą zyskać przewagę konkurencyjnil stosując nic tylko najnowocześ niej sze technologie, najwym yś lniejsze instrumenty marketingowe, lecz także zwracając uwagę na ctykę, kształtując wizerunek firmy funkcjonuj'lcej zgodnie z zasadami etycznymi. Coraz częściej więc przedmiotem wykladanym na uczelniach staje się etyka biznesu, organizowane są sympozja i konferencje naukowe obejmujące sWlltematyką szeroki zakres etyki gospodarowania. Klu czow" s praWi, staje się teraz to, by nie bylto tylko obszar zainteresowania teoretyków, lecz by praktycy również docenili wagę zagadnień etyki biznesu. Chodzi tu m.in. o to, by wspóldzialaj'JCe w ramach stosunku pracy podmioty kierowały si~ w swych dzialaniach tak że nOflllami moralnymi. Z uwagi na to, i.c w kręgu kultury śródziemnomorskiej etyka, w tym również i etyka pracy, jest inspirowana chrześcijaństwem i katolicką nauk;, spoteczną, pracodawcy.. warto. Zaczęto wię c. ,. .. .,. .. .. .. lemu pOSWlęCIC więcej UWLlgl.. Na kwestie pracy i bogacenia się zwracano uwagę już w Starym Testamencie. W przcciwietistwie do wspólnot niechrześcijańskich, w których gardzono pracą fizyczn" i przeznaczano j', dla niewolników jako uwlaczaj"cą ludzkiej godności, Biblia wręcz zaleca OWi' dzialalność : "rozmnażajcie się i czy/kic sobie ziemię poddan,,"(Rdz 1,28). Czlowiek - dzieło Boga, stworzony na jego obraz i podobieństwo, człowiek - kreator. by żyć godnie musi pracować, choć praca to także przekle/istwo, ciężar, kara. Mimo iż nie ma w Dekalogu przykazania "nie będziesz leniwy", nie znaczy to, że lenistwo jest akceptowane. Po prostu "praca jest tak istotną czqstkq ludzkiej natury i budowy tego świata z Boi.ego ustanowienia, tak bardzo należy do zamierzonego przez Boga porządku naszego życia, że nie potrzebuje Ufoctystych nakazów"ICzajkowski 1997, s. 8]. Nowy Testament stosunkowo niewiele uwagi poświęca pracy, ale to tylko dlatego , że konie czność pracy jest oczywista. Można natomiast znalci.ć w nim zacl1\'tę do pracy solidnej i uczciwej : "czy/ieie wszystko bez utyskiwań, zdecydowanie li w taki sposóbJ, byście byli spokojni w sumieniu i nicwinni"(Flp 2.4): "cokolwiek czynicie, wkładajcie w to cale serce, tak jak zwykl czlowiek trudzić się dla Pana, li nic dla ludzkiego oka"(Kol 3,23). W innym miejscu zas znajduj" się następuji,ce zakccnia: "niewolnicy, bi,dżcie wc wszystkim poddani waszym panom ziemskim , i to nic tylko pozornie, na zcwn"lrz, żeby się przy podobać ludziom , lecz z ca l" szczerości;!,,(Kol 3,22) oraz "wy zaś panowie, traktujcie waszych niewolników sprawiedliwie i uczciwie" (Kol 4, I). Choć powyższ.e wskazówki w doslownym brzmieniu od dawna są już nieaktualne , to.

(7) Er.rC::'IIi' aspekty. jednak można odnieść je do slosunku pracy, Iym bardziej, że obecnie pracodawcy i pracownic y maj'l znacznie le psze warunki do dobrego wypelniania. swych. znhowiązall. i wzajcmnego poszullowania praw. niż. kiedyś. niewolnicy. i ich właściciele. Mimo że na pozór wydawa': by się mogło , że Biblia pOlępia bogacenie s ię , nic jesllo prawd'l . Na kartach Pisma Swięlego pochwalane jeslnawel bogacenie się,je ś li tylko odbywa się ono bez ludzkiej krzywdy i marnotraWSIwa. Na nagrodę zasluguje 'lllgażowanie bogactwa ("lalentów") w przcdsir;wzięcia po mnażaj ące go. Podobnie zalecane jest zarabianie na życie, sama praca Iraklowana jesl leż jako ż ródlo zarobku: "klO ni c chcc pracowa': . niech le ż i nic jc"(Tes 3,10); "kto zaś pracuje , lego zaplaly nic uważ.a s ię za coś danego z łaski, ku. za nale ż ność" (Rz 4,4). Tak więc choć ,,łatwiej jest wielbł:ldowi przejść przez ucho igielne, nii. bogaczowi wejść do królesiw" niebie skiego" (M I 16,241. lo jednak Iylko lemu bogalemu , klóry trwoni swój maj,!lek zamiasl go wykor zystać dla dobra swojego i innych. Aż do wieku XIX Kośeiól nic poświęcal kwesliom pracy szczególnej uwagi. koncentruj,!c się raczej na elyce podzialu. Przeł om nast'łpil w 1891 r" kiedy lO papież Leon XIII wydal encyklikę Rcm!1l 1l(l,'{Imm, w klórej zajmuje się między innymi zagadnieniami pracy i placy. Autor zwraca uwagę na to.l.c pramoże potęgować i wyzwalać poczucie godności li jej wykonawcy, możc równici. u sz lachelniać i wzmacniać nlowieka ITrznadeI 1899 , s. 7~91. Z kolei jako obowiązki pracodawcy wymienia przede wszyslkim wynagradzanie pracowników (płaca winna odpowiadać wartości pracy). zapewnienie pracownikowi warunków do spełniania obowi'łZków religijn ych i moralnych, do zakladania rod ziny itd . Tych więc praw nic może pracodawca naruszać , ale ma obow ią zek je uszanować; one Sil ~ jak mówi Leon XIII -- domyślnym warun-. ca. kiem wszelkich ukladów między przedsiębiorq a robolnikiem, inaczej umowa nie bylaby godziw'llTrznadel 1898, s. 5J1. Encyklika la określa również "bowi'łZki robomika, przede wszyslkim zaś obowiązek pracy uczciwej i sumiennej. Ponadlo pracownik powinien zwracać uwagę na to, by swoim zachowaniem nic wyrządzać szkody pracodawcy. Co ciekawe, Leon XIII zaslrzega, iż "nikl nie jesl w Sianie zachowywać przykazania kościelne z wielką dla s iebie sIrat" maleryal ną" ITrznadel 1898 , s. 561. Formulowane są często zarzuty, że Kościół, koncentn'j'lc się nadmiernie na ubogich oraz na zasadach elyki podzialu , pomija kwestie elyki wytwórczości. Nieklórzy lwierdzą naweL że "m iloś ć do ubogi ch , do Iych, którym s ię nic powiodlo, zamieniala się często wc wrogość wobec sukcesu i bogaclwa. a lakże wobec syslemu pozwalaj'lcego na ich osiągnięcie" IZawiślak 1995, s. 2741. Jednakże chrześcijańska elyka zaklada konieczność interesownego dzialania. Jak zauważa A. Dylus, "dobrze rozumiana milość wlasna IlH' lU być miar'l i kryterium lego, co się slusznie należy bliżniemu ( ... ) Prawdziwie kocham siebie równie ż wówczas, kiedy podejmuję dzialalność gospodarczą kieruj'lc się troskił o byt materialny wlasny i swoich najbliższych" IDylus 1994, s. 21 ~ 221..

