Roman Kamienik
Na marginesie studiów nad
powstaniem Spartakusa
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 4142, 35-63
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X L I/X L II, 2 _ SECTIO F 1986/1987
I n s t y t u t H i s t o r i i W y d z i a łu H u m a n i s t y c z n e g o U M C S
R o m a n K A M I E N I K
Na m arginesie stu d iów nad pow stan iem Spartakusa
В связи с исследованиями восстания Спартака En marge des études sur la révolte de Spartacus
W ostatnich latach ob serw u jem y w literaturze św iatow ej znaczne o żyw ien ie zainteresow ania rucham i sp ołeczn ym i starożytności. W B uł garii w r. 1978 odbyło się m ięd zyn arod ow e sym p ozju m pośw ięcon e 2050.
rocznicy pow stania Spartakusa '. O głaszając w yn ik i badań nad tym ru chem , m usiałem przeprow adzić szersze studia, w znacznej części z za kresu religiozn aw stw a. M ogłem dotąd podać tylko ich w yn iki, a zasłu gują on e na szersze potraktow anie.
A ppian i Plutarch, t o ’najw ażn iejsze dziś źródło do pow stania Spar- lakusa, a n ajw cześn iejsze p rzed staw ien ie w „H istorii” S alustiusza za chow ało się fr a g m en ta ry c zn ie2. N asze rozw ażania będą d otyczyły głów nie Plutarcha i będą jego k rytyk ą, choć przedstaw iając zagadnienia na
szerszym tle, postaram się znaleźć w yjaśn ien ie sposobu ujęcia problem u przez tego n iezm iern ie in teresującego biografa.
W barwnej opow ieści Plutarcha, gdy Spartakus był pogrążony we śn ie, oplótł mu się w okół głow y olbrzym i wąż, a n ie smok, jak to prze łożyła G ansiniec. Podobnie jak Spartakus, T raczynka z pochodzenia i wróżka, interp retu jąc to d ziw ne i na pozór przerażające zjaw isko, prze
pow iedziała mu w spaniałą przyszłość, ale i tragiczną ś m ie r ć 3. Jest to zap ew ne w y m y sł sam ego Plutarcha i zaliczyć go trzeba do rzędu „va
ticinium e x e v e n tu ”, można by w ięc tę w ersję odrzucić. N ie zrobimy jednak tego, a jeśli przypatrzyć się bliżej, to dojdziem y do przekonania, że m am y do czynienia z rzeczą błahą tylko pozornie. P ew ną analogię
1 Sym posium rebus Spartaci gestis dedicatum 2050a, Sofia 1981; por. „Anti quitas” X, Wrocław 1983.
2 S a l l u s t i i : Historiae, ed. В. M aurenbrecher, Lipsiae 1891.
8 P l u t a r c h : Crassus 8, 3; Z. G a n s i n i e c : Powstania niew olników rzym
można znaleźć w E neidzie W ergiliusza. Oto w okół g ło w y Julusa ukazał się płom ień, co m iało prorocze znaczenie:
[...] visus Juli fundere lum en apex, tactuque innoxia molli
lam bere flam m a comas et circum tem pora pasci.4
W prawdzie to płom ień, a nie w ąż, ale m iał to być znak dany od bogów. Wąż był bóstw em ch ton iczn ym , rów nież d om ow ym , a relik ty totem izm u zachow ały się w m ito lo g ii5. Wąż jako toteim, od n iego w y wodzą się tzw . „ofio gen eis”, zrodzeni przez w ęża, a p ozostałości tych
w ierzeń sp otykam y w czasach historycznych zarów no w G recji, jak i R zym ie. L egendę o zapłodnieniu kobiety przez węża lub przez boga, który przybrał postać w ęża, zachow ał Pauzaniasz “. A ttia, m atka O kta w iana A ugusta, jak podaje S w eton iu sz i K asjusz Dion, m iała rów nież
„przygodę” z w ężem . S w eton iu sz p ow ołuje się na św iad ectw o A sk le- piadesa z M endes w jego dziele „T heologum ena” . Otóż, gdy o północy Attia przybyła do św iątyn i A pollina na uroczystości ku czci boga i w y czekiw ała w lek tyce, a inne m atrony rzym skie zasn ęły, w targnął do niej wąż. G dy się przebudziła, ujrzała, jak w y p ełza ł z jej lek ty k i. P óź niej urodził się O ktaw ian będący sy n em w ęża czy Apollina:
[...] cum ad sollemne Apollinis sacrum m edia nocte venisset, posita in templo lectica, dum ceterae m atronae dorm irent, obdormisse; draconem repente irrepsisse ad eam pauloque post egressum ; illam expergefactam quasi a concubitu m ariti purificasse se; [...] A ugustum natum mense decimo et ob hoc Apollinis filium exi stim atum 7.
