Turystyka na obszarach górskich na przykładzie szwajcarskiego kantonu Valais

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 788. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Katarzyna Klimek Katedra Turystyki. Turystyka na obszarach górskich na przykładzie szwajcarskiego kantonu Valais 1. Wprowadzenie Obszary górskie to podstawowe, obok regionów nadmorskich, bogactwo naturalne, dzięki któremu rozwija się współczesna turystyka. W wielu miejscach Alp turystyka stała się doskonałą alternatywą dla mało opłacalnych uprawy roli i wypasu bydła, zapewniając mieszkańcom możliwość utrzymania się. Było tak również w wypadku kantonu Valais, jednego z najbardziej rozwiniętych pod względem turystycznym regionów Szwajcarii. Początki turystyki na tym obszarze przypadają na pierwszą połowę XIX w., kiedy to dzięki wyprawom grupowym Thomasa Cooka zaczęli tu przybywać bogaci turyści z Anglii, a następnie z innych krajów Europy i świata. Od tego czasu niedostępne góry i nieużytki rolne stały się towarem na sprzedaż, przynosząc dodatkowy dochód mieszkańcom, stwarzając miejsca pracy w nowo tworzących się sektorach gospodarki. Niniejszy artykuł prezentuje determinanty rozwoju turystyki w kantonie Valais, a także ukazuje znaczenie tego sektora dla rozwoju gospodarczego regionu. Dane statystyczne pozwalają porównać stopień rozwoju gospodarczego Valais z pozostałymi kantonami Szwajcarii. W publikacji zaprezentowano także wyniki badań przeprowadzonych w tym kantonie na zlecenie władz w 2001 r. na temat znaczenia turystyki w Valais i udziału tego sektora w wartości dodanej. Należy podkreślić, że Szwajcaria dzięki rozwojowi turystyki w regionach górskich uważana jest za kolebkę narodzin nowoczesnej turystyki europejskiej i światowej..

(2) 90. Katarzyna Klimek. 2. Charakterystyka kantonu Valais Kanton Valais (niem. Wallis) ze stolicą w Sion znajduje się w południowo-zachodniej części Szwajcarii (zob. rys. 1). Jest to trzeci pod względem wielkości kanton Konfederacji Helweckiej, o powierzchni całkowitej wynoszącej 5225 km2. Valais jest kantonem granicznym państwa. Od strony południowej graniczy z Włochami, a na południowym zachodzie z Francją. Jeśli chodzi o usytuowanie wewnątrz kraju, od północy Valais graniczy z kantonem Bern, od zachodu z kantonem Vaud, natomiast od wschodu z kantonami Uri i Tessin (por. rys. 1). Na całej długości kantonu Valais rozciąga się dolina Rodanu, który wypływa z lodowca w pobliżu miejscowości Oberwald i ma swoje ujście w Jeziorze Genewskim. Od głównej doliny odchodzi wiele bocznych odgałęzień, m.in. dolina Mattertal, w której położona jest u stóp szczytu Matterhorn (4477 n.p.m.) najsłynniejsza miejscowość turystyczna kantonu Valais – Zermatt. Pomimo tego, że Valais jest kantonem górskim, 150-kilometrowa dolina Rodanu otoczona alpejskimi szczytami zapewnia ciepły i słoneczny klimat śródziemnomorski, który szczególnie sprzyja uprawie winnej latorośli. Valais jest krainą słynącą z produkcji win czerwonych (w szczególności pinot noir, gamy oraz dôle) oraz win białych. Należy podkreślić, że Szwajcaria jest czwartym na świecie producentem wina pinot noir, którego produkcja w całości odbywa się w kantonie Valais. Suchy i słoneczny klimat sprzyja także uprawie warzyw i owoców. Ze względu na obfitość plonów, a także szczególne walory klimatyczne Szwajcarzy nazywają kanton Valais Kalifornią Szwajcarii.. Rys. 1. Mapa 26 kantonów Szwajcarii (nazwy w języku francuskim) Źródło: www.memo.fr..

(3) Turystyka na obszarach górskich…. 91. Administracyjnie kanton Valais podzielony jest na 13 dystryktów i 153 gminy. Liczba ludności w 2005 r. wynosiła 278 212 osób, a średnia gęstość zaludnienia na km2 53 mieszkańców1. Valais jest jednym z trzech dwujęzycznych kantonów Szwajcarii. Oficjalnymi językami są tu: język francuski, którym włada ponad 60% ludności, oraz język niemiecki używany przez 40% mieszkańców kantonu. Granica językowa dzieli kanton na dwa główne obszary zróżnicowane pod względem kulturowym: tzw. Dolne Valais (obejmujące Bas-Valais i Valais-Centrale), zamieszkiwane głównie przez frankofonów, i Górne Valais (Haut-Valais), w którym dominuje język niemiecki. Dojazd do kantonu nie byłby możliwy, gdy nie doskonała jakość dróg i tuneli wiodących przez górskie przełęcze i doliny. Strategiczne dla transportu samochodowego są przełęcze Simplonpass i Świętego Bernarda, łączące Szwajcarię z Włochami i Francją, oraz Furkapass, Nufenen i Grimselpass, łączące Valais z innymi regionami Szwajcarii. W maju 2006 r. minęła setna rocznica otwarcia tunelu Simplon oraz drogi biegnącej przez Przełęcz Świętego Bernarda. Od Genewy do Sierre prowadzi oddana w 1997 r. autostrada A9. Do Valais można dojechać także pociągiem. Na trasie Martigny-Chamonix/Mont-Blanc kursuje panoramiczny Mont-Blanc Express. Bardzo popularny jest także tzw. lodowcowy ekspres (Glacier Express), którego niezwykle malownicza trasa łączy dwa najważniejsze kurorty turystyczne Szwajcarii: St-Moritz w kantonie Graubünden z Zermatt w kantonie Valais. Między Sion a Mediolanem kursuje nowoczesny szybki ekspres Cisalpino. 3. Gospodarka kantonu Valais Jeśli chodzi o rozwój gospodarczy analizowanego regionu, należy zaznaczyć, że kanton Valais należy do uboższych regionów Szwajcarii. Według danych Federalnego Biura Statystycznego, przychody kantonu Valais za 2003 r. wyniosły 10 597 mld CHF, co stanowiło niespełna 2,9% dochodu narodowego Szwajcarii2. Analizując dane zawarte w tabeli 1, można zauważyć, że udział poszczególnych kantonów w dochodzie narodowym kraju jest bardzo zróżnicowany i zależy od wielu czynników, m.in. od liczby mieszkańców i koncentracji przemysłu na danym terenie. Najbardziej uprzemysłowiony kanton Zurich w 2003 r. przewyższył prawie ośmiokrotnie kanton Valais pod względem osiągniętych przychodów (zob. tabela 1). Dochód liczony na mieszkańca w 2003 r. w kantonie Valais był jednym z najniższych i kształtował się na poziomie 37,4 tys. CHF. Najwyższy dochód na jed1 2. www.business-valais.ch, sierpień 2005 r.. Mémento statistique de la Suisse 2006, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2006..

