K
ilkusetstronicowy przegląd publikacji, artykuáów i studiów obejmujący wiele tematów, perspektyw badawczych i alternatyw-nych spojrzeĔ na teoriĊ public relations stanowi lekturĊ obowiązkową dla wszystkich badaczy zajmujących siĊ PR w szerszym ujĊciu niĪ tylko przekazywanie zaleceĔ warsztatowych i przy-gotowanie kolejnych roczników studentów dla dziaáów PR korporacji, instytucji publicznych, stowarzyszeĔ, NGO i agencji PR. Taką tezĊ áa-two udowodniü nawet po pobieĪnym przejrze-niu recenzowanej pracy, a po uwaĪnej lekturze moĪna siĊ jedynie utwierdziü w tym przeĞwiad-czeniu.Redaktorzy tomu, Jacquie L’Etang, David McKie, Nancy Snow i Jordi Xifra, pochodzą z róĪnych krajów (Szkocja, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone, Katalonia), zaĞ autorzy – z Wielkiej Brytanii, USA, Australii, Nowej Ze-landii, Niemiec, krajów skandynawskich, Hisz-panii, Singapuru, Rumunii i Polski. JuĪ ta lista tradycji i kultur wskazuje, Īe poglądy, metody i sfery zainteresowaĔ są zróĪnicowane, a znale-zienie dla nich wspólnego mianownika moĪe byü trudne. Takim zwornikiem dla wszystkich pre-zentowanych publikacji okazaáo siĊ krytyczne podejĞcie do dominującego w PR paradygmatu menedĪersko-behawioralnego, reprezentowane-go przez teoriĊ doskonaáego PR autorstwa Jame-sa Gruniga.
Zakwestionowanie tej teorii w latach 90. ubiegáego wieku, gáównie przez badaczki bry-tyjskie, L’Etang i MagdĊ PieczkĊ, daáo impuls do powstania szkoáy krytycznej w public
rela-tions. Punktem wyjĞcia krytycznego PR byáo odrzucenie funkcjonalizmu i teorii systemowej Gruniga. Choü – jak przyznaáa L’Etang – funk-cjonalizm w PR jest atrakcyjny i bliski my-Ğleniu praktyków, klientów i zleceniodawców usáug PR, bowiem skupia siĊ na organizacji, przebiegu i efektach prowadzonych dziaáaĔ, to jednoczeĞnie skáania do zapytania, komu sáu-Īy komunikowanie: „To co jedni uwaĪają za »funkcjonalne«, moĪe byü »dysfunkcjonalne« dla innych. Tego typu dualizm moĪe raczej wy-woáywaü konß ikt niĪ konsensus”1. Dla autorów krytycznych – w duĪej czĊĞci pochodzących spoza USA – ugruntowane w teorii PR katego-rie „modeli PR”, „rozpoznawania otoczenia” (boundary spanning) czy „miejsca PR w struk-turze organizacyjnej” stanowią wyraz amery-kanocentryzmu odnoszącego siĊ do warunków i ustaleĔ z USA, czĊsto nieadekwatnych do in-nych krĊgów kulturowych.
Nazwa „krytyczne public relations” nawi ą-zuje do neomarksistowskiej szkoáy frankfurc-kiej w Þ lozoÞ i i w naukach spoáecznych, zaj-mującej siĊ nierównoĞciami w dostĊpie do wáa-dzy i wpáywów oraz próbami przezwyciĊĪenia tej sytuacji. Zadaniami krytycznie pojmowanej teorii PR są przy tym: podwaĪanie powszech-nych przekonaĔ (czyli teorii Gruniga), analiza i krytyka istniejącej praktyki PR, a jednocze-Ğnie próba zmiany dotychczasowych obszarów badaĔ, granic miĊdzy nimi i wprowadzenia nowych tematów do debaty i myĞlenia o PR. Dotyczy to dystrybucji wpáywów i wáadzy miĊ-dzy róĪnymi grupami i strukturami, które
ogra-The Routledge handbook of critical public relations
red. Jacquie L’Etang, David McKie, Nancy Snow, Jordi Xifra
niczają potencjaá osób i spoáecznoĞci, a przede wszystkim wskazywania przejawów niespra-wiedliwoĞci i dyskryminacji2.