Dodajm y, że na tetradrachm ie A ntoniusza z legen d ą M AN TO N IU S IMP COS DESIG ITER ET TERT w okół g ło w y A ntoniusza, a na re w ersie z popiersiem O ktaw iana znajdują się dwa w ęże 8.
W ym ieniona w p rzytoczonym w yżej vaticin ium wróżbiarka tracka została zapew ne w ym yślon a przez Plutarcha, nie odrzucajm y jednak
4 V e r g i l i i : Aeneis II 682; T. C l a u d i i D o n a t i : Interpretatio Vergiliana, ed H. Georgius, vol I, Lipsiae 1903, 241 ad Aen. II 482; S e r v i i G r a m m a t i c i : in Aen. II 682: quo (Servius Tullus) cum abdormisset, caput eius subito flam m a
corripuit, quam cum vellent restinguere, Tanaquil regis uxor auguriorum perita [...].
5 J. E. H a r r i s o n : Prolegomena to the S tu d y of Greek Religion, Cambridge 1903; E. K ü s t e r : Die Schlange in der griechischen K unst und Religion, Giessen 1913, „Religionsgeschichtliche Versuche und V orarbeiten” X III 2; M. P. N i l s s o n :
Geschichte der griechischen Religion, Bd. II, M ünchen 1961, s. 660.
8 P a u s a n i a s II 10,3; IV 14,7; E. R o h d e : Psyche, Seelenkult und U nsterb
lichkeitsglaube der Griechen, 5.—6. Aufl., Bd, Tübingen 1910.
7 S u e t o n i u s : Augustus 94; C a s s i u s D i o 45, 1, 2; A. B a c h o f e n : Das
M utterrecht, Bd. II, Basel 1948, s. 644, 646; D. J. A. R o s s : Olimpias and the ser pent. The interpretation of a Baalbek mosaic and the date of the illustrated Pseudo-Callisthenes. „Journal of the M arburg and Courtland In stitu tes” 26, 1963,
1—21 (niedostępne).
tej tradycji, gdyż nie jest ona nieprawdopodobna. W edług Plutarcha, owa kobieta tracka m iałaby u czestn iczyć w uroczystościach ku czci Dio nizosa i znać tajniki przyszłości ". W czasie uroczystości ku czci D ioni zosa k obiety tańczące popadały w ekstazę i u kazyw ał im się bóg. Na stępow ała sw oista paruzja bóstwa. Podczas uroczystości dionizyjskich w D elfach D ionizos schodził z Parnasu i kroczył razem z d ziew częta mi 10. U czestn iczki tych uroczystości otrzym yw ały dar w idzenia p rzysz łości. W przypadku Spartakusa u Plutarcha traczyn k a-w różka p osia da u m iejętn ość w yjaśn ien ia cudow nego zjaw iska, choć o żadnych eks tatyczn ych tańcach n ie słyszym y.
W obozie Spartakusa b y ły nadto inne kobiety, a w ym ienia je Salus- tiusz. One to, p rzebyw ając przez kilka dni w odosobnieniu w górach, za u w ażyły nadciągające w ojska rzym sk ie i ostrzegły Spartakusa n . Źród
ła nic nie m ów ią o ich roli, ale w róćm y do uczestniczących w wojnach i w yp raw ach w o jen n y ch kobietach -w różk ach . Są one zazw yczaj nazy
w ane „św ięty m i” , a ich przepow iednie i w różby odgryw ają nader w aż ną rolę 12. Cezar pisze:
Kiedy Cezar wypytywał jeńców, dlaczego A riow ist nie w ydaje decydującej bitwy, taką znalazł wymówkę, że u Germ anów jest zwyczaj, iż ich m atki rodzin przez rzucanie losów i wróżby orzekały, czy będzie korzystnie stoczyć bitwę, czy nie; i oto one stwierdziły, że Germ anom nie jest sądzone zwycięstwo, gdy stoczą bitw ę przed nowiem księżyca ,a.
O kapłankach w różących z nurtów rzeki podaje Plutarch, co nastę puje:
Ale jeszcze bardziej przeraziły Germ anów wróżby świętych kobiet, które pa trzą na rzeki i z wirów ich, z prądów i szumu fal przepow iadają przyszłość.
* P l u t a r c h : Crassus 8, 3.