(4) Katarzyna Klimek. 92. nego mieszkańca osiągany jest w kantonach Zug i Bazylea-Miasto, gdyż są to regiony o dużym znaczeniu przemysłowym. Tabela 1. Udział kantonów w dochodzie narodowym brutto w 2003 r. Kanton. Wielkość dochodu (w mld CHF). Zurich (ZH). 83 950. Lucerna (LU). 14 538. Berno (BE). Uri (UR). 41 285. Udział w dochodzie narodowym brutto (w %) 21,6 11,4 4,1. 1 585. 0,4. 1 167. 0,3. Schwyz (SZ). 6 242. Nidwald (NW). 2 377. Dochód na jednego mieszkańca (w tys. CHF) 66,1 43,1. 41,2. 45,6. 1,9. 46,7. 0,6. 61, 9. 8 923. 2,2. 86,5. Solura (SO). 10 786. 3,0. Bazylea-Wieś (BL). 13 632. Obwald (OW) Glarus (GL). Zug (ZG). Fribourg (FR) Bazylea-Miasto (BS) Schaffhausen (SH). Appenzell Rh.-Ex (AR) Appenzell Rh.-Int. (AI). 2 462. 9 528. 9 046. 1,0. 52,8. 626. 0,2. 8 712. 2,3. 9 981. 2,8. 33 290. 8,8. 2 226. 26 908. Ticino (TI). 12 264. Valais (VS). 10 597. Neuchâtel (NE) Genewa (GE) Jura (JU). Szwajcaria. 43,9. 3 915. Aargau (AG). Vaud (VD). 38,3. 99,9. 19 866. Thurgau (TG). 2,6. 64,3. 3,9. Sant-Gallen (SG). Graubünden (GR). 0,6. 35,4. 7 647. 25 300. 2 506. 379 360. 3,7. 0,7. 5,6. 51,9. 42,2. 42,6 43,4. 45,6. 7,5. 48,2. 3,3. 38,7. 2,9. 37,4. 43,1. 51,3. 2,0. 45,4. 0,7. 36,9. 6,2. 100. 59,1. 51,2. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mémento statistique…. Strukturę gospodarczą analizowanego kantonu Valais przedstawia tabela 2, ukazująca udział podstawowych branż przemysłowych w całości gospodarki Szwajcarii..

(5) Turystyka na obszarach górskich…. 93. Tabela 2. Udział branż przemysłowych w wartości dodanej brutto w kantonie Valais na tle szwajcarskiej gospodarki (w %) Branże przemysłowe. Kanton Valais. Szwajcaria ogółem. Przemysł i rzemiosło. 22,4. 21,4. Handel. 10,5. 12,2. 8,6. 2,5. 2,1. 1,5. Usługi turystyczne Budownictwo Inne usługi. Energetyka, hydroenergetyka, przemysł wydobywczy Rolnictwo i ogrodnictwo Wynajem pomieszczeń. 12,6 6,8. 29,1. 7,1. 5,4. 4,8. 45,4. 5,7. Źródło: H. Rutter i in., Le tourisme en Valais, Etude sur la valeur ajutée, Etat du Valais, Sion 2001.. Jeśli chodzi o udział poszczególnych branż w wartości dodanej brutto wytworzonej w kantonie Valais, należy zwrócić szczególną uwagę na znaczenie usług turystycznych dla gospodarki kantonu. Turystyka jest trzecią co do ważności branżą tego regionu, tworzy 12,6% wartości dodanej brutto. Wyprzedza ją jedynie przemysł i działalność rzemieślnicza (22,4%) oraz tzw. inne usługi (29,1%). Część dochodu narodowego uzyskiwana z turystyki była w analizowanym okresie dwukrotnie niższa i wynosiła 5,4%3 (zob. tabela 2). Wśród usług turystycznych świadczonych na terenie kantonu Valais należy wyróżnić: noclegowe, uzdrowiskowe (SPA), gastronomiczne, touroperatorskie, turystyki przyjazdowej (incoming), transportowe (kolej, autokary, kolejki górskie), przewodnickie i animacyjne, świadczone przez animatorów kulturalnych, przewodników górskich, instruktorów sportowych, informacyjne, realizowane przez biura informacji turystycznej, oraz wynajem pomieszczeń i samochodów (rent a car). Opisywany region stanowi także największe zaplecze produkcji energii wodnej w Szwajcarii. Liczne zapory wodne usytuowane na dużych wysokościach, np. Grand Dixence, Mauvoisin, Emosson, Mattmark, Rawyl, Cleuson, Moiry, wytwarzają 80% energii wodnej produkowanej w całym kraju. Zapory pełnią funkcję przemysłową, ale stanowią także ciekawą atrakcję turystyczną – są chętnie odwiedzane.. 3. H. Rutter i in., op. cit..