UtoĪsamienie siĊ redaktorów i autorów re-cenzowanego tomu z krytycznym PR znalazáo odzwierciedlenie we wstĊpie nietypowym dla publikacji naukowej, a w zasadzie w czterech wstĊpach, napisanych przez kaĪdego z redakto-rów, którzy – nawet z osobistymi odwoáaniami – opisują swoje drogi do krytycznego spojrze-nia na public relations.
Jak wskazuje L’Etang, pierwsza systematycz-na próba zaprezentowania krytycznych nurtów w PR miaáa miejsce w 1996 r., gdy ukazaáa siĊ praca Critical perspectives in public relations, autorstwa L’Etang i Pieczki. Zdaniem autorek, dominujące wówczas przyjĊcie symetrii w ko-munikowaniu jako aksjomatu (okreĞlane przez nie jako pax symmetrica) i nadanie jej oceny wartoĞciującej (symetryczny = dobry), mogáo byü uznane za narzucenie wszystkim badaczom PR „ideologii potencjalnie totalitarnej”3. Choü argument dotyczący totalitaryzmu jest wyraĨnie naciągany, to warta rozwaĪenia jest inna teza L’Etang o metodologicznej sprzecznoĞci miĊdzy normatywnym charakterem czterech modeli PR, uĪywanych do testowania hipotez w badaniach PR, a ich jednoczesnym naáoĪeniem na historiĊ public relations (gáównie w anglosaskim krĊgu kulturowym). Tymczasem napisanie rzetelnej hi-storii PR – jej zdaniem – wymaga uwzglĊdnienia kontekstów narodowych, spoáecznych, kulturo-wych i ekonomicznych, takĪe spoza anglosaskie-go krĊgu kulturowego4.
Inną przesáanką dla alternatywnego spojrze-nia na anglosaską teoriĊ PR staáy siĊ badania
Snow z obszaru nauk politycznych, relacji w áa-dzy, wpáywów politycznych, stosunków miĊdzy-narodowych i jej doĞwiadczenie miĊdzynarodo-we w USIS (United States Information Agency), instytucji zajmującej siĊ dyplomacją publiczną albo rządową propagandą. Wedáug Snow dzia-áania rządów amerykaĔskiego czy japoĔskiego (gdzie mieszka autorka), instytucji publicznych i miĊdzynarodowych korporacji przemawiają za tezą, Īe debata publiczna i wybory kulturowe w rozwiniĊtych spoáeczeĔstwach coraz czĊĞciej „wymykają siĊ niebezpiecznie ze sfery demokra-tycznej” i polegają na zmaganiach miĊdzy domi-nującymi siáami a tymi, którzy opierają siĊ naci-skom i dąĪą do zniesienia istniejącego ukáadu5.
Inny autor, McKie (Szkot mieszkający w No-wej Zelandii), odwoáuje siĊ wprost do stwier-dzenia Maxa Horkheimera ze szkoáy frank-furckiej o potrzebie „ujawnienia wszystkiego, co szkodzi ludzkoĞci i ogranicza jej swobodny rozwój”. Wskazuje na najwaĪniejsze kwestie wspóáczesnoĞci posiadające wyraĨny kontekst komunikacyjny: fundamentalizm i neoliberalne skrajnoĞci w myĞleniu o gospodarce, naduĪy-wanie haseá o Ğrodowiskowych, Þ nansowych i spoáecznych aspektach gospodarki (CSR), po-tĊĪne nierównoĞci na korzyĞü superbogaczy i ze szkodą dla wszystkich innych6.
Czwarty redaktor, KataloĔczyk Xifra, roz-poczynaá karierĊ akademicką od popularyzacji amerykaĔskiego PR w Hiszpanii, jednak szyb-ko zakwestionowaá jego uĪytecznoĞü do analizy komunikowania w gospodarce, kampaniach wy-borczych i politycznych, a takĪe relacji miĊdzy-kulturowych w zróĪnicowanej wewnĊtrznie, kul-turowo i narodowoĞciowo Hiszpanii, z silnym
2 TamĪe, s. 4.
3 The Routledge handbook of critical public relations, ed. J. L’Etang et al., London–New York 2016, s. 7. 4 TamĪe, s. 8.
5 TamĪe, s. 9. 6 TamĪe, s. 11–12. 7 TamĪe, s. 12–13.
ruchem niepodlegáoĞciowym w Katalonii7. Omawiany tom skáada siĊ czterech czĊĞci, z których kaĪda zawiera osiem artykuáów (áącz-nie 32 teksty), zatytuáowanych w kolejnoĞci
Początki i przeglądy (Origins and overviews), Orientacje i reorientacje (Orientations and reorientations), Perspektywy z róĪnych miejsc
(Perspectives from different locations) i Drogi
naprzód (Ways forward).