10 R o h d e : op. cit. II, s. 12—20; A. R a p p : Die Mänade im griechischen K ul
tus, in der Kunst und Poesie, „Rhein. Mus.” XXVII; H. J e a n m a i r e : Dionysos Histoire du culte de Bacchus, Paris 1970; R. G a n s i n i e c : Dionysos i Maindy
„Przegląd Historyczny”, 31, 1934, s. 283—291.
11 S a l l u s t i u s : Hist. IV, Frgm 40: cum interim lum ine etiam tum incerto
duae Galliae m ulieres conventum vitantes ad m enstrua solvenda m ontem ascentunt;
R. K a m i e n i k : The wom en in the camp of Spartacus, „Tinbunkagaku Kerrkysho Geppo”, 96, 1984—1986, s. 1—7.
u Święte kobiety u Cymbrów por. S t r a b o VII 2—3.
13 С a e s a r: Bg I 50: „[...] ut matres fam iliae eorum sortibus vaticinationi-
busque declararent utru m proelium com m itti ex usu esset necne; eas ita dicere: non esse fas Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissent
[...] vetere apud Germanos more, quo plerasque fem inarum fatidicas [...] arbitran
tu r”; T a c i t u s : Historiae IV 6, por. T a c i t u s : Germania 10; A m m i a n u s
M a r c e l l i n u s 14, 10, 9 о Alam anach „dirimentibus forte auspicibus vel congredi
prohibente auctoritate sacrorum ’ ; A g a t h i a s 2, 6, ed. Bonn p. 77 wymienia
I teraz właśnie na skutek takich znaków wróżebnych zabraniały one Ariowistowi rozpoczynania bitwy przed pojawieniem się nowego księżyca ,4.
U C ym brów św ięte wróżki przebijały jeńcom gardła i z w yciek ają cej krwi p rzepow iadały przyszłość, inne znów otw ierały im brzuchy i z w nętrzności w różyły o z w y c ię s tw ie 15. K ilka szczególnie słyn n ych kap łanek w różbiarek w ym ien iają źródła z czasów cesarstw a T acyt p o w ia
da, że u G erm anów b yły one uw ażane za boskie ,7.
Budzą zainteresow anie igrzyska na pogrzebie K riksusa. W prawdzie Plutarch je pom inął, ale w ym ien iają je pozostałe źródła, a zestaw iając je z podobnym i w ydarzeniam i, trzeba uznać, że w rzeczyw istości one się odbyły 18. Appian podaje tylko, że Spartakus złożył w ofierze cieniom p oległego K riksusa trzystu jeńców r z y m sk ic h 10. U O rozjusza jest ich czterystu, ale to zapew ne om yłka, zw łaszcza że podaje on, iż igrzyska zapaśnicze od b y ły się na pogrzebie jakiejś m atrony rzym śkiej, która nie mogąc przeżyć pohańbienia ze strony n iew oln ik ów , odebrała sobie życie. Spartakus w sp an iałom yśln ie m iałb y urządzić jej uroczysty p o grzeb z zapasam i gladiatorów , w których m ieli uczestniczyć jeńcy rzym scy so. W praw dzie źródła notują przypadki zn iew alan ia przez zb iegłych
n iew olnik ów k obiet niezależnie zresztą od w ieku, ale igrzyska gladiator- skie na pogrzebie lub uroczystościach pogrzebow ych k obiety datują się dopiero od Cezara, który jako p ierw szy w yd ał je na pogrzebie sw ej córki Ju lii O we igrzyska gladiatorskie na pogrzebie K riksusa w y m ie nia rów nież Cyceron, żyjący w sp ółcześnie z w ydarzeniam i, można je w ięc uznać za fakt historyczny 22.
Jako zapaśnicy w ystą p ili jeńcy rzym scy, którzy w alcząc dla u św iet nienia uroczystości pogrzebow ych, w zajem n ie się w ym ordow ali. Można by przyjąć, że Spartakus zam iast zabijać jeńców , zrobił z sam ego faktu
u P l u t a r c h : Caesar 19, 4 i C l e m e n s A l e x a n d r i u s : Strom ata I с 15, 72, 3 360 P ; о hydrom antii A u g u s t i n u s : CD VII 35; P l i n i u s : NH 37, 11, 192; A p u l e i u s : De magia, p. 47. I s i d o r us : Origines, 16, 15, 22; N i c e t a s C h o n i a t a II p 441 Bonn.
15 S t r a b o VII 2, 3.
“ Wróżące kobiety C a s s i u s D i o 67, 5, 3 i S u e t o n i u s : V itelius 14, 5; T a c i t u s Germania 8, 3, Historiae 4, 61, por. J o r d a n e s : Getica 24.