(6) Katarzyna Klimek. 94. 4. Historia turystyki w kantonie Valais Analizując historię turystyki na obszarze Alp, W. Batzing wyróżnił sześć faz. Dobrze opisują one również rozwój tej branży w kantonie Valais i innych alpejskich kantonach Szwajcarii (tj. Graubünden, Ticino, Berno). Są to następujące fazy: 1) 1780–1880 – okres odkryć, 2) 1880–1914 – belle époque, 3) 1914–1950 – okres wojen światowych i międzywojnia, 4) 1950–1975 – okres masowej turystyki letniej, 5) 1965–1981 – okres masowej turystyki zimowej, 6) 1982 – do dnia dzisiejszego – faza współczesna4. W wypadku Alp Szwajcarskich i kantonu Valais okres odkryć to czas pierwszych przyjazdów w Alpy (szczególnie do kantonów Graubünden i Valais) bogatych turystów z Anglii, podróżujących najczęściej w celach leczniczych i poznawczych. Doskonałe warunki klimatyczne, czyste powietrze i nieskażona przyroda oraz niezwykłe bogactwo krajobrazu przyciągały do Zermatt, Davos czy St-Moritz coraz liczniejsze grupy turystów zagranicznych. W literaturze Alpy Walezańskie zostały rozsławione już w II poł. XVIII w. przez poetę i myśliciela okresu Oświecenia – Jana Jakuba Rousseau, wielkiego miłośnika górskich wypraw w Alpy. Dzięki niemu pierwszym rodzajem aktywności w ramach rodzącej się turystyki letniej na terenie Valais były właśnie górskie wyprawy. Okres odkryć to także zdobywanie alpejskich szczytów. Najsławniejszą górę Szwajcarii – Matterhorn (4478 m n.p.m.) zdobyto po raz pierwszy 14 lipca 1865 r. Dzięki dynamicznemu rozwojowi kolei żelaznej (kolej dotarła do Sion w 1860 r.) oraz przedsiębiorczości angielskiego biznesmena Thomasa Cooka pierwsza zorganizowana grupa turystów angielskich przybyła do kantonu Valais w 1863 r. Wyprawa ta przebiegała pod hasłem First Conducted Tour of Switzerland i odbyła się na trasie Chamonix–Martigny–Loeche–Les-Bains–Col de la Gemmi. W 2007 r. trasa ta została udostępniona zwiedzającym jako historyczny szlak Via Cook. Ruch turystyczny w regionach górskich zwiększył się po wybudowaniu kilku tuneli kolejowych, m.in. tunelu Simplon łączącego kanton Valais z Włochami, który otwarto w 1906 r. Umożliwienie przejazdu kolei przez przełęcze Gotthard i Świętego Bernarda zwiększyło także ruch tranzytowy przez Szwajcarię, dzięki czemu kraj ten stał się dostępniejszy dla turystów zagranicznych oraz turystów jednodniowych i umocnił swoją pozycję jako kraj tranzytowy. Charakterystyczną cechą ruchu turystycznego w Alpach Szwajcarskich był od początku jego mięW. Batzing, Die Alpen. Entstehung und Gefahrdung einer europäischen Kulturlandschaft, München 1991, cyt. za: W. Kurek, Turystyka na obszarach górskich Europy, UJ, Kraków 2004. 4.

(7) Turystyka na obszarach górskich…. 95. dzynarodowy charakter. Turystyka krajowa ze względu na wysokie ceny usług i biedę miejscowej ludności w XIX w. rozwinięta była bardzo słabo. Coraz liczniejsze przyjazdy bogatych turystów z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych w II poł. XIX w. spowodowały znaczny napływ dewiz do wielu miejscowości górskich, które w krótkim czasie przekształcono w prestiżowe kurorty turystyki zimowej (Zermatt, Crans-Montana, Saas-Fee). W 2005 r. minęło 120 lat od narodzin turystyki zimowej w Alpach Szwajcarskich. Przyjmowanie turystów zagranicznych nie byłoby możliwe bez dynamicznego rozwoju branży hotelarskiej, przypadającego na lata belle époque. Szwajcarscy przedsiębiorcy hotelowi, m.in. Seiler w Zermatt, Baur w Zurichu, Badrutt w St-Moritz i Cesar Ritz, właściciel hoteli w wielu miejscowościach (nie tylko szwajcarskich), zyskali międzynarodową sławę, kładąc podwaliny pod nowoczesne hotelarstwo. Warto podkreślić, że pierwszy hotel na terenie kantonu Valais powstał w Zermatt w 1839 r., a więc 24 lata przed pojawieniem się turystyki zorganizowanej w Alpach. W 1910 r. Szwajcaria miała już 12 tys. hoteli, w 2006 r. było ich niespełna 4,9 tys.5 Za rekordowy można uznać rok 1910, w którym przyjęto w Szwajcarii ponad 22 mln gości zagranicznych. Ten wynik powtórzono dopiero po II wojnie światowej w 1957 r.6 Pomimo neutralności politycznej Szwajcarii okres wojen światowych wpłynął na znaczne zmniejszenie się międzynarodowego ruchu turystycznego w Alpach. Dopiero po II wojnie światowej Szwajcaria odbudowała swoją pozycję i w latach 50. XX w. posiadała 8% udziału w światowym rynku turystycznym. Ten dynamiczny rozwój charakteryzował zwłaszcza lata 1959–1979, gdyż każdego roku ok. 40 mln turystów spędzało wakacje w Alpach Szwajcarskich. Tak prężny rozwój turystyki możliwy był dzięki inwestycjom państwowym i sektora prywatnego, co pozwoliło stworzyć odpowiednią infrastrukturę turystyczną i paraturystyczną, a w szczególności: sieć dróg i autostrad, nowe połączenia kolejowe, autobusowe i lotnicze, kolejki górskie oraz rozbudowaną bazę noclegową. Od lat 50. XX w. w Szwajcarii powstawało rocznie ok. 50 nowych kolejek górskich i wyciągów narciarskich, co spowodowało, że kraj ten ma obecnie najgęstszą sieć kolei górskich na świecie. Umożliwiło to dynamiczny rozwój narciarstwa zjazdowego, które od lat 60. XX w. uznawane jest za narodowy sport Szwajcarii. Na ten sam okres przypada dynamiczny rozwój krajowego ruchu turystycznego. Turyści krajowi, korzystający zwłaszcza z tańszej bazy parahotelowej, wpłynęli na jej gwałtowny rozwój, kreując modę na posiadanie drugiej letniej lub zimowej rezydencji w Alpach. W latach 1970–1985 liczba takich rezydencji (tzw. drugich domów) wzrosła z 110 do 250 tys., tj. o 130%. 5 6. Tourisme suisse en chiffres 2007, Fédération suisse du tourisme, Berne 2007. I. Jędrzejczyk, Nowoczesny biznes turystyczny, PWN, Warszawa 2001..

