Znaczenie grup producenckich w organizacji rynku rolnego

Pełen tekst

(1)Piotr SerafIn Katedra Gospodarki Reglonal.el. Znaczenie • •• w organIzaCjI. u rolnego. Odwołuj'lc się. do zasady gospodarności, za efektywne i racjonalne można uznać takie gospodarowanie, w wyniku którego zwiększa się produkcja i zysk, a ponoszone koszty maleją, Ważne jest również, aby prowadzona działalność produkcyjna korelowała z popytem na nią, Nowoczesne rolnictwo w odróżnie niu od tradycyjnego, samozaopatrzeniowego stało się w znacznym stopniu zależne od otoczenia, Stanowiąc jednocześnie część agrobiznesu, rozumianego jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych', tworzy różnorakie fonny przedsiębiorczości rolniczej, Wspomniana zależność rolnika od otoczenia (instytucji, przemysłu środków do produkcji, przemysłu przetwórczego, oczekiwań i zachowań konsumentów) wymusza organizowanie się w grupy producentów rolnych w celu sprawnego funkcjonowania na rynku, Pojedyncze gospodarstwo najczęściej nie posiada środków na promocję swoich wyrobów, ma mniejsze możliwości pertraktacji cen, kosztowna jest jego modernizacja i prowadzenie inwestycji. Nie jest również równorzędnym partnerem dla instytucji wspierających regionalny i lokalny rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich, Aby zwiększyć efektywność produkcji, elastycznie reagować na koniunkturę. przygotować się do konkurowania o klienta i środki pomocowe na krajowym i europejskim rynku, tworzenie grup producenckich stało się koniecznością dla rolników polskich (rys, I), W 2000 r. Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, realizując zadanie organizacji rynku produktów rolnych, opracowało projekt ustawy o grupach producenckich i ich związkach, który po przejściu procedury legislacyjnej stał się uchwaloną ustawą w dniu 15 września 2000 r.' Określone zostały w niej zasady organizowania się producentów rolnych w grupy i ich A. Wos, ARrobi:.nes. Makroekof1omika, t. I , Wydawnictwo Kcy-tcxt, Warszawa 1996, s. 22. 2 Dz,U, 2Q(XJ, nr 88, poz, 983, I.

(2) Piotr Sef(~/i'll związki. oraz wymagane warunki do otrzymania form wsparcia . Ustawa jest roz wiązaniem ramowym dotyczącym wszystkich produktów rolniczych . W marcu 2001 r. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi wydalo do obowią zuj'lccj ustawy rozpt1r7"ldzenie ujmujące wykaz produktów i grup produktów, dla których można organizować grupy producenckie '. Okre ś la ono również minimalną roczną produkcję towarową i minimalną liczbę czlonków grupy . Kolejnym dokumentem regulującym funkcjonowanie krajowego i dostosowanie s ię do unijnego rynku owoców i warzyw jest ustawa z dnia 29 li stopada 2000 r. O organizacji rynków owoców i warLyw, rynku chmielu , rynku tytoniu oraz rynku suszu paszowego, która weszła w życie dnia 19 lipca 2001 r.'. GRUPOWO. INDYWIDUALNI E. .1. ...i. Formalnie. NicffJrmaln ic. h )rmaln ie. Nie hmnalnic. Spólka. Sp{)lka. z 0 .0 .. akcyjna. Spólka cywilna. StowarlYszeme. Sp61ka Z 0 .0 .. Sp6lka komandytowa. sd;ka akcyjna. Sp6lka partnerska. Zrzesze nie. S pó łka •. Jawna. Spóldziel. ma. Rys. I. N.jczęstsze formy działalności rołników na rynku rolnym Żródło : opracowanie własne .. Wprowadzona ustawa o grupach producenckich i ich związkac h w swoich zapisach opiera się na i stniejących już formach prawnego organi zowania się producentów rolnych, nie tworząc nowej formy prawnej współpracy rolników. Zatem, aby móc skorzystać z pomocy finansowej przewidzianej omawianą u stawą, grupa musi rekrutować się spośród : spóldzielni, spólek z ograniczoną odpowiedzialnością, spólek akcyjnych, rolniczych zrzeszeń branżowych lub stowarzyszeń (rys . 2) . Czlonkowie, udzialowcy bądź akcjonariusze nie mogą mieć więcej niż 20% glosów na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników. Stąd wynika minimalna liczba 5 osób, które mogą tworzyć oma" Dl.U. 200 I, nr 26, poz . 292. 'Dl .U. 2(XX1, nr 3, pol . 19..