(8) Urs:.u!a BukowJka. Katechizm Ko.icio!a Katolickiego zaklada, że każdy człowiek ma prawo do pracy oraz do inicjatywy gospodarczej IKatechbll ... 1994. s . 547] . "W pracy osoba wykorzyslUje i urzeczywistnia część swoich naturalnych zdolności. Podstawowa wartość pracy dotyczy samego człowieka. który jest jej sprawcą i adresatem. Praca jest dla czlowieka. a nie człowiek dla pracy . Każdy powinien mieć możliwość czerpania z pracy środków na utrzymanie siebie. swoich bliskich i na pomoc wspólnocie ludzkiej" IKalcchi:::IIl ... 1994. s. 546]. Katechizm naklada również na przedsiębiorców pcwne obowi'IZki oraz odpowiedzialność gospodarczq i ekologiczn" za prowadzon'l dzialalność. S" oni "obowiązani mieć na względzie dobro osób. a nie tylko wzrost zysków. Tc ostatnie są jednak konieczne. Umożliwiają przeprowadzanie inwestycji, które zapewniajq przyszlość przedsiębiorstwom. Gwarantują zatrudnienic"IKatechizll1 ... 1994. s. 547] . Do obowi'Vków pracodawcy należy takżc sprawiedliwe wynagradzanie pracowników. I bynajmniej Kościól nic zaleca tutaj wynagrodzenia uwzględniającego jedynie potrzeby człowieka pracującego. pomijaj,!c jego wklad i możliwości pracodawcy. Zaklada się natomiast. iż "należy tak wynagradzać pracę. aby dawala czlowiekowi środki na zapewnienie sobie i rodzinie godnego stanu materialnego. społecznego. kulturalnego i duchowego stosownie do wykonywanych przez każdego zajęć. wydajności pracy. a także zależnie od warunków zakladu pracy i z uwzględnieniem dobra wspólnego. Porozumienie stron nic wystarczy do moralnego usprawiedliwienia wysokości wynagrodzenia" I Kal/,chizlI/ ... 1994. s. 547]. Z powyższego wynika więc. że w przypadku zlej finansowej kondycji przedsiębiorstwa pracownicy nie powinni ż.ądać wyż szych wynagrodzeń. podobnie w przypadku gdy ekonomicznie uzasadnione jest przeznaczenie części zysków na inwestycje . Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić. że chrześcijańska inspiracja w gospodarowaniu ma charakter bardziej etyczny niż religijny. co oznacza. że preferowane wartości mają charakter nic tylko ponadczasowy. ale i uniwersalny, mogą być drogowskazem dla wszystkich , niezależnie od wyznawanej religii.. 3.2. Etyka pracodawcy Wszyscy uczestnicy procesów gospodarczych. a więc wlaściciełe przedsię biorstw. pracownicy. klienci nrmy. akcjonariusze i udzialowcy kształtuj'l etyczny wizerunek firmy i stosunku pracy. W rzeczywistości polskiej, mimo zmian dokonujących się już od roku 1989. nadal mamy często do czynienia ze zjawi skiem ..chorcj pracy". wykonywanej zgodnie z zasad,!: "my udajemy, że pracujemy. a oni udają. i.e nam placą" . Za naprawę szkód w dziedzinie etosu pracy odpowiada przede wszystkim ten podmiot. którego pozycja jest silniejsza. To pracodawca wlaśnie ma znacznie większe możliwości wywierania wplywu na to. by dzialanie moralnie dobre było również skuteczne i efektywne i na nim glównie ciąży odpowiedzialność za promowanie norm etycznych. Zgodnie z wczesniejszymi ustaleniami czlowiek ma zarazem prawo i obowią zek pracy. z której czerpać Illoi.e korzyści nie tylko materialne. alc i duchowe..