(8) Katarzyna Klimek. 96. Od lat 80. XX w. obserwuje się stagnację, jeśli chodzi o przyjazdy turystów zagranicznych, zarówno do kantonu Valais, jak i innych regionów kraju. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać zarówno w globalizacji, jak i w triumfie gospodarki wolnokonkurencyjnej oraz otwieraniu się coraz atrakcyjniejszych, a w szczególności tańszych destynacji turystycznych w Europie i na świecie. Szacuje się, że oferta konkurencyjnych regionów w Alpach Włoskich i Austriackich jest o ok. 35% tańsza od tej, którą oferują znane kurorty szwajcarskie7. Turystyka jest jednak w dalszym ciągu siłą napędową szwajcarskiej gospodarki i czynnikiem rozwoju gospodarczego kantonu Valais. 5. Korzyści z rozwoju turystyki w kantonie Valais Poza czysto makroekonomicznymi korzyściami z turystyki rozwój tego sektora miał i nadal ma bardzo znaczący wpływ na przemiany społeczno-gospodarcze w tym regionie. Do podstawowych korzyści płynących z rozwoju turystyki na tym obszarze można zaliczyć: – hamowanie wyludniania się obszarów górskich, – kreowanie nowych miejsc pracy, – tworzenie dochodu dla innych branż, – finansowanie infrastruktury i poprawa warunków życia mieszkańców, – wzmacnianie więzi etnicznych i kulturowych rdzennych mieszkańców. Hamowanie wyludniania się obszarów górskich Ludność kantonu Valais, podobnie jak innych górskich regionów Szwajcarii (Bern, Graubünden), do połowy XIX w. zajmowała się uprawą zboża oraz wypasem bydła. Uprawa roli na bardzo nieurodzajnych górskich glebach, które w Szwajcarii zajmują ok. 2/3 terytorium, była zajęciem bardzo żmudnym i mało opłacalnym. Rozwój przemysłu w dolinach (np. powstanie fabryki aluminium w Chippis) oraz import taniego zboża z krajów zamorskich spowodował, że uprawa roli stawała się coraz bardziej nieopłacalna. W związku z tym wielu ludzi, zwłaszcza młodych, zaczęło migrować „za chlebem” zarówno do miast, jak i za granicę, szczególnie do Stanów Zjednoczonych. W II połowie XIX w. wysoko położone wioski Valais prawie zupełnie się wyludniły, a jedynymi rdzennymi mieszkańcami byli ludzie starsi, wierni uprawie swojej ziemi. Pojawienie się pierwszych turystów zagranicznych spowodowało, że ubodzy rolnicy i farmerzy zyskiwali dodatkowy dochód ze sprzedaży swoich produktów, a także z wynajmu kwater noclegowych. Obecnie obserwuje się zjawisko częstych migracji mieszkańców dużych miast do Valais i innych kantonów górskich w celu podjęcia pracy w usługach, w szczególności w turystyce. 7. H. Rutter i in., op. cit..

(9) Turystyka na obszarach górskich…. 97. Kreowanie nowych miejsc pracy Omawiając zagadnienia turystyki w Szwajcarii, nie można nie wspomnieć o jej wpływie na strukturę zatrudnienia ludności. Według szacunków Federalnego Biura Statystycznego, w Szwajcarii w XIX w. 60% ludności utrzymywało się z rolnictwa i leśnictwa. W następnym stuleciu tendencja ta uległa odwróceniu na korzyść zatrudnienia w usługach, obejmującego obecnie ponad 74% czynnych zawodowo (szacuje się, że w turystyce pracuje obecnie prawie 10% ludności aktywnej zawodowo)8. Tabela 3. Struktura zatrudnienia w kantonie Valais w podziale na branże i na regiony turystyczne w 2000 r. (w %) Sektory gospodarki Usługi turystyczne. Kanton Valais. Górne Valais. 16,7. Przemysł i rzemiosło. Valais Centralne. Dolne Valais. 17,0. 13,4. 20,9. 20,9. 15,6. 12,8. 23,2. 17,5. 36,7. 16,2. 24,9. 16,5. 38,0. 2,0. 1,1. 1,5. 3,5. 0,9. 7,6. 6,2. 7,3. 9,5. 4,7. 100. 100. 100. 100. 100. 18,7. Budownictwo. 10,3. Inne usługi. 29,0. Handel detaliczny Energia, hydroenergetyka, przemysł wydobywczy Rolnictwo i ogrodnictwo Razem. 27,7 11,9. 14,1 9,4. 15,2 9,8. Szwajcaria (1998) 9,8. 9,2. Źródło: H. Rutter i in., op. cit.. Jeśli chodzi o zatrudnienie w kantonie Valais, w 2000 r. odnotowano 110 tys. osób aktywnych zawodowo, z czego aż 19% (tj. 30,1 tys.) osób zatrudnionych było bezpośrednio w turystyce9. Znacznie wyższy odsetek osób pracujących w usługach turystycznych odnotowano w Górnym Valais – prawie 28%, tam bowiem usytuowane są główne kurorty górskie Szwajcarii. Usługi turystyczne w kantonie Valais dają zatrudnienie nie tylko w ściśle turystycznych dziedzinach, jakimi są hotelarstwo i gastronomia czy biura podróży, ale także w innych branżach stymulowanych przez ruch turystyczny, m.in. w: handlu nieruchomościami, transporcie drogowym i kolejowym, obsłudze kolei górskich i wyciągów, handlu detalicznym, budownictwie oraz w działalności bankowej, ubezpieczeniowej, kulturalnej i sportowej. 8 L’histoire de l’Etat fédéral, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2001; L’économie touristique suisse, Etat de lieux et perspectives, Suisse Tourisme, Zurich 2003. 9. H. Rutter i in., op. cit..

(10) Katarzyna Klimek. 98. Strukturę zatrudnienia w kantonie Valais na tle zatrudnienia ogółem w Szwajcarii przedstawiono w tabeli 3. Należy zwrócić uwagę, że odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie i ogrodnictwie jest w kantonie Valais znacznie wyższy niż w całej Szwajcarii. Wynika to w szczególności z bardzo sprzyjających warunków klimatycznych, zwłaszcza w Dolnym i Centralnym Valais. Należy także podkreślić, że ważnymi odbiorcami miejscowych płodów rolnych są hotele i przedsiębiorstwa gastronomiczne (aż 5,5% produkcji rolniczej Valais jest spożytkowywana przez branżę hotelarsko-gastronomiczną kantonu)10. Tworzenie dochodów dla innych branż Turystyka jest branżą o charakterze złożonym, tworzy przychody nie tylko dla przedsiębiorstw o charakterze turystycznym (tj. hoteli, gastronomii, kolejek górskich), ale także dla wielu innych podmiotów gospodarczych. Wpływa bowiem np. na handel detaliczny, banki, transport, ubezpieczenia, wynajem apartamentów i domów, telekomunikację. Z rachunku satelitarnego opracowanego w 1998 r. wynika, że wartość dodana brutto tworzona przez turystykę szwajcarską wyniosła 12,9 mld CHF11. W kantonie Valais przychody bezpośrednie i pośrednie branży turystycznej w 2000 r. wyniosły 5,54 mln CHF, co stanowiło 25,4% produktu kantonalnego brutto. Ponad połowa tej sumy (3,28 mln CHF) to rezultat świadczenia usług turystycznych w regionie. Natomiast 2,26 mln CHF to przychody uzyskiwane przez branże związane z turystyką w sposób pośredni. Dane dotyczące przychodów bezpośrednich i pośrednich osiąganych dzięki branży turystycznej w kantonie Valais i ich udziału w dochodzie kantonalnym brutto zestawiono w tabeli 4. Tabela 4. Przychody uzyskiwane bezpośrednio i pośrednio dzięki usługom turystycznym w kantonie Valais i ich udział w kantonalnym PKB w 2000 r. (w %) Rodzaj przychodu Przychody bezpośrednie z turystyki, w tym: usługi turystyczne. inna działalność ekonomiczna bezpośrednio związana z turystyką. 10. Ibidem.. Kanton Valais Górne Valais. Valais Centralne. Dolne Valais. 16,2. 22,7. 14,4. 11,8. 8,4. 14,6. 5,8. 5,4. 7,8. 8,0. 8,6. 6,4. L’importance du tourisme dans l’économie nationale. Vers un compte satellite du tourisme, Office fédéral de la statistique, Berne 1998. 11.