(3) Znaczenie xrup producenckich w orxanizacji rynku rolnego wianą organizację.. Wybór określonej formy prawnej, przewidzianej ustawą jest uzależniony m.in. od liczby wspólników, celu, jaki stawia sobie grupa, funduszy, jakimi dysponują członkowie i wiąże się z wypełnieniem przepisów regulujących wybraną osobowość prawną. Grupy o charakterze otwartym mogą przyjmować w swoje szeregi nowych członków bez konieczności dokonywania zmian w rejestrach prawnych. Zgłaszanie zmian jest obowiązkiem spółek z 0.0. i akcyjnych.. GRUPY PRODUCENTÓW. Fonnalne. Nieformalne. o charakterze zamkniętym Spólka z 0.0.. Rys. 2.. Osobowość. Spólka akcyjna. () charakterze otwartym. Stowarzyszellle. Zrzeszenie. Spółdzicl-. .. ma. prawna grup producenckich. Źródło: opracowanie wlasne.. Spółki funkcjonują. na podstawie regulacji kodeksu spólek handłowych'. Są podmiotami gospodarczymi i podlegają wymogowi rejestracyjnemu przez Rejonowy Sąd Gospodarczy. Dla wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością korzystna jest możliwość otrzymywania dywidendy uzyskiwanej z wypracowanego zysku. Przeszkody w zakładaniu tej formy stanowią: próg kapitalu zakładowego spółki wynoszący obecnie co najmniej 50 tys. zl, konieczność odprowadzania podatku dochodowego (obecnie 24% podstawy opodatkowania) oraz prowadzenie księgowości. Udzialowcy spólki akcyjnej muszą legitymować się znacznie wyższym kapitałem zakładowym - 500 tys. zł, również na spółkę naloż.ony jest podatek dochodowy i obowiązek prowadzenia pełnej księgowości. Do korzyści należą: większa siła przebicia na rynku, wsparcie kredytowe banków i wyższe zyski, a akcjonariusze nie odpowiadają osobiście za zobowiązania spółki. Z uwagi na niskie koszty obsługi, rolnicy chętnie wybierają formę zrzeszenia opartego na Ustawie o społeczno-zawodowych organizacjach rolników 'Dz.U. 2(XX1, nr 94, poz. 1037..