(9) : .' . . I. M oże. aspekty pracy. ona bowiem przyczy niać się do rozwoju pracownika. w żadn y m zaś wypadku nie powinna zagrażać jego życiu ani zdrowiu. To. czy będzie tak w istocie Z(.ileży w znacznej mierze od mened żera . Pracodawca powinicn wprowadzić technologie minimaliztlj~lcc ryzyko: ma ooowil.}zck wprowadzać środki ochronne i stosować si, d" przepisów BHP. Jak zauważono w jednej z puhlikacji ... menedi.erowie powinni pamiętać zasad,. iż nic ma takich racj i ekonomicznyc h. dla których warto by loby pośw ięci(' lub narazić życic czlowieka" IZbiegień - Maciąg 1994. s. 421. Biorąc pod uwagę fizyczne warunki pracy. pracodawca powinien obnii.ac ryzyko zwi,!zane z takimi zagrożeniami jak: halas. wibracje. gazy. kwasy . radi oaktywno .'ć. wysokie napięcie. wysokie lub niskie temperatury . wprowadzając odpowiednie o świetlenie. went y lację. klimat yzację. ubrania ochronne. Jednakże d,!i.enie do optymalizowania psychicznych i fizycznych warunków pracy pociąga za sobą koszty. na których zwrot nic zawsze m ożna liczyc. Pracodaw('a jest tci. odpowiedzialny za stworzenie dobrych warunków psychospolecznych w przedsiębiorstwie . .•Chodzi tu nic tylko o odpowiedni dobór zespolu ludzi pracującyc h razem . ale tak żc o stworzenie takich warunków. ażeby ci ludzie mogli stac sil' zgranym zcspolem. ażeby mogli wzajemnie się rozumieć . stworzyć now,! spoleczność żyj,!c,! wlasnym i.yciem" [Majka 1982. s. 159[. Pracodawca wreszcie nie może zapomnieć [) tym. że •. praca jest dla człowieka. a nie czlowiek dla pracy". co podkreśla się nie tylko w doktrynie Kościola katolickiego, ale i w laickich publikacjach. Sądzić zatem należ y. że praca nie mol.c pracownikowi uniem oż liwiac uczestnictwa w życiu kulturalnym . rodzinnym i towarzyskim . Sprowadza się to między innymi do respektowania przy s lugującego pracownikowi prawa do wypoczynku . Powinni o tym pamiętać zwlaszcza ci pracodawcy. kt órzy zatrudniają pracowników na nienormowany czas pracy bądź żqdają od nich tak zwanej ..dy s pozycyjności". Od menedżera wymaga s ię także poszanowania zatrudnionych, nie dyskryminowania ich. a także sprawiedliwego ich traktowania. Sprawiedliwo śc tę należy traktowac jako podstaw o wą normę zachowań moralnych. U podstaw jej . .Ieży idea godności osobowej jednostki. jej swoistej nienaruszalności. suwerenności osobistej. Godność przejawia się jako niezbywalność praw osobowych, aby być traktowanym jako osoba suwerenna . Jeżeli czlowiek godzi się być traktowanym niesprawiedliwie. to traktowanie takie oceniamy jako jego krzywdę . Godność to podmiotowość; nieprzestrzeganie zasady godności to przedmiotowe traktowanie pracownika" IZbiegień-Ma c iqg 1994. s. 49[. Szczególnie du żo problemów etycznych pojawia się w związku z wykonywaniem poszczególnych funkcji zarządzania personelem . Dz iałanie pracodawc y. a właściwie występującego w jego imieniu pracownika komórki personalnej można oceniać przez pryzmat etyki ju ż w odniesieniu do analizy pracy. SI,czegó lnie jednak niebezpieczne jest zaniechanie realizacji tej funkcji, która to warunkuje skuteezn,! realizację innych obszarów zadaniowych zarządzania personelem. Praktyka wskazuje jednak. że pracodawcy niestety nie zawsze zadaj,! sobie trud wykonywania analizy pracy. czego.

(10) Ur"":'II/a l1ukoH'ska. efektem są na przyklad wygórowane ż"dan ia stawiane kandydatom do pracy. Szczególnie jaskrawym pr zy kładem są tutaj przedsiębiorstwa. w których zakłada się. że każdy z pracowników. poc ząwszy od portiera. dozo rcy i sprz,!tac zki musi mieć co najmniej wykształcenie śred nic, Podobnie. w każdym niemaI og łoszeniu () pos zuk iwaniu pracownik ów zamieszczane s.) informacje o tym. iż kandydat musi posługiwać się językiem obcym. Okazuje s ię tymczasem. że nie na każdym z tych stanowisk ta umiejętność jest rzeczywiścic potrzebna . Sporządzenie opisu stanowisk pracy przed rozpocz<;ciem procesu rekrutacji pozwoliłob y na racjonalne okre ś lenie wymagań stawianych przysz łym pracownikom. Dylematy etyczne staj'l przed przedsiębiorcami także przy okazji dokonywania doboru kandydatów do pracy. Maj,!c do dyspozycji dokumenty dostarczone przez ubiegaj'lcych s ię () pracę. maj'lmożliwość wykorzystania szerokiego zestawu metod selekcji. w ś ród których obok klasycznych. mniej lub bardziej sk uteczn yc h. poj"wiaj" się również i takie. których wartość jest w'ltpliwa. a które moż na uznać za nieetyczne . Wybornym przyk ładem takiej nieetycznej metody jest test przeprowadzony w ś ród chętnych do pracy w jednym z banków. gdzie kandydaci odpowiadając na pytanie "czym zabiłbyś swoich rodziców')" mieli do wyhoru trzy odpowiedzi: .. młotek. pistolet i nÓŻ.... Trudno odgad""ć. jaki cel m óg ł przyświecać autorowi testu. poza ch,ci~1 wprowadzenia kandydata w stan stresu . Niestety wiele ze stosowanych metod ma charakter dyskryminacyjny lub naruszający godność osobiSI<]. jeśli si, bierze pod uwagę ich tre ść czy wyniki . Niestety okazuje s ię równie ż. źe nie zawsze testowanie kandydatów do pracy odbywa s ię zgodnie z prawem. ponieważ legałne są tylko te testy. które wtwierdziła Pracownia Testów Psychoł og i cznych Polsk iego Towarzystwa Psychołogicznego . Ponadto nic w każdym przypadku osoba dokonująca interpretacji wyników testów jest odpowiednio do tego przygotowana. Uwzględniaj"c fakt. że postawiona diagnoza decyduje o przyszłości zawodowej osoby poddawanej testom. trafn ość tejże diagnozy ma swój morałny wymiar. Oczywiście nie mo ż na podawać w w ~ltpliwo ść koniec z n ośc i weryfikacji informacji o kandydacie . chodzi jednak o to . by penetracja jego sfer psy(·hiki. prywatności.:. nawet intymności nic pozostaw:.ła w sprzeczności z zasadami etyki. W literaturze przedmiotu. w rozdziałac h poświeconych ocenie pracowników zazwyczaj wymieni:.nych jest szereg błędów mogących pojawić się przy okaz.ji realizacji tej funkcji zarZ<ldzania personelem. Nieliczni tylko jednak autorzy zwracają uwagę na to. że popełnianie tych błędów niesie ze sob" ryzyko pojawienia s ię zac howali w"tpliwych z morałnego punktu widzcnia. Uwid~cznia się to zwła s zcz~ w kontek ście ce ł u ()ccni~nia . Wyniki oceniania pracow ników często odgrywaj'l dec yd ująq rolę przy przyznaw~niu kategorii zaszeregowania łub stawek wynagrodzenia zasadniczego. przy podejmowaniu decyzji o szkoleniu ~Ibo n~wet zwolnieniu pracownika. Tymczasem okazuje się. że w niektórych przedsiębiorstwach popełniane są błędy techniczne. wyni-.