(11) Turystyka na obszarach górskich…. 99. cd. tabeli 4 Rodzaj przychodu Przychody pośrednie z turystyki, w tym:. konsumpcja pośrednia inwestycje. efekt przychodowy. Razem. Wielkość PKB (w mln CHF). Kanton Valais Górne Valais. Valais Centralne. Dolne Valais. 9,2. 12,7. 8,7. 6,2. 3,5. 4,0. 3,7. 2,7. 1,8. 2,5. 25,4. 35,4. 3,9. 11 928. 6,2. 3 737. 1,4. 3,5. 23,1. 4 510. 1,4. 2,2. 18,0. 3 681. Źródło: H. Rutter i in., op. cit.. Finansowanie infrastruktury i poprawa warunków życia mieszkańców Rozwój turystyki w Szwajcarii można przedstawić za pomocą reakcji łańcuchowej: więcej turystów → więcej miejsc pracy → więcej przychodów → więcej podatków na rozwój regionów turystycznych → więcej pieniędzy na finansowanie infrastruktury → więcej turystów → więcej miejsc pracy… itd.12 Dzięki wpływom z turystyki przyjazdowej możliwe stało się wybudowanie sieci dróg dojazdowych i górskich, stworzenie szlaków pieszych w wysokich partiach Alp, wybudowanie wyciągów narciarskich i kolejek dowożących turystów w najbardziej niedostępne miejsca w górach, a także stworzenie sieci wodociągowej, lokalnych oczyszczalni ścieków oraz zaplecza rekreacyjno-sportowego. Wszystkie te działania poprawiły również znacznie komfort życia lokalnych mieszkańców, zmniejszając dysproporcje między warunkami życia panującymi w dużych miastach i na obszarach górskich. Wzmacnianie więzi etnicznych i kulturowych rdzennych mieszkańców W związku z tym, że dla turystów przyjeżdżających do Valais miejscowy folklor oraz sposób życia mieszkańców był od początku atrakcją turystyczną, rozwój turystyki przyczynił się na tych terenach do umocnienia więzi między rdzennymi mieszkańcami. Do dziś zauważalny jest podział na dwie grupy: „MY” – lokalni mieszkańcy, dumni ze swojej ziemi i zwyczajów, oraz „ONI” – turyści przybywający nas zobaczyć. Współczesna potrzeba powrotu do korzeni, a także tradycyjnych wartości etycznych i kulturowych znalazła swój wyraz w pielęgnowaniu przez autochtonów rodzimych zwyczajów, celebrowaniu świąt i utrzymywaniu pierwotnych form aktywności (wypasu bydła, produkcji serów itp.). Wszystko to przyciąga do Valais każdego roku nowych turystów. Zauważalna jest także ten12. J. Krippendorf, La-haut sur la montagne, Kummerly+Frey, Berne 1987..

(12) Katarzyna Klimek. 100. dencja migracji mieszkańców dużych miast na tereny górskie i przejmowanie stylu życia lokalnych społeczności. 6. Oferta turystyczna kantonu Valais Bogactwo krajobrazu oraz sprzyjające warunki klimatyczne znajdują odzwierciedlenie w urozmaiconej całorocznej ofercie turystycznej regionu. Kanton Valais odznacza się dużą koncentracją terenów z wiecznym śniegiem i lodem. Stanowi obszar największej koncentracji lodowców w Europie. Do najdłuższych w Alpach należy lodowiec Aletsch liczący 24 km długości, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Pomiędzy lodowcem Rodanu i Jeziorem Genewskim znajduje się aż 47 szczytów osiągających wysokość 4000 m n.p.m. Takie ukształtowanie terenu daje możliwość wydłużenia zimowego sezonu turystycznego i pozwala na uprawianie narciarstwa zarówno zimą, jak i latem. Kanton Valais słynie z największej ze wszystkich kantonów Szwajcarii liczby najwyżej położonych obszarów narciarskich (zob. tabela 5). Tabela 5. Średnia wysokość obszarów narciarskich w Szwajcarii Region Jura. Alpy kanton Vaud i Frybourg. Liczba obszarów narciarskich 15 19. Średnie wzniesienie (w m n.p.m.) 1400 1866. Valais. 54. 2534. Szwajcaria Środkowa. 35. 1783. Alpy Berneńskie Ticino. Szwajcaria Wschodnia. Gryzonia (Graubünden). Szwajcaria ogółem. Żródło: W. Kurek, op. cit.. 35 8. 1930 1910. 18. 1646. 230. 2104. 46. 2515. Zestawienie najwyżej położonych i najdłuższych tras narciarskich prezentuje tabela 6. W kantonie Valais wypoczynek zimowy oferuje 120 miejscowości. Oprócz rozległej oferty tras zjazdowych kurorty górskie oferują rozbudowaną sieć zimowych szlaków wędrownych (320 km), a także doskonale przygotowane trasy saneczkowe i narciarstwa biegowego. Region ten jest także popularnym miejscem uprawiania snowboardu..