(4) Piotr Serafin. z dnia 8 października 1982 r.' Inicjowane przez co najmniej 10 zaloż. ycieli. pu uchwaleniu statutu i rejestracji w sąd zie gospodarczym, zrzeszeni e może rozpocząć działalność. Obowiązuje je prowadzenie uproszczonej księgowości (książki przychodów i rozchodów), a w wypadku s przeda ży swojej produkcji jednemu odbiorcy unika rozliczania się z podatku dochodowego. Na podstawie ustawy Z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach' o rejestrację stowarzyszenia może ubi eg ać się grupa nie mniejsza niż 15 rolni ków . Od pozostałych, omawianych form prawnych odróżnia się niczarobkowym celem działałności , może ono jednak prowadzić działalność gospodarczą. z dochodu której powinno finansować działalność statutową' . Wypracowane zyski nie mogą być dzielone między członków stowarzyszenia, a organizacja musi prowadzić pełną księgowość. Za wyborem tej formy prawnej przemawia prosta procedura rejestracji i niskie jej koszty. Podstawowym celem spółdzielni, funkcjonujących na podsta wie ustaw y z dnia 16 wrześ nia 1982 r. Prawo spółdzielcze' , jest prowadzenie w interesie swoich członków wspólnej działalnośc i gospodarczej. Rolnicy często zrzeszają się w spółdzielnie w celu prowadzenia działalności marketingowej . Jest to organizacja o charakterze społeczno-gospodarczym, c iąży na niej obowi,jzek prowadzenia pełnej ks ięgowośc i i odprowadzania podatku od wykonywanej działalności .. Mimo różnych form prawnych, grupy producenckie s ą organizacjami o podobnych celach i funkcjach, jakie spełniają wobec rynku. Działalność w zorganizowancj grupie sprzyja nawiązywaniu kontaktów handlowych . eliminowaniu konkurencji wcwnętrznej w grupie, a wy miana dośw iadczc li wpływa korzystnie na poprawę efektywno śc i pracy i rozwój grupy. Tworzone są z ini cjatywy ro lników produkujących dany produkt na skalę towarow'l i są przez nich kontrolowane pod względem jako ści i ilości oraz sposobu przygotowania do sprzedaży. Aby mogły działać formalnie jako "grupy producenckie", muszą funkcjonować na podstawie aktu załoj,yciełskiego (statutu łub umowy) i osi:lgać co najmniej "w pierwszym roku działalności 51 % , w drugim 60 % , w trzecim roku i następnych latach 75%, udokumentowanych przychodó w ze sprzedaży produktów grupy, wytworzonych w gospodarstwach jej cz ł onków" ''' . Oznacza to, że poza grupą uczcstnik grupy może sprzedać nic więcej niż.: w pierwszym roku 49%, w drugim 40% , trzecim i dałszych łatach d z ialalnośc i II, produkcji. Przeszkodą w m ożliwości korzystania z pomocy linansowej państwa ' Dz .U . 1982. nr32.poz. 217 . 7 Dz.U. 1990. nr 14. pOl. 86. II P. Suski, Srow(łfzyszenia w prawie po /.rkim, Wydawn ictwo Prawnicze .. l..cx isNcx is", War· szawa 2002. s. 49 . " Dl.U . 1995. nr 54. pOl.. 288 . HI. Dz .U. 2000. nr 88. poz . 983 ..

(5) Znaczenie. producenckich w. jest ustalony w rozporzqdzeniu wysoki,jak na warunki regionu malopolskiego, próg osiągania rocznej sprzedaży w wysokości 200 tys. zł netto wytworzonej w gospodarstwach grupy. Stanowi to barierę dla wielu mniejszych organizacji rolników z obszaru Małopolski. Pierwotnie z możliwości wsparcia finansowego miały również korzystać związki i grupy wspólnego użytkowania maszyn, zakła dane przez sąsiadów na terenach wiejskich, jednak ostatecznie zostały one wyłączone z Ustawy o grupach producenckich . Również nie każdy rodzaj produkcji rołniczej został uwzgłędniony w wykazie produktów, dła których tworzy s ię grupy. Znalazły się tam: konie , bydło, trzoda chlewna, drób domowy, króliki oraz mięso i podroby, mleko, jaja ptasie, ziemniaki, buraki cukrowe, szyszki chmielowe, miód naturalny i suszone liście tytoniu. Wyszczególniono również spis grup produktów, do których nalci.