Pierwsza czĊĞü prezentuje genezĊ krytyczne-go podejĞcia do PR, zakreĞla obszary badawcze i pokazuje istotne zagadnienia, wokóá których koncentrowaáo siĊ dotychczasowe myĞlenie ba-daczy krytycznych w PR. Lee Edwards opisuje rozwój nurtu krytycznego w Ğwiatowych bada-niach PR i przytacza szereg opracowaĔ i Ĩródeá, które przyczyniáy siĊ do spopularyzowania al-ternatywnych spojrzeĔ na tĊ dyscyplinĊ. Bodaj pierwszym z nich – jeszcze przed pojawieniem siĊ prac L’Etang – byá amerykaĔski zbiór stu-diów o retorycznym i krytycznym PR z 1992 r.8 Autorka relacjonuje najnowsze badania z ró Ī-nych krajów i krĊgów kulturowych (gáównie anglosaskie, ale teĪ ze Skandynawii), publikacje, serie wydawnicze i periodyki, gdzie moĪna zna-leĨü alternatywne spojrzenia na PR. Dzieli siĊ teĪ niezadowoleniem z obowiązujących standardów i norm w praktyce i nauczaniu PR, a takĪe z co-raz bardziej promocyjnej natury wspóáczesnego spoáeczeĔstwa, stanowiącej poĪywkĊ i inspiracjĊ dla krytycznych reß eksji o PR.
W przeglądowym materiale o feminizmie w PR Kate Fitch wprowadza rozróĪnienie na feminizm liberalny, podkreĞlający potrzebĊ równego traktowania kobiet w sfeminizowanej branĪy PR, i radykalny (w tym marksistowski), skupiony na zmianach spoáecznych i wska-zywaniu nierównoĞci. Choü dotychczasowe piĞmiennictwo PR byáo zdominowane przez Ğrodowiska liberalne i – w mniejszym stopniu – radykalne, to Fitch wskazuje na krytyczne nurty
w feminizmie, które odwoáują siĊ do páci kultu-rowej (gender) w PR, dąĪą do ujawniania struk-tur wáadzy i dominacji patriarchalnych struktur w teorii i praktyce PR.
Pieczka, pochodząca z Polski badaczka z Edynburga, analizuje pojĊcie dialogu i jego wkáad do krytycznego PR. Wskazuje na róĪ-ne rozumienia tego terminu, podkreĞla jego związek z normatywną funkcją wiedzy i badaĔ zachodzący w wyniku przekraczania indywidu-alnych doĞwiadczeĔ i przejĞcie w obszar relacji spoáecznych. W Ğlad za postulatami Horkheimera wzywa do wykorzystania PR, dyscypliny stoso-wanej, o praktycznym podejĞciu do dialogu, do wprowadzania zmian w Ğwiecie zgodnie z in-teresami jego mieszkaĔców oraz apeluje o od-danie im wáadzy ksztaátowania rzeczywistoĞci wedáug wáasnych ĪyczeĔ.
W artykule analizującym pojĊcie zaufania Kristin Demetrious z Australii zestawia public relations z CSR, czyli spoáeczną odpowiedzial-noĞcią biznesu. Wedáug niej oba obszary – juĪ od poziomu ksztaácenia uniwersyteckiego, zwáaszcza w USA – są obciąĪone grzechem pierworodnym, jakim jest sáuĪenie interesom branĪy PR i gospodarki, pokazywanie korpo-racji i wspierających je PR-owców od najlep-szej strony, mimo oczywistych zaniedbaĔ biz-nesowych i wykroczeĔ przeciw etyce. Autorka wprowadza pojĊcie CPR, czyli krytycznego PR (critical PR), rozumianego szeroko jako komu-nikowanie (PR) wraz z jego skutkami spo áecz-nymi. Na przykáadach kontrowersyjnych prze-mysáów (azbest, tytoĔ, leĞnictwo, energetyka) pokazuje naduĪycia, jakich dopuszczają siĊ PR-owcy w korporacjach. Przywoáuje stwier-dzenie Anthony Giddensa o utracie zaufania w Īyciu spoáecznym – wywoáanej nie brakiem wáadzy czy wpáywów, ale brakiem peánej infor-macji na dany temat. Dlatego przed krytycznym PR (CPR) stoi zadanie obserwacji i oceny
dzia-áaĔ PR w celu unikniĊcia báĊdów i kontrowersji z udziaáem agencji i konsultantów PR zatrud-nianych przez korporacje.