(13) Turystyka na obszarach górskich…. 101. Tabela 6. Trasy narciarskie w Valais Miejscowość Aletsch-Bettmer, Rider&Fischeralp. Wysokość terenów (w m n.p.m.). Długość tras (w km). 2000–3000. 47. 1950–2896. 99. 1300–3100. 60. 950–2277. 100. Crans-Montana-Aminona. 1500–3000. 140. Grachen. 1620–2890. 40. Arolla /region Evolène Belalp/Blatten/Naters. Champery (łącznie z Les Crostets, Champoussin, Morgins) Cztery Doliny (Les 4 Vallées). Leukerbad. 1300–3330 1411–2700. Morgins. 1000–2250. St-Luc/Chandolin. 1600–3000. Dolina Saas. 1560–3600. Portes du Soleil. Sierre-Anniviers Saas-Fee. Saas-Grund Zermatt. Zermatt-Cervina. Zinal-Anniviers. 410 50. 100. 1100–2500. 650. 1600–3000. 220. 1800–3600. 100. 1560–3200. 1620–3820. 1620–3820 1670–2896. 75. 145. 50. 194. 400 70. Źródło: Valais na zimę, Switzerland Tourism, Zurich 2005.. W ofercie letniej znajduje się 9 tys. km dobrze oznakowanych tras, tworzących gęstą sieć szlaków wędrownych. Malownicza trasa rowerowa (190 km) prowadzi doliną Rodanu od lodowca Rodanu do Jeziora Genewskiego. Topografia kantonu Valais sprzyja uprawianiu sportów ekstremalnych, np. canyoningu, riverraftingu, trekkingu, a także bungy jumpingu, zorbingu oraz paralotniarstwa. Znajdują się tutaj również prestiżowe pola golfowe. Najbardziej znanym kurortem słynącym z najpiękniejszych pól golfowych na świecie jest Crans-Montana. Corocznie odbywają się tu międzynarodowe zawody Omega European Masters, na które przybywają europejskie gwiazdy golfa. Valais słynie z leczniczych wód termalnych, z których korzystać można zarówno zimą, jak i latem. Już starożytni Rzymianie doceniali działanie leczniczej wody z Valais. Kąpieliska termalne w Leukerbad, Ovronnaz, Saillon-les-Bains, Val d’Illiez i Brigerbad, a także solankowe baseny Salina Maris w Breiten przypominają dzisiaj swym wyglądem rzymskie łaźnie, choć oferta dotycząca zabiegów wellness, fitness i upiększających z czasem znacznie się rozszerzyła..

(14) Katarzyna Klimek. 102. Należy podkreślić, że oferta turystyczna kantonu Valais nie ogranicza się tylko do atrakcji sportowych i zabiegów leczniczych. Główne miasta kantonu – Sion, Martigny, Visp i Brig, są przede wszystkim ośrodkami życia kulturalnego. Turystów przyciągają liczne festiwale i wystawy, np. Festival International de Musique organizowany co roku na zamku Valère w Sion czy wystawy znanych malarzy odbywające się w Centrum Kultury Pierre Gianadda w Martigny. W regionie oferowane są różne rodzaje zakwaterowania. Należy wyróżnić przede wszystkim usługi hotelowe, do których zalicza się usługi przedsiębiorstw hotelowych oraz sanatoriów i ośrodków SPA, oraz tzw. usługi parahotelowe. Te ostatnie oznaczają zakwaterowanie w: – domkach górskich, – apartamentach wakacyjnych, – obiektach zakwaterowania zbiorowego niebędących hotelami (np. schroniska górskie, domy gościnne), – schroniskach młodzieżowych oraz na kempingach. W 2002 r. w kantonie Valais było prawie 214 tys. miejsc noclegowych. W tym ponad 33 tys. miejsc oferowały hotele i sanatoria, natomiast prawie pięciokrotnie większą liczbą miejsc (180 tys.) dysponowała baza parahotelowa13 (zob. tabela 7). Tabela 7. Liczba miejsc noclegowych w różnych formach zakwaterowania w sezonie turystycznym 2001/2002 (w tys.) Formy zakwaterowania Hotele i sanatoria. Hotele. Sanatoria. Baza parahotelowa. Domy górskie i apartamenty. Obiekty zakwaterowania zbiorowego. Schroniska młodzieżowe. Kempingi i karavaning Razem. Liczba dostępnych miejsc noclegowych. w kantonie Valais 33 562. 33 237 325. 180 138. w Szwajcarii 263 416. 259 000. 4 416. 807 200. 123 538. 360 000. 30 902. 233 200. 303. 25 395. 213 700. 6 600. 207 400. 1 066 200. Źródło: Tourisme suisse en chiffres 2002, Tourisme en Valais, Année Touristique 2001/2002, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2002; Etablissements de cure: résultats généraux depuis 1934, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2002. 13 W związku z tym, że dane na temat liczby miejsc noclegowych nie są przez Federalny Urząd Statystyczny publikowane co roku, podane dane dotyczą oferty noclegowej kantonu Valais w 2002 r..

(15) Turystyka na obszarach górskich…. 103. Analizując dane zwarte w powyższej tabeli, należy zwrócić uwagę na bardzo rozbudowaną ofertę bazy parahotelowej zarówno w kantonie Valais, jak i w całej Szwajcarii. Prawie 1/4 wszystkich miejsc szwajcarskiego sektora parahotelarskiego znajduje się na terenie kantonu Valais. Szwajcaria jest jednym z najdroższych krajów Europy, dlatego nie bez znaczenia jest fakt, że noclegi np. w domach zakwaterowania zbiorowego i na kempingach są znacznie tańsze niż pobyt w hotelu. Przewaga turystów zagranicznych nad krajowymi jest jedną ze stałych cech turystyki szwajcarskiej (zob. tabela 8). W wypadku kantonu Valais tendencja ta dotyczy turystów zagranicznych korzystających z usług przedsiębiorstw hotelowych zwłaszcza w sezonie zimowym. W 2003 r. hotele kantonu odnotowały 2125 tys. noclegów turystów zagranicznych oraz 2044 tys. noclegów turystów krajowych. Widoczna jest natomiast stała przewaga turystów krajowych nad zagranicznymi wśród korzystających z bazy parahotelowej kantonu Valais. Wynika to niewątpliwie z panującej mody na nabywanie nieruchomości wakacyjnych. Szacuje się, że jedno szwajcarskie gospodarstwo domowe na osiem posiada apartament wakacyjny w jakimś atrakcyjnym pod względem turystycznym miejscu. Tylko niespełna 20% apartamentów wakacyjnych należy do obcokrajowców14. Tabela 8. Noclegi turystów krajowych i zagranicznych w bazie hotelowej i parahotelowej kantonu Valais (w mln) Sezon turystyczny Razem turyści krajowi turyści zagraniczni Zima turyści krajowi turyści zagraniczni Lato turyści krajowi turyści zagraniczni Razem turyści krajowi turyści zagraniczni Zima turyści krajowi turyści zagraniczni 14. J. Krippendorf, op. cit.. 2000/2001. Hotele i sanatoria 4 260,3 1 930,4 2 330,0 2 321,2 1 025,2 1 296,0 1 939, 1 905,1 1 034,0 Baza parahotelowa 8 172,0 4 228,3 3 943,7 4 963,4 2 537,7 2 425,6. 2001/2002. 2002/2003. 4 165,1 1 962,3 2 202,8 2 291,8 1 051,1 1 240,7 1 873,3 911,2 962,1. 4 176,4 2 044,4 2 125,2 2 296,1 1 090,1 1 206,0 1 873,6 954,4 919,2. 7 822,2 4 229,0 3 593.2 4 798,1 2 564,0 2 234,0. 7 847,4 4 301,4 3 546,0 . . ..