17 T a c i t u s Historiae 4, 61.
18 P l u t a r c h : Crassus 9; F l o r u s III 20; O r o s i u s V 24. 18 A p p i a n : BC I 117.
г» О г о s i us V 24, 3.
21 O gwałtach w stosunku do kobiet por. S a l l u s t i u s : Historiae III Frgm. 98: „Ac statim fu g itivi contra praeceptum ducis rapere ad stuprum virgines m a-
tronasque [...] ; Igrzyska gladiatorskie na pogrzebach kobiet datują się dopiero od
czasów Cezara por. R. K a m i e n i k : Igrzyska gladiatorskie na pogrzebie Kriksosa „Eos” LXIV, 1976, 87—88.
zbiorow ego mordu w idow isko. Tak jednak nie było, a w iele danych w skazuje na religijn y aspekt tego czynu. O burzony tym historyk rzym ski Florus stw ierdza, że Spartakus jako m unerarius w y sta w ił zapasy z iście cesarskim przepychem , jakby chciał przez tak w y sta w n e w id ow is ko zm yć daw ną hańbę, która doń p rzylgn ęła jako do gladiatora ,,[...] qui defunctorum quoque proelio ducum funere im peratorum celebravit ex se q u iis)” 23. Z dezaprobatą odnotow ał ten fakt Orozjusz pow iadając, że oglądali te igrzyska ci, którzy sam i w in n i być oglądani ,,[...] qui sp ec tandi fuerant, sp ectaturi [...I” 24.
H istorycy nie są zgodni w ocenie przyczyn i celu w ystaw ienia przez Spartakusa tych igrzysk, niektórzy n aw et uw ażają je za w y m y sł sta rożytnej historiografii, gw oli udram atyzow ania opowiadania. O ile jed ni dostrzegają tu akt zem sty za p oległego w boju przyw ódcę K riksusa, inni uw ażają to za oso b liw y sposób pozbycia się jeńców , to trzeba do strzec asp ek ty religijn e tego zjaw iska i ukazać uroczystości zw iązane z pogrzebam i na tle p orów naw czym . N ow ożytn e poglądy na igrzyska gladiatorskie na pogrzebie K riksusa ukształtow ał W. Drumann i T. M om m sen. P ierw szy z nich pisał „[...] und sow oh l deshalb, als w eil er die R achgier sein er B anden b efriedigen m u sste, brachte er Crixus ein T otenopfer von 300 röm ischer G efangenen; sie k äm pften um den S ch ei terh aufen nach A rt der G ladiatoren und d iese w aren ihre Zuschauer und sprachen ohne Z w eifel die sch reck lichen W orte, w elch e man bei solchen G elegen h eiten vom röm ischen Pöbel hörte; die Ü berlebenden, w urden niederh auen ”. Podobnie uznał M om msen: „[...] d iese m achten natürlich g leich fa lls ihre G efan gn en nieder oder zw angen gar in noch höhnischerer V ergeltu n g die k riegsgefan gen en Röm er im F ech tsp iel einander selber zu morden; w ie dies später m it dreihundert derselben bei der L eich en feier ein es im K am pfe gefallen en R äuberhauptm anns geschah ” 25. Za akt zem sty, ale i ofiarę cieniom zm arłego w sp ółtow arzysza w alki uznał te igrzyska J. Carcopino: d’un im m ense m unus, d édié à la fois com m e une im m olation v en gereu se au x M ânes des ses an cien s com pagnons, et com m e un a ffreu x hom m age à la cause des gladiateurs, pour laquelle Crixos était tom bé et lu i-m êm e avait vaincu" 2e.
P rzytoczon e poglądy są pozornie słu szn e, jak k olw iek zupełnie ich odrzucać nće m ożna. A b y ukazać, że igrzyska na pogrzebie K riksusa nie b y ły przypadkiem , n ależy prześledzić losy jeńców w ojen n y ch i zw yczaje urządzania w idow isk na pogrzebach.