Osiem rozdziaáów z czĊĞci Orientacje i
re-orientacje podejmuje tak róĪne zagadnienia, jak:
relacje PR z reklamą i marketingiem, oceniane z perspektywy krytycznej; problem uchodĨców w Australii w Ğwietle teorii postkolonialnych i prac Edwarda Saida; krytyczna analiza wp áy-wów, relacji wáadzy i nadawania znaczenia w PR (zdaniem autorek, nieobecna wczeĞniej w teorii PR); zmiany w teorii PR wynikające z pojawienia siĊ aktywistów jako podmiotu w PR i jednoczeĞnie waĪnego przedmiotu ba-daĔ; postulat zastąpienia symetrii w badaniach PR przez wáadzĊ i wpáywy; „reß eksyjne” po-dejĞcie do PR i pragmatyczna wizja związków teorii z praktyką; moĪliwoĞü przejrzystej i dia-logowej komunikacji za pomocą mediów spo-áecznoĞciowych z punktu widzenia poststruk-turalizmu; czynniki kulturowe i stanowiska róĪnych publicznoĞci w krytycznych badaniach PR; postulat stworzenia krytycznej teorii PR, kwestionującej myĞlenie akademików i prakty-ków PR.
Trzecią czĊĞü otwiera rozdziaá prof. Ryszar-da àawniczaka z WAT (wczeĞniej z poznaĔ-skiego Uniwersytetu Ekonomicznego) pt.
Per-spektywa postsocjalistyczna/komunistyczna. Od narzuconego z zagranicy do rodzimego trans-formacyjnego public relations. Autor rozwija
w nim swoją koncepcjĊ transformacyjnego PR (nb. bodaj jedyną pochodzącą z Polski, obec-ną w Ğwiatowej literaturze PR i rozpoznawalną wĞród badaczy PR). Odnosi siĊ ona do specy-Þ cznego dla Europy ĝrodkowo-Wschodniej sposobu uprawiania PR, niezbĊdnego do zadaĔ komunikacyjnych wiąĪących siĊ ze wsparciem
zmian systemowych i przejĞciem do democji. Autor zidentyÞ kowaá ją w Polsce i w kra-jach sąsiednich podlegających przemianom systemowym, a nastĊpnie wskazaá przykáady jej uĪycia w innych okresach i krĊgach kultu-rowych9. Zdaniem àawniczaka, początkowo transformacyjne PR (gáównie w Polsce) stanowi-áo przykáad importowanego rozwiązania, stoso-wanego gáównie w interesie innych gospodarek i krajów, które inwestowaáy w Europie ĝrodko-wo-Wschodniej i przejmowaáy przedsiĊbiorstwa, a nawet caáe branĪe. Dopiero na przykáadzie doĞwiadczeĔ wĊgierskich (po objĊciu wáadzy przez FIDESZ w kwietniu 2010 r.), z organizo-waniem wsparcia komunikacyjnego dla zmian i reform Viktora Orbana, moĪna mówiü o poja-wieniu siĊ nowej, specyÞ cznej odmiany trans-formacyjnego PR, prowadzonego w opozycji do zagranicznych rządów, inwestorów i wáaĞcicieli Þ rm, a kierowanego do krajowych publiczno-Ğci i w ich interesie. àawniczak okreĞliá tĊ od-mianĊ transformacyjnego jako rodzime
(home-grown) transformacyjne PR, którego zadaniem
jest obrona radykalnych reform politycznych i gospodarczych podjĊtych przez rząd Orbana. Na uwagĊ zasáuguje takĪe prognoza àawnicza-ka z listopada 2014 r. (data záoĪenia tekstu do druku) dotycząca szans na rozpowszechnienie siĊ rodzimego transformacyjnego PR na PolskĊ po moĪliwym zwyciĊstwie wyborczym PiS10. Warto równieĪ wspomnieü, Īe àawniczak – jak we wstĊpie podaá McKie – jest pomysáodawcą omawianego zbioru11.