ą: owce, kozy i ich mięso, ryby słodko wodne i ich mięso, owoce i warzywa, również przeznaczone dla przetwórstwa, grzyby jadalne, orzechy włoskie lub laskowe, ziarno zbóż, nasiona roś lin oleistych, len , konopie uprawiane na włókno, rośliny ziełne (lecznicze), kwiaty św ieże cięte, doniczkowe, ozdobne rośliny ogrodnicze, szkółkarstwo roślin sadowniczych, ozdobnych oraz materiał siewny. Systemem dopłat nie zostanie objęta np. produkcja wikliny czy hodowla strusi. Po spełnieniu wymaganych warunków, formalnie działającą grupę rolników, na jej wniosek, wojewoda wpisuje do rejestru grup producenckich oraz sprawuje nadzór nad jej działalnością. Na podstawie ustawy O organizacji rynku owoców i warzyw wojewoda prowadzi również rejestr grup uznanych i rejestr grup wstępnie uznanych. Producenci wpisani do tych rejestrów mogą uzyskać jeszcze przed przystąpieniem Polski do UE pomoc finansową. jednak wpierw muszą stworzyć grupę według zasad ogólnych i następnie starać się o nowy status - grupy uznanej. Pozwala to na skorzystanie z dofinansowania budżetowego na rLecz funduszu operacyjnego, który są zobowiązani założyć ze swoich składek członkowskich. Pomoc finansowa dla uznanych grup producentów owoców i warzyw sięga maksymalnie 50% poniesionych wydatków na realizację programu działania . Grupy tworzone według tej ustawy mają odmienne warunki do spełnienia . Łączna wartość wytworzonych i sprzedanych produktów musi wynosić co najmniej 100 tys . euro (dla grup wstępnie uznanych - 50 tys . euro). Producenci chmielu zobowiązani są udokumentować pochodzenie produkcji z plantacji zgłoszonych do ewidencji oraz uzyskać certyfikat potwierdzający spełnienie przez roślinę norm jako śc iowych, który będzie wydawany przez wojewódzkiego inspektora skupu i przetwórstwa artykułów rolnych. Na producentów tytoniu nałożone zostaną limity produkcji, ustalona zostanie rejonizacja uprawy tytoniu oraz warunki wstępnego przetwarzania surowca tytoniowego . W ocenie ustawodawcy ustalona wartość sprzedanej produkcji przez producentów warzyw i owoców, wynikająca z niskiego stopnia zorganizowania producentów i dużego rozdrobnienia gospodarstw ogrodniczych w Polsce, nie będzie stanowić przeszkody do tworzenia się uznanych grup producenckich. Pomoc finansowa zapewniona.

(6) Piotr Serafill. w ustawie budżetowej będzie udzielana przez ARiMR na wniosek złożony przez grupę . Przez pięć pierwszych lat działania ustawa przewiduje wsparcie na pokrycie części kosztów związanych z administrowaniem w wysokości od 5% do ł% w kolejnych latach udokumentowanych przychodów grupy. Rolnicy mogą również otrzymać zwolnienie z podatku od nieruchomości dla nowych bądź zmodernizowanych budynków i budowli oddanych do użytkowania i słu żących do prowadzenia działalności statutowej . Kolejną korzyścią dla omawianych organizacji rolniczych wpisanych do rejestru wojewody jest możliwość ubiegania się o niskooprocentowany inwestycyjny kredyt preferencyjny oraz () dopłaty do oprocentowania kredytów zaci'lgniętych na cele obrotowe. W kwietniu 2002 r. ARiMR wprowadzi la linię kredytową przeznaczoną m.in. na zakup przez grupę producencką maszyn. urządzeń i narzędzi wykorzystywanych do produkcji rołnej. modernizacji. adaptacj i. budowy i rozbudowy budynków gospodarczych oraz do przygotowania produkcji do sprzedaży i zakupu stada podstawowego. Ustawa o organizacji rynku owoców i warzyw przewiduje równie/. dla uznanych grup rekompensaty za rezygnację