22 F l o r u s II 8, 9. !4 O r o s i u s V 24, 3.
85 K a m i e ń i k: op. cit. s. 83—90.
28 J. C a r c o p i n o : La république romaine de 133 αν J. С. partie 2: César, Paris 1950, s. 559.
Jeńców zazw yczaj zabijano, często na grobie poległego bohatera. Był to sw oisty rodzaj ofiary złożonej cieniom zm arłego, choć m ordow anie jeńców nie zaw sze nosi ten charakter. Na p ogrzebie Patrcklosa p oległe mu herosow i złożono w ofierze w oły, ow ce i konie oraz dw u nastu jeń ców tr o ja ń sk ic h 27. S erw iu sz w kom entarzu do „E n eid y” W ergiliusza stw ierdza, że był zw yczaj zabijania jeńców na grobie poległych: „[...] apud veteres etiam hom ines in terficieb an tu r”; i ,,[...] sane m os erat in sep u lch- ris virorum fortium cap tivos necari”.28
Przed bitw ą pod Salam iną T em istok les złożył w ofierze D ionizosow i 3 Persów , a L uzytan ow ie o fia row yw ali bogu w ojn y jeńców w ojennych, kozła i konie.29 R ów nież Trakow ie zabijali jeńców na ofiarę m iejscow em u bóstw u.30 Mariusz G ratidianus M łodszy konał przez kilka dni na gro bowcu L utacju -zów . W yłupiono m u oczy i obcięto członki. Lepidus stw ierd ził, że była to ofiara cieniom zm arłego: „[...] sim u l humamas hostias vid istis et sepulcra infecta san guin e civ ili” .31 Po zdobyciu Peruzji O ktaw ian kazał stracić w dniu Idów M arcow ych k ilk u set w zięty ch do n iew oli jeńców . Miała to być ofiara cieniom Cezara. Z ostały w zniesion e sp ecjaln e ołtarze, a gdy błagano o darow anie im życia, O ktaw ian po w iedział, że m uszą um rzeć.32 Podobnie już m ieszkańcy Tarquinii złożyli w ofierze bogom 307 w zięty ch do niew oli jeńców rzym skich 33. Pom pejusz, który w zięty ch do niew oli piratów oszczędził, osied lając ich i p rzyd zie lając im ziem ię, chcąc p rzyzw yczaić do życia osiadłego, n a leży do w y jątków .34 Z w yczaj zabijania jeńców notują źródła z czasów późnej staro
” H o m e r : Ilias X XIII 174—175.
38 S e r v i u s : in Verg. Aen. III 67; X 519; F. S c h w e n n : M enschenopfer bei
den Griechen und Römern, „Religionsgeschichtliche Versuche und V orarbeiten”
XV 2, 1915, s. 175; i d. : Menschenopfer, „PW RE” XV, 948—956; V. G r o h : Sacrifizi
um ani nell'antica religione romana, „Athenaeum " XI, 1933, s. 240—249; R.
W ü n s c h : H uman sacrifices (Roman) |w :| Encyclopedia of Religion and Ethics VI, New York 1955, s. 859—862; J. S. R e i d : H um an sacrifices at Rome and other
notes on Roman religion, JRS 1912, s. 34—52.
33 P l u t a r c h : Themistocles 13; S t r a b o III 3 p. 155a.
30 H e r o d o t u s IX 119 por. A m m i a n u s M a r c e l i n u s XXVII 4, 4 о Skordiskach: „Scordisci, longe nunc ab isdem provinciis disparati, saevi quondam
et truces et, ut antiquitas docet, hostiis captivorum Bellonae litantes et Marti hum anum que sanguinem in ossibus capitum cavis bibentes avidius [...]”.
31 S a l l u s t i u s : Hist. I Frgm. 44; 55, 14; L u с a n u s:· Pharsalia II 174 san
guine [...J manes placatos Catuli, por. K a m i e n i k : op. cit., s. 85.