W tej samej czĊĞci znalazá siĊ tekst Jairo Lu-go-Ocando i Manuela Hernandez-Torro, wywo-dzących siĊ z Ameryki àaciĔskiej, o roli public relations w pomocy humanitarnej i we wsparciu dla organizacji pozarządowych (NGO) i
niedo-9 R. àawniczak, Public relations role in a global competition “to sell” alternative political and socio-economic
models of market economy, “Public Relations Review” 2007, Vol. 33, s. 377–386.
10 The Routledge handbook of…, dz. cyt., s. 218. 11 TamĪe, s. 10.
chodowych (NPO), które powinny odejĞü od perswazyjnego i menedĪerskiego paternalizmu wobec odbiorców do tworzenia wspólnoty dar-czyĔców i beneÞ cjentów. Apel o wsparcie prze-stanie byü wówczas darem silnych i zasobnych ludzi Zachodu, a raczej bĊdzie przedstawiany jako „moralna odpáata” na rzecz cierpiących na skutek narzucenia zachodnich wzorców kon-sumeryzmu i utrzymywania siĊ historycznych struktur postkolonialnych. Public relations – zdaniem autorów – powinno wspomagaü po-zarządowe i niedochodowe organizacje pomo-cowe przy wprowadzaniu poĪądanych zmian spoáecznych, a nie ograniczaü siĊ do sáuĪby korporacjom12.
Wychodzącą z podobnych przesáanek, opar-tą na podejĞciu kulturowym oraz na studiach postkolonialnych i z obszaru podporządkowania (subaltern studies) krytykĊ teorii, badaĔ i prak-tyki PR przedstawia Mohan J. Dutta z Singapu-ru. Wzywa do uĪycia narzĊdzi („jĊzyka”) public relations do przeciwstawienia siĊ przez sáabsze, podporządkowane grupy próbom wáączenia ich w dominujące struktury paĔstwowe, rynkowe i spoáeczne, a takĪe do pokazania alternatyw-nych rozwiązaĔ kulturowych, spoáecznych, po-litycznych i gospodarczych13.
RumuĔska badaczka, Alina Dolea, zajmuje siĊ promocją paĔstw, dyplomacją publiczną, tworzeniem marek paĔstw (brandingiem naro-dowym) i rolą public relations. Oprócz badaĔ narodowych kampanii promocyjnych i komu-nikowania paĔstw potrzebna jest – jej zdaniem – krytyczna reß eksja odnoĞnie staraĔ wáadz o pozycjĊ w organizacjach miĊdzynarodowych; promocji wybranych przedsiĊwziĊü przez wáa-dze kraju jedynie na uĪytek zagranicznych odbiorców i wedáug ich oczekiwaĔ, a nieko-niecznie zgodnie z opiniami w spoáeczeĔstwie;
narzucania przez wáadze paĔstwowe wáasnej, „promocyjnej i konkurencyjnej” wizji kraju jako powszechnie obowiązującej, takĪe na uĪy-tek wewnĊtrzny14.
W czwartej czĊĞci omawianej pracy zostaáy zamieszczone teksty poĞwiĊcone tak róĪnorod-nym tematom, jak sáaboĞü japoĔskiej branĪy pu-blic relations, sáuĪącej skutecznie wyáącznie in-teresom wáadz publicznych i wielkiego biznesu, z pominiĊciem dialogu spoáecznego i wáączenia szerszych grup do debaty publicznej; krytyce systemowego, behawioralno-funkcjonalistycz-nego paradygmatu PR (interesujący tekst, któ-ry zamieĞciá Jim Macnamara z Australii); roz-waĪaniom nad rolą Alberta Camusa w debacie publicznej, zwáaszcza w bliskich PR obszarach aktywizmu, ruchu non-violence i pokojowego, reß eksji etycznej, a takĪe stosowanym przez niego strategiom i narzĊdziom komunikowania; rolą technologii, w tym programów, systemów informacyjnych, telekomunikacyjnych, ró Īne-go rodzaju infrastruktury, gáównie związanej z zastosowaniem narzĊdzi informatycznych, mediów spoáecznoĞciowych, ich aspektów spo-áecznych okreĞlanych przez brytyjskiego autora mianem „algorytmicznego PR”; odmiennoĞü genezy i natury australijskiego i hiszpa Ĕskie-go PR od amerykaĔskich wzorców, z reß eksją o nietypowych początkach hiszpaĔskiego PR podczas dyktatury Franco, a nie w warunkach demokracji parlamentarnej i gospodarki rynko-wej. Autorzy ostatniego wymienionego tekstu, Brytyjczyk Mark Sheehan i KataloĔczyk Xi-fra Ğwiadomie nawiązują w tytule do teologii wyzwolenia jako narzĊdzia przeciwstawiania siĊ dominacji uprzywilejowanych grup. „Wy-zwoleĔcze” public relations uznają za narzĊ-dzie rządów, grup, ruchów i Ğrodowisk, które starają siĊ o zmianĊ spoáeczną nie z powodów