z wprowadzania do obrotu nadwyże k produkcyjnych i przekazania ich na cele charytatywne. Wprowadzenie jej przewidywane jest na początek 2003 r. Wśród głównych celów statutowych powoływanych grup produkcyjnych najczęściej są wymieniane : poprawa jakości produktów. wspólna ich sprzeda ż. produkcja ujednoliconych i dużych partii towaru. wspólne zakupy i użytkowa nie maszyn i środków do produkcji. budowa urządzeń i budynków przydatnych w produkcji. Rolnicy stawiają również na szkolenia. doradztwo techniczne i fi-. nansowe. W 2002 r. wojewoda małopolski dokonał rejestracji administracyjnej pierwszych dwóch grup producenckich na terenie województwa (8 kolejnych czeka na rejestrację) . Pierwszą grupą. jaka powstała w woj. małopolskim . była Spół dzielnia Ogrodnicza .. Grodzisko" powstała w sadowniczym rejonie pólnocnej części Beskidu Wyspowego. Początkiem działalności był 1995 r.. kiedy kilkudziesięciu rolników-sadowników zalożyło spółdzielnię. Wspierani przez gminę . podpisali umowy na dostawy świeżych owoców dla sieci Ca rrefour. Auchan i Champion. Część trafia równici. do przetwórni w Tymbarku. na targowiska oraz do mniejszych hurtowni. Obecnie spółdzielnia zrzesza II człon ków. Podstawę produkcji stanowią jabłka (ok. 90-95%). reszta przypada na gruszki. śliwy. czereśnie. wiśnie i maliny. Areał. na którym prowadzona jest działalność grupy. wynosi 63,4 ha. Towar pakowany jest w standaryzowane opakowania. oklejone etykietami spełniającymi normy unijne. Producenci posiadają certyfikat IPO (integrowanej produkcji owoców). Osiągane zyski ze sprzedaży pozwalają na inwestowanie w chłodnię. sortownię. przec howalnie. samochód dostawczy. jak również na ubieganie się o środki finansowe m.in. z programu Sapard. pozyskanie kredytu preferencyjnego czy obrotowego. Pro-.

(7) Znaczenie grup producenckich w organizm,)i rynku rolneJ.:o. bIernem, Z którym boryka się obecnie grupa. są zbyt. Z tego powodu w najbliższej przyszłości przyjmowania nowych członków.. nadwyżki. produkcyjne i ich spółdzielnia nie przewiduje. Drugą zarejestrowaną grupą producencką została Spółdzielnia. Producentów Warzyw Traf z Tropiszowa. Powstała w 2000 r. grupa zrzesza ł O członków i gospodaruje na ok. 60 ha ziemi. Specjalizuje się w produkcji kalafiorów. sałaty. papryki. selerów. porów i kapusty. Spółdzielnia eksportuje ok. 30% produkcji warzyw do Czech, resztę rozprowadzając za pośrednictwem hurtowni do supermarketów. Wypracowane dochody są lokowane w hudowę magazynów. zakup ziemi oraz w zwiększenie produkcji i eksportu. Grupa pozyskuje środki finan sowe również. w ramach kredytu preferencyjnego i przygotowuje się do realizacji inwestycji wspieranej przez program Sapard. Na terenie województwa małopolskiego działa 47 grup producenckich posiadających rejestrację prawną w Krajowym Rejestrze Sądowym. Są lO spółdziel nie. zrzeszenia. stowarzyszenia i spółki z 0 .0. Ich produkcja jest w większości nastawiona na warzywa i owoce (łącznie 62% zarejestrowanych). co piąta grupa zajmuje się chowem trwdy chlewnej. Produkcję ziemniaków prowadzą trzy grupy, dwie nastawione są na uprawę zbóż, pojedyncze zajmują się produkcją mleka. tytoniu, pieczarek oraz hodowlą bydła i pszczół. Wzrasta również łiczba zawiązywanych nieformalnie związków i stowarzyszeń rolników. o mniejszym potencjale produkcyjnym. ale powoływanych dla realizacji podobnych celów. jak w wypadku grup posiadających już osobowość prawną. Proces ten. choć powolny. wydaje się jedyną drogą umożliwiającą organizację malopolskiego rynku rolniczego i mimo niechęci części rolników do zrzeszania się