38 S u e t o n i u s : Aug. 15; S e n e c a : De clementia I 11, 1.
33 L i v i u s VII 15, 10; J. H e u r g o n : Zycie codzienne Etrusków, W arszawa 1966, s. 189.
34 P l u t a r c h : Pompeius 28; W. D r u m a n n: Geschichte Roms, Bd. III 613, IV 488.
żytności. Tak czynią Goci, p ośw ięcając jeńców bogu w ojn y, Frankow ie itd.31
R ów nie stary jest zw yczaj urządzania podczas pogrzebów w yścigów konnych, w y ścig ó w ryd w an ów itp. Ilom er p isze o w yścig ach rydw anów podczas pogrzebów .36 G dy zm arł M ilcjades, w C hersonesie Trackim od b yły się w y ścig i ryd w an ów i zapasy.37 O „agonach” przy pom niku Pau- zaniasza, L eonidasa i Brazydasa inform ują T ukidydes i autor p eriegezy po H elladzie, P auzaniasz.38 Na pogrzebie Ilefajstion a A leksander Mace doński kazał urządzić zapasy i zaw ody m u zyczn e.39
P rzy grobach herosów i różnych postaci m ityczn ych od b yw ały się zaw ody i zapasy, które dały początek znanym igrzyskom . Tak było na grobie Pelopsa, podobny początek mają igrzyska n em ejskie.40 W yrocznia d elficka poleciła urządzić igrzyska i w y ścig i konne na pogrzebie poleg
łych w boju Fokę je ż y k ó w 4!. Na grobie M auzolosa także został zorga nizow any „agon”, zaw ody w w ych w ala n iu zasłu g i w ielk ości karyjskiego d yn asty.42 Trakow ie urządzali przy sto sie p ogrzebow ym zapasy.43 A w ięc rów nież u Traków igrzyska podczas pogrzebów m iały zw iązek z kultem zm arłych. Z aw ody konne podczas uroczystości pogrzebow ych u Traków potw ierdza K sen ofon t.44
Z kultem zm arłych i obrządkiem pogrzebow ym b yły zw iązane rów
38 Składali jeńców w ofierze bogom Skordyskowie, A m m i a n u s M a r c e l l i n u s XXVII 4; Jeńca składają w ofierze Aresowi Goci P r o c o p i u s : BG 2, 15; T a c i t u s : Annales 13, 57; S i d o n i u s A p o l l i n a r i s 8, 6 powiada o Sasach, że wróciwszy po bitw ie zabijają co dziesiątego jeńca; por. O r o s i u s V 10 o Cym brach; P r o c o p i u s : BG 2, 25 o Frankach: E n n o d i u s : Vita Antonii 12, 406 o Frankach, H erulach i Sasach; por. nadto T a c i t u s : Annales XI V 30: exci- stque luci, saevis superstitionibus sacri, nam cruore captivo adolere aras et ho
m inum fibris consulere deos fas habebant.
38 H o m e r : Ilias X X III 255, 629, 651.
37 H e r o d o t u s VI 38; G. F r a z e r : Golden Bough, p art 3: The dying God
(funeral games) London 1936, s. 92—105; por. P a u s a n i a s III 14, 1; T h u k y d i
-d e s V 10; P l u t a r c h : De sera num inis vin-dicta 17.
38 H e r o d o t VI 38; P a u s a n i a s III 14, 1; T h u k y d i d e s V 10, P l u t a r c h : De sera num inis vindicta 17.
38 A r r i a n VII 14, 10; F r a z e r : op cit., s. 95.
40 Igrzyska na grobie Pelopsa, C l e m e n s A l e x : Protrepticus II 34, p. 29
ed. P otter; A p o l l o d o r u s II 8, 2; V e l l e i u s P a t e r c u l u s I 8; F r a z e r :
op. cit., s. 92.
41 H e r o d o t u s I 167; P l a t o n : M enex, p. 249. 43 С e 11 i u s NA X 18 5; F r a z e r : op. cit., s. 95.
43 Przy stosie pogrzebowym u Traków, H e r o d o t u s V 8; V a l e r i u s M a x i m u s 2, 6, 12; Mela 2, 2 (2, 18): „funera gesta sunt et veluti sacra cantu
lusuque celebrantur”; B a c h o f e n : op. cit. Bd. II, s. 636; F r a z e r : op. cit., s. 96.
nież igrzyska gladiatorów .48 К. Schneider stw ierd ził, że igrzyska zapaś nicze podczas pogrzebów zastąpiły k rw aw e ofiary ku czci zm arłych — idąc w ślady T ertuliana, który pow iada „[...] captivos v el m alo ingenio servos m ercati in exeq u iis im m olab ant”.4" Zdaniem M. Pallotino igrzy ska gladiatorskie narodziły się z rytuału p ogrzebow ego, a i E. Bulanda przyznaw ał, że m iały one początek w italskim k ulcie zm arłych .47 R elikty etruskiego rodowodu walk gladiatorskich sp otyk am y jeszcze w IV w ieku a.e. w inskrypcji z H ispellum ,,[...] qui apud V u lsin ios T usciae civitatem ludas sc[h]em co3 et gladiatorum m unus exh ibeant [-.·]” ·4β
Na freskach z K apui i P aestum w alczą param i gladiatorzy. D atuje się je na IV w iek pjn.e., a m alow idła etru skie pochodzą z VI w. p.n.e.40 Zdaniem A. Piganiola, galijscy trinci, podobnie jak rzym scy bustuarii mają zw iązek z k ultem zm arłych. W iąże się z tym rów nież zw yczaj przedstaw iania igrzysk gladiatorskich na nagrobkach.80 B ustuarii — to n ajlichsi zapaśnicy, często w ogóle nie u m iejący w alczyć. N ie to jednak odgryw ało tu rolę. W edług T ertuliana, w inni oni um ieć um rzeć „[...] eruditos tantum , ut occidi d isceren t” 8l.