(16) Katarzyna Klimek. 104. cd. tabeli 8 Lato. Sezon turystyczny. 2000/2001. 2001/2002. 1 690,6. 1 665,0 1 359,0. .. 12 432,3. 11 987, 3. 12 023,9. 3 208,6. turyści krajowi. 1 518,1. turyści zagraniczni. Noclegi turystów krajowych i zagranicznych w bazie noclegowej kantonu razem. 2002/2003. 3 024,1. . .. Źródło: Nuitées touristiques en Valais de 1990 à 2003.. Jak wynika z powyższych danych, w latach 2000–2003 nieznacznie spadł udział turystów zagranicznych w liczbie nocujących w hotelach na rzecz turystów krajowych. Ponadto można zauważyć, że kanton Valais jest regionem bardziej popularnym zimą niż latem, co związane jest z turystyką narciarską. Dla potwierdzenia tej tezy przedstawiono wykres prezentujący natężenie ruchu turystycznego w poszczególnych miesiącach w latach 2002–2004 (rys. 2). Bardzo interesujących informacji dostarcza porównanie kantonu Valais z innymi regionami turystycznymi Szwajcarii pod względem natężenia krajowego i zagranicznego ruchu turystycznego (zob. tabela 9). 600. Noclegi (w tys.). 500 400 300 200. 2002/2003. Październik. Wrzesień. Sierpień. Lipiec. Czerwiec. Maj. Kwiecień. Marzec. Luty. Styczeń. Grudzień. 0. Listopad. 100. 2003/2004. Rys. 2. Noclegi turystów w kantonie Valais według miesięcy (w latach 2002–2004) Żródło: Statistiques des nuitées hôtelières, Valais Tourisme, Sion 2004..

(17) Turystyka na obszarach górskich…. 105. Tabela 9. Ruch turystyczny w Szwajcarii w 2003 r. – porównanie międzyregionalne Regiony turystyczne Szwajcarii Graubünden. Berner Oberland. Szwajcaria Centralna Ticino. Valais Vaud. Schwiezer Mitteland. Noclegi w bazie hotelowej (w mln). turystów krajowych 2,9 1,5. 1,3. 1,3. 2,0 0,9 1,1. turystów zagranicznych 2,7. razem 5,6. 1,8. 3,3. 1,1. 2,4. 1,4. 2,4. 1,6. 2,1 0,8. 3,0 4,1. 1,9. Fribourg-Neuchâtel-Jura. 0,4. 0,2. 0,6. Zurich. 1,0. 2,2. 3,2. Szwajcaria Zachodnia. Bazylea Miasto i Wieś Genewa. Szwajcaria ogółem. 1,1. 0,3. 0,3. 14,2. 0,6. 0,5. 1,9. 17,0. 1,7. 0,9. 2,2. 31,2. Źródło: Tourisme suisse en chiffres 2005, Fédération suisse du tourisme, Neuchâtel 2005.. Jak można zauważyć, kanton Valais – po regionie Graubünden – jest najbardziej odwiedzanym regionem Szwajcarii, zarówno przez turystów krajowych, jak i zagranicznych. Szczególnie zaskakująco wypada porównanie przyjazdów do Valais i ważnych ośrodków życia gospodarczego, jakimi są Genewa oraz Zurich. Popularność kantonu Valais wynika z pewnością z jego unikalnych walorów krajobrazowych oraz z tranzytowego i granicznego położenia. Kanton Valais jest najchętniej odwiedzany przez turystów z Niemiec, Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Holandii. Oprócz tego, ze względu na dużą liczbą letnich i zimowych rezydencji znajdujących się na terenie kantonu, jest to – jak już wcześniej wspomniano – miejsce chętnie odwiedzane przez turystów krajowych. W tabeli 10 przedstawiono dane dotyczące liczby noclegów udzielonych turystom według kraju ich pochodzenia w latach 2002–2004. Podobnie jak w wypadku turystyki przyjazdowej do Polski najważniejszy segment turystów zagranicznych przyjeżdżających do Szwajcarii i do kantonu Valais stanowią turyści z Niemiec. W analizowanym okresie odnotowano znaczny spadek przyjazdów turystów niemieckich do kantonu; podobnie było z turystami z Belgii i Włoch. Jednocześnie odnotowano wzrost przyjazdów turystów z Japonii o ponad 20%, a także wzrost przyjazdów z Hiszpanii i Skandynawii o prawie 9%. Obiecujący segment rynku stanowią także turyści z Rosji, którzy w ostatnich kilku latach coraz częściej wybierają Valais na zimowy wypoczynek narciarski..

(18) Katarzyna Klimek. 106. Tabela 10. Liczba noclegów w bazie hotelowej kantonu Valais udzielonych turystom według kraju ich pochodzenia Kraj pochodzenia turystów Szwajcaria Niemcy Francja Belgia i Luksemburg Wielka Brytania Holandia USA Japonia Włochy Hiszpania Skandynawia Rosja Inne kraje Razem. Noclegi w sezonie 2002/2003 (w tys.) 1 984 847 711 963 200 170 215 012 286 864 153 145 113 208 92 440 80 350 21 192 32 229 41 962 162 974 4 096 320. Źródło: Statistiques des nuitées hôtelières.. Noclegi w sezonie 2003/2004 (w tys.) 2 019 989 664 653 203 989 199 101 289 371 146 982 115 917 111 527 71 916 23 043 35 041 44 679 160 282 4 086 490. Różnica (w %) 1,77 –6,65 1,91 –7,40 0,87 –4,02 2,39 20,65 –10,50 8,73 8,73 6,57 –1,65 –0,24. Podsumowując, można stwierdzić, że pomimo niewielkiego spadku przyjazdów turystów (0,24%) w latach 2002–2004, region ten corocznie przyciąga podróżnych z różnych krajów świata, m.in. dzięki mądrej polityce proturystycznej i skutecznym działaniom marketingowym. 7. Podsumowanie Obecnie trudno sobie wyobrazić rozwój gospodarczy kantonu Valais bez rozwoju turystyki. Rozwój tej branży bezsprzecznie przyczynił się do wyrównania dysproporcji między rolniczym kantonem Valais a uprzemysłowionymi częściami kraju. Należy jednak podkreślić, że napływ turystów spowodował wiele niekorzystnych zmian w tym regionie, np. nieodwracalne zniszczenia w środowisku naturalnym związane z wyrębem lasów i powiększeniem terenów budowlanych przeznaczonych na infrastrukturę turystyczną. Niekontrolowany wyrąb lasów doprowadził do wyginięcia niektórych gatunków fauny i flory, a w ostatnich latach do kilku katastrof naturalnych związanych z lawinami błotnymi i śnieżnymi. Nie można również zapominać o zanieczyszczeniu środowiska naturalnego, a w szczególności powietrza. Do większości stacji górskich możliwy jest dojazd samochodem. Duża ilość spalin przyczynia się do ocieplania się klimatu, co powo-.