(11) kajqce na przykład z niewłasciwego przygotowania arkuszy ocen. W skrajnych przypadkach bywa bowiem nawet tak, że stosowane arkusze pochodzq z fachowych czasopism, nie uwzględniają więc wcałe charakteru przedsiębiorstwa i występujących w nim stanowisk pracy. Nie nałeży więc wtedy oczekiwać, że. uzyskana tym sposobem ocena •. będzie. sprawiedliwa oraz zgodna z zasadami. •. oceniania.. podczas analizy potrzeb szkołeniowych, priorytetem sq wymagania dotycz~}CC organizacji i stanowiska pracy. Nie oznacza to jednak, że można zaniechać sporzqdzania tej analizy w odniesieniu do potrzeb pracownika, choćby z tego względu, i.e podnoszenie kwałifikacji odgrywa niebagatełml rolę dla zaspokojenia jego potrzeby samorealizacji. Niestety, bardzo często zdarza się, że ten aspekt planowania bywa pomijany. Pracodawca nie pamięta, że elementy potencjału pracy, którymi są wiedza i umiejętności, ulegają moralnemu zużyciu, przede wszystkim w wyniku postępu technicznego i technologicznego. Mając na uwadze to, jak i rakt, że coraz częściej osoby pracujące zmuszane sq do zmiany miejsca zatrudnienia, stwierdzić można, iż etycznie postępujqcy menedżer personalny powinien dokładać starań, by wła Nie ulega. wątpliwości, że. ściwie rozpoznawać. potrzeby szkoleniowe zarówno na poziomach organizacji.. jak i stanowisk pracy oraz poszczegółnych pracowników. Pomimo tego, że sposoby i warunki wynagradzania pracowników obwarowane są wiciom a przepisami prawnymi i tak okazuje się, że w praktyce te przepisy są nie tylko omijane, ale wręcz łamane. Jednym z takich nagminnie łama nych przepisów jest art. 241 1 oraz art. 77 1_77' 6, art. 77'. art. 78 2 Kodeksu pracy, mówiący o tym, iż w momencie zatrudniania pracownika pracodawca jest obowiązany zapoznać go z istniejącym w przedsiębiorstwie regulaminem wynagradzania, zakładowym układem zbiorowym pracy lub też ponadzakładowym układem zbiorowym pracy. W czasie trwania stosunku pracy natomiast, jeśli pracownik wyrazi takie życzenie, ma prawo wgl"du do wymienionych wyżej dokumentów. Jak się jednak okazuje, pracodawcy nic przestrzegaj" tych przepisów, choć nic ma ku temu żadnych racjonalnych przesłanek. Niektórzy z nich próbują się tłumaczyć tym, że w ich przedsiębiorstwach płace tajne. Jednakże takie wyjaśnienia S'l nielogiczne, ponieważ regulamin wynagradzania przedstawia zasady i formy wynagradzania oraz składniki owych wynagrodzeń, nie zaś kwoty otrzymywane przez poszczególnych pracowników. Jawność regulaminów wynagrodzeń nie stanowi więc przeszkody dla utajnienia indywidualnych płac w przedsiębiorstwie. Dość częste są również przypadki, w których pracodawcy działają na szkodę pracownika nic wypłacając nale7.nego im wynagrodzenia. Zdarza się, że pracodawca, chqc obniżyć koszty pracy, zawiera z pracownikiem umowę, w której wymieniona jest kwota wynagrodzenia niższa od rzeczywiście wypłacanej pracownikowi sumy pieniędzy. Dzięki temu pracodawca od pewnej kwoty wypła canej pracownikowi nic płaci składek na ubezpieczenia społeczne. Niestety, znacznie bardziej szkodliwa dla pracownika jest sytuacja, gdy pracodawca. *. *. S".

(12) UrJ:llla /Jflk( }U'Jka. z'lw icra z nim umo wę o pract; okre ś luj~lc kwoty nalci.ncgo wynagrodzenia jako równ'l kwocie najniżs7.ego wynagrodzenia ustalonego przez MPiPS. ale faktyc znie pracownik otrzymuje nii.sze wynagrodzenie. Pracodawca. wykorzystuj~lc tutaj fakt. iż na rynku pracy popyt przewyi.sza podaż. szanta ż. ujc niemal pracowników możliwo sci'l utraty pracy . Dodać w tym miejscu należy. żc w znacznie gorszej sytuacji Si.) w tym przypadku pracownicy nie posiadaj(}cy wyższyc h kwalifikacji . Nicw'ltpliwie najwi~cej moralnyc h dyle mat ów pojawia się przy okazji przeprowadzania redukcji zatrudnienia. Nie budzi wąt pliwości fakt. i ż w uzasadnionych okolicznościac h zwolnienia, w tym także grupowe. mog,} hyć konieczne. Specyfibl wolnego rynku jest bowiem to. że przedsiębiorstwo z racjonalnego punktu widzenia nie mo że sobie pozwolić na zatrudnianie ludzi zbędnych. Chodzi jednak o to . i.e hardzo często nic zos tają zachowane wymogi związane z prawidłowym przebiegiem procedury de rek rutacji . Pierwszy z tyc h wymogów dot yczy wyboru osób, które będą zmuszone do odejścia z o rganizacji . Jest to bodaj najtrudniejszy i obarczony n ajw ięks Z<1 odpowiedzialnośc ią etap. Powi nll Y więc zostać opracowane kryteria wyboru pracowników do zwolnienia uw zg lędniające takie czynniki jak: wiek. staż pracy. możliwość przekwalifikowania i znaczenie dła organizacji. Kryteria tc pow inny być jawne i konsekwentnie przestrzegane. To. że w najbl ji.szym czasie planowana jest rcdukcja zatrudnienia nic powinn o być t aje mni c ą . Osoby wytypowa ne do zwolnienia powinny być fi tym poinformowane przez pracoda wcę w pierwszej kolejnosc i. Niestety zda rza s ię czę s t o. że tego typu informacje pracownik otrzymuje od osób trzec ic h. Należy równie ż mieć na uwadze to. i.e zwa łniani pracownicy powinni u zyskać od przed sięb i ors twa wszelkq możliwq pomoc. Najważniej sze jednak, by byli traktowani z szac unkiem. Wspomniana wcześniej pom oc o bejmować powinna między innymi konsultacje z psychołogiem. pomoc w znalezieniu pracy. udzielenie przewidzianych przez kodeks pracy urlopów na poszukiwanie pracy. wypłaccnie od praw . Trzeba jednak stwierdzić , i.e nie stety bardzo często pracodawcy nic pr zestrzegają tych reguł . najgorsze jest jednak to_ iż czę sto dochodzi do naruszenia godności osobi stej zwałnianego pracownika . Jedn ym z czynników maj'lcych poma gać pracodawcy w osi'lganiu ccłów zgodnych z przyjęt y mi zasa(bmi sq normy prawne. a przede wszystkim kodeks pracy . Jednak prawo pracy nic jest wystarc zaj'lcym oręż.em do walki z wynaturzeniami pojawiaj'lcymi s ię w sferze etyki zarzqdzania personelem. Bardzo el.ęste bowiem "l w pol skiej rzeczywistości przypadki łamania prawa poprzez nie praw idłowośc i w umowach o pracę. nietcrminowe wypłaty lub ich wstrzymywanie. odmowy odprawy przy zwo łni e niac h grupowych, niepłace nie za godziny nadłiczbowe. zwa lnianie kobie t w c ią ży i wicie innych . Częs to winę za te p'ltologie przyp isuje si~ .,bezlitos nemu" kapitalizmowi z uwag i na to. że wcześniej właściwie nic było z nimi do czynienia. Jednak prawdą jest to, i.c przedsiębiorcy i pracodawcy w krajach o gospodarce wołnorynkowej przekonywali się o koniecznosc i stosowania norm etycznych już wówczas, gdy.