45 Agon epitafios na cześć poległych w w ojnie patrz A. M o m m s e n : Heorto-
logie, B erlin 1864, s. 282—283; L. D e u b n e r : Attische Feste, Berlin 1966, s. 230—
231; C. C a s p a r [w:] D a r e m b e r g - S a g l i o : Distionnaire des A ntiquités
Grecques et Romaines, vol IV, Graz 1963, s. 24.
46 К. S c h n e i d e r : Gladiator, „PWRE”-Suppl. III, S tu ttg a rt 1918, col. 760—761; T e r t u l l i a n u s : De spectaculis 12; G. W i s s o w a : Religion und K ultur der
Römer, 2. Aufl., M ünchen 1912, s. 466.
47 M. P a l l o t t i n o : Etruskowie, W arszawa 1958, s. 135; G. L a f a y e : Gla
diator [w:] D a r e m b e r g - S a g l i o , op. cif. II 2, s. 1563; R. B l o c h : The Etrus cans, London 1958, s. 135E; B u l a n d a : Etruria i Etruskowie, Lwów 1934, s. 426.
48 CIL XI 5265 ILS 705.
48 H e u r g o n : op. cit., s. 190; K a m i e n i k : Igrzyska gladiatorskie [...], s. 86. 50 A. P i g a n i o l : Recherches sur les jeu x Romains. Notes d ’archéologie et
d’histoire religieuse, Publ. de la Fac. des Lettres de l’Univ. de Strasbourg 1923,
fasc. 13, s. 69; C. J u l l i a n : Histoire de la Gaule, vol. VI, P aris 1920, s. 83; K a m i e n i k : op. cit., s. 85.
51 T e r t u l l i a n u s : De spectaculis 12; S e r v i u s : in Verg. Aen. X 519:
*inferias quas im m olet um bris, sane mos erat, in sepulchris pirorum fortium captivos necari; quod postquam crudele visum est, placuit gladiatores ante sepul- chra dimicare, qui a bustis bustuarii dicti su n t”; ibid. X 520: „captivo sanguine”; ibid. V 64: „unde etiam ludi, qui in honorem m ortuorum celebrantur”.
Na gemmie repr. L a f a y e : op. cif. s. 1565 fig. 898 przedstawiony gladiator
(bustuarius) klęczący na lewym kolanie, w lewej ręce trzym a wzniesioną ku górze
tarczę, w praw ej dłoni włócznię. Dorobkiewicz u P e t r o n i u s z a : Satyricon 71 kazał wyrzeźbić na swym grobowcu walki gladiatorów. A jakiś Mammea, znany ze skąpstwa, dał widowisko gladiatorów niew artych grosza i już zgrzybiałych, P e t r o n i u s : Sat. 45. „Simulata pro veris” patrz S e r v i u s : in Verg. Aen. III 65: „sed quoniam sum ptuosum erat et crudele, victim as vel homines interficere,
Jak k olw iek już w II w .p.n.e. zapasy gladiatorów m iały charakter w id ow isk ow y, to jednak ich zw iązek z rytu a łem p ogrzebow ym utrzym ał się i przetrw ał do późnej starożytności. Cezar jako ed yl k uruln y w ydał w r. 65 p.n.e. „m unus fu n eb re” na cześć zm arłego ojca 58. W spaniałością i w y„taw nością w idow iska zyskał popularność, ale senat przestraszony liczbą w y staw ion y ch przez niego zapaśników ograniczył m aksym alną liczbę gladiatorów w y stęp u ją cy ch przy tego rodzaju uroczystościach. L ex T ullia z 63 r. zabraniała k and yd ującym do urzędów w yd aw an ia igrzysk gladiatorów na ‘2 lata przed w yboram i, chyba że zapasy b yły p rzew i dziane w testam en cie zm arłego lub na jego cześć. Zakaz ten był w ielo krotnie łam any, w yd aw an o igrzyska na cześć n aw et zm arłych przed laty przodków. G alliusz pod p retek stem „m unus fu n eb re” w ydał igrzy ska ku czci zm arłego ojca, K w . C ecyliusz M etellu s S cypion w y sta w ił w 62 r. p.n.e. igrzyska gladiatorów na cześć przybranego ojca K w intusa M etellusa Piusa. W 59 r. Fau stu s S ulla i C. Skrybon iusz K urion w 52 r. — ku czci ojców . W 53 r. w y d a ł w sp an iałe i bardzo kosztow ne igrzyska M ilon, praw dopodobnie jako „m unus fu n eb re”.53
W 34 r. p.n.e. T yberiusz w yd ał igrzyska gladiatorskie podczas po grzebu. G dy zmarł A gryppa, na jego pogrzebie rów nież odbyły się za pasy gladiatorów . Na cześć zm arłego Druzusa w yd a l igrzyska gladiator- skie G erm anik i K laud iusz.84 W P ollen cji za panow ania T yberiusza tłum zatrzym ał kondukt pogrzebow y zm arłego centuriona dom agając się w y staw ienia w alk gladiatorów . Dopiero gd y k rew ni zm arłego obiecali je w ystaw ić, kondukt m ógł ruszyć dalej.55 Interesującą w zm iankę na ten tem at zn ajd u jem y w korespondencji Pliniusza M łodszego. M ianowicie jego przyjaciel obiecał w y sta w ien ie zapasów gladiatorów m ieszkańcom W erony, skąd pochodziła jego zmarła żona. P liniu sz aprobuje zam iar
S e r v i u s : in Verg. Aen. II Π6; „et sciendum in sacris simulata pro veris accipi;
unde quum de animalibus quae defficile inveniuntur ad sacrificandum de pane vel cera fiunt". Zazwyczaj składano figurki z ciasta H c r o d o t II 47, P l u t : Lucullus