(19) Turystyka na obszarach górskich…. 107. duje stopniowe zanikanie alpejskich lodowców, m.in. najdłuższego szwajcarskiego lodowca Aletch, usytuowanego w Górnym Valais. Największych jednak zmian rozwój turystyki dokonał w mentalności rodzimej ludności kantonu, która w poszukiwaniu łatwiejszego zarobku w większości porzuciła dotychczasowe zajęcia, tj. pracę na roli. Spowodowało to znaczącą modyfikację struktury zatrudnienia na lokalnym rynku pracy. Dla wielu, zwłaszcza starszych mieszkańców przywiązanych do ziemi, była to zmiana bardzo trudna do zaakceptowania, która wpłynęła na ich nieprzyjazny stosunek do turystów. Należy dodać, że w latach 70. i 80. XX w. w Valais masowo wykorzystywano ziemie uprawne i pastwiska jako tereny pod inwestycje. W wielu gminach stało się to przyczyną konfliktów pomiędzy turystami i inwestorami a miejscową ludnością. Wychodząc naprzeciw potrzebom społecznym, w 2003 r. wprowadzono w życie nowe założenia polityki proturystycznej. Jej zadaniem było uwzględnienie potrzeb poszczególnych grup interesu, a głównym przesłaniem był harmonijny rozwój gospodarczy kantonu Valais. Do podstawowych celów realizowanych obecnie w kantonie Valais należą m.in.: – uświadomienie lokalnej społeczności, jakie jest znaczenie turystyki, za pomocą tzw. kampanii uwrażliwiających, a także przez wprowadzanie ekonomii turystycznej jako obowiązkowego przedmiotu w szkołach ponadpodstawowych; – promowanie i wspieranie rozwoju branży hotelarskiej (za pomocą instrumentów prawnych i podatkowych), której udział w osiąganych w kantonie dochodach z turystyki jest największy; – ograniczenie pozwoleń na budowę prywatnych letnich i zimowych rezydencji, których powstawanie powoduje zmniejszanie się terenów pod budowę hoteli i apartamentów wynajmowanych na sezon, a jednocześnie w małym stopniu przyczynia się do zwiększenia dochodów z turystyki; – stymulowanie obłożenia hoteli poza sezonem przez tworzenie nowych produktów turystycznych, a także wydłużenie sezonu zimowego przez wprowadzenie ferii zimowych w szkołach w różnych terminach; – podnoszenie poziomu profesjonalizmu przedsiębiorców z branży turystycznej przez organizację szkoleń i studiów dokształcających; – certyfikacja lokalnych przedsiębiorstw godłem promocyjnym Marque Valais i wprowadzenie zintegrowanego systemu zarządzania jakością Valais Excellence Management System®; – faworyzowanie środków transportu o znikomej szkodliwości dla środowiska naturalnego; – zachęcanie ludności lokalnej przez społeczne kampanie promocyjne do zmniejszania konsumpcji energii pochodzącej z konwencjonalnych źródeł energii na rzecz odnawialnych źródeł energii, tj. baterii słonecznych, energii wiatrowej i wodnej;.

(20) 108. Katarzyna Klimek. – obejmowanie ochroną zagrożonych gatunków oraz eksponowanie miejsc o szczególnych walorach przyrodniczych i ekologicznych. Zaproponowane przez władze kantonalne rozwiązania łagodzą istniejące konflikty, co pozwala przypuszczać, że region ten pozostanie nadal jednym z najczęściej odwiedzanych kantonów górskich Szwajcarii. Literatura Batzing W., Die Alpen. Entstehung und Gefahrdung einer europäischen Kulturlandschaft, München 1991. Etablissements de cure: résultats généraux depuis 1934, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2002. Jędrzejczyk I., Nowoczesny biznes turystyczny, PWN, Warszawa 2001. Krippendorf J., La-haut sur la montagne, Kummerly+Frey, Berne 1987. Kurek W., Turystyka na obszarach górskich Europy, UJ, Kraków 2004. L’économie touristique suisse, Etat de lieux et perspectives, Suisse Tourisme, Zurich 2003. L’histoire de l’Etat fédéral, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2001. L’importance du tourisme dans l’économie nationale. Vers un compte satellite du tourisme, Office fédéral de la statistique, Berne 1998. Mémento statistique de la Suisse 2006, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2006. Nuitées touristiques en Valais de 1990 à 2003, Valais Tourisme, Sion 2004. Rutter H., Berwert A., Rutter-Fischbacher U., Landlot M., Le tourisme en Valais, Etude sur la valeur ajutée, Etat du Valais, Sion 2001. Statistiques des nuitées hôtelières, Valais Tourisme, Sion 2004. Tourisme suisse en chiffres 2002, Tourisme en Valais, Année Touristique 2001/2002, Office fédéral de la statistique, Neuchâtel 2002. Tourisme suisse en chiffres 2002, Fédération suisse du tourisme, Berne 2002. Tourisme suisse en chiffres 2005, Fédération suisse du tourisme, Neuchâtel 2005. Tourisme suisse en chiffres 2007, Fédération suisse du tourisme, Berne 2007. Valais na zimę, Switzerland Tourism, Zurich 2005. Tourism in Mountain Regions Illustrated by the Example of the Canton of Valais in Switzerland The development of tourism in regions of Europe has contributed to profound socioeconomic changes in many Alpine countries. A good example of the positive influence of tourism on regional development is the canton of Valais in Switzerland. From being one of the poorest regions of Switzerland, in the space of less than 100 years, this canton has transformed itself into the most attractive tourist region, visited each year by millions of tourists. The aim of this article is to identify the conditions underlying the development of tourism in the Swiss canton of Valais and also, using available statistical data, to present the significance of tourism for the economic development of this region..

(21)