(13) Etyc:.nl'. w Polsce gospodarka byla centralnie planowana. Można więc oczekiwać, że i polscy biznes meni dostrzcgcl korzyści plyn ~lce z kierowania się przy podej mowa niu decyzji także zasadami etyki . Waine jest u św iadomienie sobie przez pracodawców tego, i ż jedncl z dróg prowadz~cych do zw iększe nia efektywnośc i jest sprawienie, by praca dawala pracownikowi rad o ._ć i satysfak cję . "Czlowiek, który nic potrafi odnalcżć sensu swej pracy, dostrzec poslanni ctwa, jakie się z ni~ wiąże , latwo dochodzi do stanu frustracji i.yciowej, do konfliktów rodzi nnych i spo lecznych . Sprawa ma więc znaczenie nic tylko dla samego prac ującego . ale i dla jego rodziny i spoleczc,iSlwa. odbija si, wreszcie na ogólnych efektach gospodarczych ca łego spoleclelistwa" 1Majka 1982, s. 1791.. 3.3.. Powinności. moralne pracownika. Omawiane problemy d ot yczą nic tylko etyki biznesmena . w proce sie pracy bowiem bierze udzial w charakterze podmiotu również i pracownik . Obserwuje s ię. ostatnio. wzrastające. zainteresowani e firm. oceną. zachowar} pracow ników. w kategoriach etyczne-nicetyczne. Jest to istotne z tego względu, że personel jest uznawany za najwaz.nicjszy skladnik przedsiębiorstwa, motor jego rozwoju. Jednak o wartości owego personelu pr ze sądza w znacznej mierze jego morale. etyczna postawa . W przypadku, gd y w firmie istnieje kodeks etyczny (zwlaszcza zaś. gdy pracownicy " I jego współtwórcami). personel jest zobligowany do przestrzegania go. Istnieje jednak ryzyko o mijania jego wskazówek przez pracowników b'ld ż to na zasadzie przekory, bądź też w celu osi~gnięcia partykularn yc h interesów. W fi rmaclI. w których nic ma kodeksów. pracownicy muszą zdać się na ustawodawstwo. a zwlaszcza na kodeks pracy. Obowi~zki pracownika "lokreSlone w art . 100 tegoż kodeksu . Wynika z nich między innymi obowiązek lojaln ośd pracowników wobec pracodawcy i firmy . Lojalność ta oznacza wierność obowi ~lzkom wynikajqcym z zatrudnienia w danym przedsiębiorstwie oraz stosowanie s ię do reg ul w nim ob()wi ązuj~cych. czy li "wy pełni an ie ob 0wi~zków pracowniczych . po lcce,i zwierzchników. a także dbalość o podstawowe interesy firm y, to jcSljej wlaścicieli" IKlimczak 1996, s. 8 1] . W ścislym z wiązku z loja lnościq wobec przedsiębiorstwa pozo staje zakaz prowadzenia dzialalności konkurencyjnej wobec pracod awcy. czy te ż pozostawanie w stosunku pracy (w przypadku zatrudnienia w dwóch miejscac' h rów noeześnie ) z przedsiębiorstwem prowadz~c y m d z ialalność konkure ncyjn,! . Pracodawca. którego interesy ucierpialy na skutek zlamania przez pracownika zakazu konkurencji. może dochodzić swych praw na drodze s'ldowej . Nieetyczne wydaje się również wysuwanie przez pracowników ż'ldari placowych, gdy firma znajduje si, w zlej sytuacji finansowej. a spelni enie owych ż~ldari może doprowadl.ic do jej upadku . Naganne jest rów nież stosowanie s ię pracobiorców do zasad y ..jaka placa, taka praca" . gdy ż praca powinna zawsze być najlepsza _. sumienna i uczei wa. Pracownicy dzialają na sl.kod9 firmy także wówczas, gdy rozkradaj ~1 jej majątek, czy w y korzystują jej wlasność dla siebie. M oże 10 przybierać rói.ne.