12 TamĪe, s. 232. 13 TamĪe, s. 258.
merkantylnych, ale w trosce o sprawiedliwoĞü spoáeczną15. ZaangaĪowane stanowisko wobec realiów spoáecznych i politycznych prezentuje Anne Surma przy omawianiu kryzysu zwi ąza-nego z uchodĨcami przypáywającymi do Au-stralii, przedstawianego skutecznie przez w áa-dze jako kwestia bezpieczeĔstwa narodowego, bez uwzglĊdniania jego etycznych i humani-tarnych implikacji. Z kolei Debashish Munshi i Priya Kurian z Nowej Zelandii przeanalizowa-li dziaáania PR przeciwników tezy o globalnym ociepleniu, wspieranych przez grupy interesów i naukowców związanych z przemysáem pali-wowym i rolnictwem oraz krytycznie odnieĞli siĊ do dominującej proizraelskiej narracji w ko-munikowaniu miĊdzynarodowym.
Wszystkich autorów prac z omawianego tomu áączy krytyczne stanowisko wobec „aksjo-matu symetrii w PR”, choü nie kaĪdy przyznaje siĊ do szkoáy krytycznej, a niektórzy nawet siĊ od niej odĪegnują. Wielu badaczy – zgodnie z neomarksistowskimi postulatami szkoáy frank-furckiej – traktuje komunikowanie (i public rela-tions) jako istotny element przebudowy spo áecz-nej, narzĊdzie edukacji interesariuszy, mobilizo-wania wykluczonych i nieuprzywilejowanych.
RóĪnorodnoĞü omawianych zagadnieĔ, od-mienne perspektywy i alternatywne wizje pu-blic relations stanowią cenne Ĩródáo inspiracji dla akademików i dla studentów PR na Ğwiecie. Z pewnoĞcią nie jest to jednak konkurencyjny
paradygmat public relations. Choü Grunig poja-wia siĊ w zbiorze tylko 10 razy, to widaü wyraĨ-nie, Īe duĪa czĊĞü badaczy odnosi siĊ do jego prac i idei, nawet jeĞli ich nie przytacza i nie cy-tuje. Grunig jako „wielki nieobecny” jest zatem nieĞwiadomym wspóáautorem recenzowanego tomu, choü nie ponosi Īadnej odpowiedzialno-Ğci za jego ksztaát.
Opozycja wobec sposobu myĞlenia o PR dominującego wĞród badaczy to wystarczają-cy dowód, aby przedstawiü swoje poglądy na szczegóáowe zagadnienia, jednak przydaáaby siĊ teĪ kompleksowa wizja PR, jaką reprezen-tują autorzy. Takiego warunku nie speánia – bo i nie moĪe speániü – pierwszy tak obszerny i wielowątkowy zbiór krytycznych artykuáów i studiów ujmowanych z perspektywy nauk o mediach, nauk spoáecznych, Þ lozoÞ i, studiów feministycznych, dyplomacji publicznej czy ekonomii. Jednak zapoznanie siĊ z nim naleĪy zarekomendowaü wszystkim powaĪnie zainte-resowanym tą tematyką.
The Routledge handbook of critical public relations raczej nie stanie siĊ lekturą dla
stu-dentów, ale bĊdzie przydatny jako pomoc dy-daktyczna podczas zajĊü teoretycznych, semi-nariów licencjackich i magisterskich, dla dok-torantów czy teĪ jako punkt wyjĞcia do debat badaczy PR. Cieszy teĪ zapowiedĨ, Īe pojawią siĊ kolejne publikacje o krytycznym PR.
Jacek Barlik
!["Compass: A story of Exploration and Innovation", A. Gurney, New York 2004 : [recenzja]]()