jest raczej nieunikniony. W państwach Unii Europejskiej istniejące od ponad 50 lat grupy producenckie odgrywają istotną rolę w organizacji rynku produktów rolnych i restrukturyzacji rolnictwa. Tworzą sieci powiązań między producentami. przetwórcami i handlowcami, co sprzyja płanowaniu podaży i stabilizacji cen. Ich udział w obsłudze rolnictwa jest bardzo wysoki i w załeżności od państwa wynosi w granicach: w skupie produktów rolnych 25-80%. w zaopatrzeniu w środki do produkcji 35-75%. w przetwórstwie produktów rolnych 30-80%. We Francji, Holandii i Belgii grupy producenckie dostarczają na rynek ponad połowę warzyw i owoców. Organizowanie się rołników w krajach unijnych przynosi im wymierne korzyści. Sprzedaż jest skoncentrowana. grupa dysponuje szerokim asortymentem produktów. zapewnia wysoką ich jakość i ciągłość dostaw. co pozwala na uzyskanie mocniejszej pozycji negocjacyjnej w rozmowach z odbiorcami sieciowymi. Łatwiej jest wypełnić surowe normy unijne związane ze znakowaniem, sonowaniem. przechowywaniem. konfekcjonowaniem i dystrybucją produkcji rolniczej. Uzyskiwane ze sprzedaży dochody i pozyskiwane dzięki koncentarcji kapitału środki finansowe są wspierane kredytami preferencyjnymi i umożliwiają inwestowanie w niezbędną. kosztowną infrastrukturę..

(8) Piotr. Ser(~fifl. Grupa, posiadaj'lc pieni'ldze, może sondować rynek i zaspokajać gust konsumentów odnośnie do reklamy i produktu, jak równie ż przeprowadzać szkolenia z zakresu doradztwa rolniczego, technologicznego czy finansowego . Poza oszczędności'l czasu przeznaczonego na zaopatrzenie i zbyt czlonkowie grupy producenckiej u zys kują możliwość lepszego zabezpieczenia prawnego dokonywanych transakcji i z.mniejszenie ryzyka handlowego. Kwoty przyznawane z bud że tu Unii Europejskiej w ramach doplat i kredytów liczone są w setkach milionów euro (w 2002 r. ponad 600 mln) . Dlatego organizacje te są bardzo popularne i w krajach Europy Zachodniej bardzo liczne (w Niemczech działa ponad 1(00) . Jednak muszą spełniać one dość wysokie limity minimalnej wartości produkcji towarowej, jak również liczba czlonków grupy producenckiej jest wysoka, np. w Niemczech, Francji, Włoszech, Austrii czy Wielkiej Brytanii grupa zrzeszająca 40 producentów musi wypracować co najmniej 1,5 mln curo; a 5 producentów - odpowiednio - 3 mln euro". O wsparcie finansowe mogą ubiegać się również grupy producenckie będące w fazie powstawania; stosowane wówczas wymagania są nieco łagodniejsze . Urzędnicy unijni niec hętni e godz,) się na tworzenie grup producenckich, skupiaj'JCych 5 rolników, których roczna sprzedaż wynosi 100 tys . euro, ponieważ ich zdaniem tylko duże grupy producenckie mają szanse przetrwać na rynku. W warunkach polskich s pełnieni e kryteriów obowiązujących Francję , Niemcy czy Austrię by loby dla grup już istni ejących niemożliwe. Literatura "Dolnośl;lski. Informator Rolniczy" 200t, nr 8.. Suski P., Stowarzyszenia w prawie polskim, Wydawnictwo Prawnicze "LexisNexis", Warszawa 2002. Wos A .o A}:robizne.\', Makroekollomika, t. I, Wydawnictwo Key -leX!. Warszawa 1996.. The Slgnlflcance ol Producer Groups In Ihe Organl%allon ol the Agrlcullural MarkeI The paper prcscnlS the benefits and rcsponsibililies (hal resull when fanners organize inlo producer groups . The Jaw on produccr groups and confcderalions is discussed . Thcll (he groups rcgistcred by the governor of Małopol skie Province arc prcscntcd . Thc arlidc. concludes with. II. J. dcscription of (he condilions for forming groups in the Europcan Union .. "Dolnosl;lski Informator Rolniczy" 2001, nr 8..

(9)