(14) Uf"":.ul,, Bukmvsk". formy,jak na przyklad wykorzystywanie sprzętu należqcego do przedsiębior stwa (komputerów, drukarek, telefonów) do własnych interesów czy też drobne lub większe kradzieże , Niestety wraz z rozwojem techniki pojawiają się również nowe okazje do nieuczciwości . Pracodawcy skarż;, się na przyklad, i.e pracownicy wykorzystuj" znacznq część czasu pracy na używanie internetu do celów prywatnych, a niejednokrotnie nawet niczgodnych z zasadami przyzwoitości. Również. w obrębie poszczególnych obszarów funkcjonalnych zarz"dzania personelem dochodzi do naruszania przez pracowników zasad etycznych. Już w momencie poszukiwania pracy wielu kandydatów postępuje niezgodnie z nonnami moralnymi, oszukując pracodawców odnośnie posiadanych kwali fikacji. Dostarczonym przez nich dokumentom aplikacyjnym coraz mniej można zarzucić ze strony formalnej, jednakże są równocześnie coraz mniej wiarygodne. Pomimo tego, że to "wychwalanie się" ma swoje źródło często IV przykrych doświadczeniach wi"ż"cych się z odrzucaniem przez osoby dokonujące selekcji mniej blyskotliwych podmi o pracę, powinno być piętnowane jako niewłasc iwe. Przykładem nicetycznego dzialania pracowników mogą być niestety dość częste przypadki wykorzystywania oplacanych przez prueodawcę szkoleń wylącznie jako szansy zdobycia kwalifikacji potrzebnych do zmiany miej sca pracy. Wprawdzie polskie ustawodawstwo daje Z:lIrudniaj"cym moż.liwość zawarcia z pracownikiem umowy ograniczającej ryzyko rozwi"zania stosunku pracy po zakOliczeniu doskonalenia zawodowego, jednakże nie zawsze pracodawcy z tej możliwo ś ci korzystaj". W takich właśnie sytuacjach okazuje się często, że naklady poniesione na szkolenie pracownika nie mogą być traktowane w kategoriach inwestycji, gdyż pracownik ten otrzymał propozycję lepiej platnej pracy, z której to propozycji bez skrupulów skorzystał. Do innych, na szczęście coraz rzadszych przejawów nieetycznego postępo wania pracowników należy udawanie pracy, niesumienność, spażnianie się do pracy czy wcześ niejsze jej opuszczanie, a także częste w polskiej rzeczywistości nadużywanie alkoholu w miejscu pracy. Zachowania te zostają stopniowo eliminowane wraz z procesem transformacji systemu gospodarki centralnie planowanej na wolnorynkową. Podsumowując można stwierdzić za A. Dylus, że pracownika powinna cechować "kultura pracy: zdyscyplinowana. twórcza praca, solidność, pracowitość i wytrwalość . Oprócz tego - kultura wspóludzialu w zarządzaniu, wc własności, w zyskacl1. a wobec kolegów - solidarność" [1994, s. 36 i nas!.]. Niez.ależnie więc od okoliczności powinnością moralną pracownika jest sumienne i uczciwe wykonywanie obowiqzków zawodowych i :1ngai.owanic się w pracę także dla dobra wspólpracowników..

(15) fr yrJw aspekty. --~--------------------------------. 4. Kodeksy etyczne Aby uchronić się przed konsekwencjami nieetycznego dzialania. coraz czę ściej opracowywane są kodeksy elyczne.maj'lCe na celu uporz"dkowanie zasad obowiązujących przedstawicieli danej grupy zawodowej . S" one przejawem troski o moralnii pozycję danej profesji ... Kodeksy tworzy się przez konkrety· zację i uszczególowienie norm etyki ogólnej. funkcjonuj"eej w danym spoleczeństwic. dostosowuj"c je do specyfiki danego zawodu poprzez: - zmianę hierarchii poszczególnych norm. - modyllkację lub konkretyzację ich tresc i. - formulowanie nowych reguł. klórych brak w etyce ogólnej. a które '" szczególnie istotne dla danego zawodu. - podanie swoislych zasad preferencji w sytuacjach kontliktowych. - wskazanie uprawnie,; przedslawicieli danego zawodu . klóre '" pochodną pełnionyc h przez nich funkcji" IS/OI\'/lik ... 1990, s.711. Kodeksy deontologii zawodowyc h dają podstawę do eliminacji zachowań sprzecznych z dobrym imieniem zawodu lub firmy. Ponadto wskazują one na fundamentalne wartosci, klórymi muszą kierować się przedstawiciele danego zawodu. Kodeksa mi etycznymi od dawna dysponują przedstawiciele zawodów. które obcują z laki mi wartościami jak życic czy wolność. Niestely biznesmeni dzialają przede wszystkim dla osobistego zysk u, a w tych dzialaniach normy elyczne wydaj" się przeszkad zać. Tak wi~c problemy etyki zawodowej w biznesie nic znalazly logicznego uporZ<ldkowania w system norm deontologicz· nego kodeksu. ok reślającego zasady etycznego postępowania. Istnieje jednak caly szereg praktycznych wskazówek maj,lcych swe odniesienie do etyki, których respektowanie ma zapewnić biznesmenowi sukces. Spisanie ich w postaci kodeksu by loby dla menedżera pomocą w zarządzaniu przedsiębiorstwem. gdyż mogloby : - .. sIanowić oparcie w nierzadkich sytuacjach konfliktowych lak wewn"lrz firmy, jak i na zew nąlrz niej . - dać podstawy wrażliwośc i etycznej w samodzielnie podejmowanych decyzjach, w samodzie lnej interpretacji zasad. - rozwinqć św iadomość clycznq pracowników firmy" IZbicgi cll -Maciqg 1994,s.74J . AlternalY'V<1 mogą s tać si, kodeksy etyczne opracowywane przez firmy. czyl i .,formalne. pisemne zestawienia wartości i norm etycznych. klórymi kieruje się firma w swoich dzialaniach"[Griffin 1996, s.1421. W Wielkiej Brylanii ponad polowa dużych przed siębiorstw może pochwalić się formalnymi kodeksami. a Stanley Kiaer - dyrektor Inslitule ol' Business Ethics - uważa. że ,,, one dobrym punktem wyjścia do nauczcnia pracowników kierowania s ię wzgl<;dami etycznymi w czasie podejmowania decyzji I.. Management Today" 1997. s. 141. Wprawdzie w polskiej '7.c ezywistości takie kodeksy są jeszcze rzadk ośc i", to jednak niektóre zagraniczne firmy wkraczające na nasz rynek Wl1(lS7.(1 Ze sobą.

(16) Urszula Bukoll'Jka. takie unormowania . Pracownik w momencie zawierania umowy o. pra cę. zobo. w. wiązuJc s ię. do przcslrzegania spi sanyc h w kodeksie reg uł , nic Iylko moralnyc h. obyczajowych i prawnych. ale lak żc dOlyczących np . zalecanych paramelrów lechni cznych. w skaźników płynności. misji przcdsiębi orsl wa. po żąda nych zachow'1I1. zakresu odpow i edz ialno ści rady nad zorczej i kadry zarz'ld zaj'lCej. DlalCgo l eż slosow"iej by ł oby "" zywać je " kodeksami poslępowania" "i ż "kodeksami elycznymi" IGasparski 1997 . s. 221 . Zeslawienie obszarów regu lowanych przez kodeks prezeflluje labcia I: Tabela I. Obszary regulowane przez kodeksy efyczne Wyszczególnienie. Sformulowanl<l kodeksów. l . Dzialania wooce. wpcwnicnie siły finansowej przedsi~biors tw a , wygospodarowolOic stosownego zysk u, z;'IPcwnicnie dlugofalowej egzystencji firmy, zapewnieni(.' stabilnej i ros n<)ccj dywidendy . zapewnienie plynnoSc i i samodziclno Śt.:i finansow cj,ot wartosc minowe idee i POS1tr P techniczny. planowanie na prz yszłość i 1~)sZerz:tnic ohszarów Llljalania. infor mowan ie wła:kicicli. w ła śl.:ic iel i. 2. Dział a ni a wobcc współpracowników. wnoce dostawców i nabywców. dostarczanie dobf)'ch pnx..luktów. systematyczne poprawianie ich jak()~ k i. orientacja na le ra ż n iejs7..C i przysz łe potrzeby klientów, WZOrowe Iraktow<.lnic klientów. niezawodna dostawa, nienaganny serwis, gwarantowanie dostawcom niezależności, informacja i porada dla klientów. 4 . Dz i<.l łania woocc konkurcnt6w. popieranie wolności gosJXxlarczcj, akceptacja liberalnego lad u gospodarczego . popieranie uczc iwego wspó łzawodni ctwa gospodarczego. 3.. 5.. Działania. Iworl.enic dobrego. mot yw uj ącego (]o pracy klimatu , jasny p<xlzi<ll obow i:IZków i odJXlw iedzialnosci. l.apcw nicn ic humanitamydl wanlI1ków pracy . tworzenie mo7. liwości awansu. stałe rOl.wijanic zdo lności i możliwo ści pra..:owników. zafZi)dzanie przez staw ianie celów i dele. • gowanie upl'ilwnicl1.ltuuwgrmcm by (~XCt'plitJlI . l.apCWlllCIlIC wynagrodzc ni a socjalnego i wynagrodzenia 1.•1 re:w lt aly. inrormowanie pracowników. Działan ia. wobec. s:\siadów i spolcczellstwa 6. Dzialania wobec pmlstwa. troska o ochrontr środowiska , rozwój produkcji sprzyj aj'-lcej środowisku , współpraca l.X! s połeczeństwem danego kraju, polepszanie warunkaw życia społeczeństwa. informacja dla opinii publicznej 10.1<.1 111:1 w s półpraca z instytucja mi publ icznym i, wywi.,zywanic l. obowi '- IZków publicz nyc h. !-oi\-,. Ź.ródło: IKlimczak 1996.s . 731 .. Przes łanki wprowadzania kodeksów elycznych w firmach s ą nasl~puj'lCe : - konieczność kszlallowania wizerunku firmy przeslrzegaj'lcej reguł clycz-. nych. a poprzez lO zyskanie przewagi konkurencyjnej, - konieczność rozwijania poslawy moralnej pracowników, -- pomoc w budowaniu c iosu firmy,.

(17) Etyczne aspekty pracy. - ujednolicenie systemów warto ści i norm obowiązujących w różnych kulturach. co jest szczególnie istotne w firmach mi~dzynarodowych. - pomoc w tworzeniu i efektywnym funkcjonowaniu zespolów pracowniczych [Klimczak 1996. s. 73-76[ . Zadaniem kodeksów etycznych jest kształtowanie hierarchii wartości, promowanie dobra , uczciwości i wolności ' . budzenie wrażliwości etycznej wśród pracowników i kadry zarządzającej . Aby kodeksy spelnialy swoje zadania, muszą odzwierciedlać systemy wartości obowiązujące w danej społeczności. Najlepszym rozwi'lzaniem wydaje się być spisanie w kodeksach zasad po stę powania przestrzeganych od dawna, przekazywanych ustnie z pokolenia na pokolenie. Wypada jednak zaznaczyć, że wobec kodeksów wysuwane są również pewne zarzuty, jak choćby ten, iż bierne podporządkowanie się spisanym normom prowadzić może do nieumiejętnego rad zenia sobie z samodzielnym podejmowaniem decyzji zgodnych z zasadami etyki. Jednak samo opracowanie kodeksu nic rozwiązuje od razu wszystkich problemów. Bardzo istotn" kwestiq staje wprowadzenie go do firmy, przekonanie pracowników o konieczności stosowania się do niego. Wprawdzie w literaturze przedmiotu można znalcżć stwierdzenie. iż "kodeksy etyczne tworzy się głównie po to , aby przedsiębiorcy. menedżerowie nie musieli balansować na granicy dobrego i złego. ahy jednoznacznie wiedzieli. jak postępować w sytuacjach krytycznych" [Zbiegieri-Maciqg 1996. s. 168], to kluczowq spraw'l jest zaakceptowanie owego unormowania przez pracowników. Kodeksy nie powinny być przymusowe, gdyż wówczas mog" być postrzegane jako naruszenie wolności wyboru. Z drugiej jednak strony. gdy są dobrowolne, przestrzeganie ich stoi pod znakiem zapyt3nia . Tak więc rozwiqzaniem może być wprowadzenie kodeksów dobrowolnych, a jednoczcśnie zachęcenie pracowników do stosowania się do nich, poprzez ukazanie korzyści, które można osiągnąć w wyniku zachowywania reguł. Wiele uzyskać można poprzez partycypację pracowników w tworzeniu kodeksu etycznego. Jest bowiem bardzo prawdopodobne, że pracownicy chętniej będq przestrzegać norm kodeksu, który sami tworzyli, który co jakiś czas modyfikują lub uzupełniają. Tym samym ustrzec można się przed słabościami kodeksów. wynikającymi między innymi z enigmatycznego wręcz formułowania norm. a także z umieszczania banalnych wytycznych dotyczących zasad postępowania - np. "zgodnych ze słusznym interesem społecznym". Aby kodek sy pomagały w regulowaniu działalności gospodarczej. spełniając jednocześnie funkcję wychowawczą. ważne jest. by postulaty w nich zawarte były precyzyjne I Lewicka-Strzałccka 1997, s. 61] .. ~. Chodzi lU o wolność do czego!; . LI nic wollU)ść od cze g o ś ..

(18) 5.. Zakończenie. Podsumowując należ y podkreślić. ~,c się ostatnio uwagę mi pOSlłlwę clyczn;:,. przed s iębiorstwach zwraca pracowników . Jest lO nicw~łlpliwic pozytywne zjawisko. lecz zgodnie z powiedzeniem. ż.c "przyklad powinien iść z góry", powinno się zacz<}(' od zachęcenia najwyższego kierownictwa do prze-. w wiciu. strzegania regul i norm etycznych, Jest niedopuszczalne. by naczelnij zasad'l obowiązuj'I"'l biwesmena w kontakta,' h z konkurentami by lo "minimalnym kosztem szkodzić maksymalnie w ramach prawa"'Zawi ś lak 1995 . s, 2751, To ,.szkodzenie w ramach prawa"' jest możliwe głównie z tego względu. że wiciu ludzi kieruje się w życiu maksym'l "to. co nic jest zakazane. jest dozwolone". a prawo nic jest w stanic przewidzieć wszystkich niuansów rzeczywistości. Etyka biznesu ma więc być swego rodzaju uzupelnieniem norm prawnych obowi'lzujących wszystkich uczestników życ ia gospodarczego, Tymczasem okazuje się. że niestety w wielu przypadkach poziom świadomości etycznej zarówno pracodawców. jak i pracowników jest niski. Pomocny może okazać się tutaj system edukacji. a zwlaszcza prowadzone na uczelniach ekonomicznych wyklady z etyki biznesu. Bardziej wyszukanym sposobem etycznego wychowywania .. podmiotów pracy" jest opracowywanie kodeksów. będ'lcych swoistym drogowskazem pomagającym w podejmowaniu dziala,i zgodny~h z nonnami moralnymi, Dzięki nim wzrosIHlc może wrażliwość moralna zarówno pracodawców. jak i pracowników. a ponadto promowane będ~ te wartości. którymi powinni się kierować przedstawiciele danych zawodów lub przedsię biorstw,. Literatura Augustyniak · K ropka. J.119')-ł1.. O spoh'c .nyc;' UII'(lrtlllkOlWllli(l('h postr;:egall;{/ moralnego. Wydawni<..'lwo Uniwersytetu tódzkiego. Lódi" Czajkowski M.1 19971. Praca i I,/anlw P;.~ 11Ii(' .\:II';r/)'/1I Iw: I .. Chr:c.\!cijllll;1I II' ŚW;l'C.-il''',. nr 1/202 . Dylus A . 11994 J, Gospodarka. M orall/o.{(. Chr:t' .\:cijwisrwo. Kontrast. Wyda wn ie! wo Funuacji ATK . Wilrszawa, Dylus 1\ . 119971. Mięll:.y l1Ioroli:.mt'J/J (/. l'koIlOll/i:J1ll' lII. I w: I .. Chr:e.\:cijal/ill. I\'. Świt-de".. nr 1/ 202 . Gasparski W. 119971. Etyka hi::II('sl/ - J::kin> do l'0rtrt' fII Iw :1 Etyka hi:.:tlt,.\'It . p(lll red . J. Diella , W. Gasparskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN. W:lrszawa . Griffin R .W. [ 1996 J, Pmlstawy :. ar:ąd:al!ia or~(llli::'(l(jami. Wydawnictwo Naukowe PWN. Kasprzyk L. . Wę g rzecki A.119901. W/,roll 'ad:'l'nh' do.lil(J:(~/i'i. PWN, Warszaw;1. Ka1cch;:'1Il Ko .\~I'i()llI Katolicki/'go 119941. Pallollinul1l . Klimczak 0 . 119961 . Etyka ,l:osp(}(/orc:a . Wydawnictwo AE wc Wrodawiu . Wrocław . Lewicka·Strzalecka A. 11997!, Etyka hi:IIl'.w jako dyscyplina 1/(lllkoWIl I w: I Etyka 11;:.1/1''\"11, pod red . J . Dietla. W. Gasparskiego, Wyd . Nilukowc PWN. Warszaw;:l. Louart P. [ 1995]. K il'1"OW(lf/ ie 1'l'f.Wf/clt' 1/1 \\' I,r:.ed.\· ifhiorstwie, Poltex t, WarsziI wa ..

(19) Etyczne aspekty pracy M<ljka J.! 19X2], Eryka ~ycia go.\podarc::('go, Wydawnictwo Wroclawskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wroclaw. Moralllo,I;(; - ::'yct"t' H' ,\:\\'ierh' l1om1 119971, oprac. A ,S., ,,(,OŚ{' Niedzielny", 14 grudnia. P;1\vica J. [1994], Podstawml't' pojęcia etyki, PA N, Oddzial w Krakowie, Kraków. Slowllik ctyc::ny [1990], pod red. S. Jedynak, Wydawnictwo UMCS, Lublin. Sloner J .A .F" Frecman R .E., Gi Ihert D.R, [ 1947j, Kierowal/ie, PWE, Warszawa. Trznadel A, [ 1898] , Praca i ptaca. Pr:,yc:'Yllek do 1\ 'yja.,:nicllia kwestyi sOljall1ej H' ,l;lI'ie1/ c etyk i katolickie';, Drukarnia C.K. Uni\\'crsytclu JagiellOllskiego pod zarzildcm A.M. Kostarkiewicza, Kraków. Want to Bil Y SOli/C Bus iI/es.\' Er II ies Sqll ire." [ 1997], "M anageme nI Toda y", Decem her. Zawiślak A, [1995]. Eryka \1' hi:'lIi'sie [w:] EncyklojJedia hi:'llfSlt. Fundacja Innowacja, Warsza\va. Zhiegicll-Maci:,g L. [1994], Etyka w hi::ncsh', Wydawnictwo Centrum Kreowania Liderów.. Ethical Aspects ol Labour In Ihis article, Ihe aUlhor shows the ways in which Ihe concepts ol" "ethies" and "morality" are understood by philosophcrs and aulhors ol' publications in the field ol" managemcnt. Shc goes on to discuss the problem ot" busincss cthics. deseribing, among other Ihings, sllccessive stages in Ihe development ol" this discipIinc. The author likewise focuscs on the impact 01' Christianity and Catholic social science on cmploymcnt ethics. The next problcmlouched upon by the author conccrns the ethical diJemmas eJllcrging in such arcas as company cmployee rclatiolls. Particular cmphasis is placeJ on prohlems Ihat arise when performing particular functions ol" persollnelmanagement. In Ihe article, the aulhor also discusses issues connccted with ethical codcs, namcly codes of professiOflal ethics and codes drawll up in enterprises..

(20)