10. A e s o p u s : Fab. 36; por. o Lokrach u Zenob V 5; S u i d a s I p . 448.
52 C a s s . D i o 37, 8 M adyda; por. H o r a t i u s : Sat 2, 3, 84: „heredes Staberi
sum m am incidere sepulcro, ni sic fecissent, gladiatorum dare centum damnati po pulo paria atque epulum arbitrio Arri, fru m en ti quantum m etit Africa; Scholia
Hor. A e r o n i s et ' P o r h y r i o n i s rec. H authal II Berolini 1864, 244—245, por.
Digesta 31, 49, 4; L a f a y e : op. cit., s. 1564.
58 R. K a m i e n i k : Gladiatorzy i igrzyska gladiatorskie w ostatnim wieku
republiki rzym skiej [w:] „Rocznik Lubelski” X X III/X X IV , 1981—1982, s. 17.
54 C a s s i u s D i o 55, 27; 55, 8; S u e t o n i u s : Tiberius 7; Claudius 2; L a f a y e : op. cit., s. 1564.
przyjaciela, stw ierd zając, że spełni sw ój obowiązek należny m ieszkań com m iasta „[...] quod m axim e funeri deb eb atu r” '".
G dy żołnierzow i rzym skiem u, który zm arł w Grecji, u fundow ał na grobek jego brat, w ydał igrzyska, jak głosi inskrypcja nagrobna, z 25 g la d ia to ra m i'7. Inne źródła rów nież potw ierdzają fakt, że za cesarstw a u trzym yw ał się zw yczaj w ydaw ania igrzysk gladiatorskich w ramach „m unus fu n eb re”, a św iad ectw o A uzoniusza dowodzi, że zw yczaj ten przetrw ał do sch y łk u starożytn ości. N ap isy nagrobne m ów ią o zapasach przy grobach na cześć zm arłych, urządzanych przez k rew n y ch lub spad kobierców zgodnie z życzen iem i w olą fundatora. W inskrypcji z Ostii CILXLV 350 czytam y, że m ają się dobyw ać corocznie zapasy gladiatorskie na cześć E m ilii Agryippiny. W inn ym napisie nagrobnym dow iadujem y się o zagw aran tow an ych w testam en cie igrzysk ach gladiatorskich co 2 lata, w kalendy lipcow e w zw iązku z rocznicą i na cześć zm arłego fu n datora, CIL IX "6854 ILS 7884. T ytiu sz W alen tyn us zlecił w testam en cie, by u jego grobu urządzano igrzyska gladiatorskie co 5 lat CIL XI 6377. W inskrypcji CIL X 4727, ILS 6297 L. P appiusz Polion w y d a je igrzyska gladiatorskie na cześć zm arłego ojca ".
Na tym tle igrzyska gladia torelkie na pogrzebie K riksusa, który po legł pod G arganos, p rzestają być zjaw isk iem odosobnionym i w zbudzać p o dejrzenie co do ich praw dziw ości. Spartakus uczcił p oległego przyjaciela, w ystaw iając igrzyska gladiatorskie. M iał do d yspozycji rzym skich jeń ców w ojen n ych i kazał im w alczyć ze sobą przy sto sie pogrzebow ym ; n iezależnie od tego byli zresztą skazani na śm ierć
W ostatn ich latach w zbudził zain teresow an ie przekazany przez P lu tarcha fakt, że przed ostatnią bitw ą Spartakus zabił sw eg o konia "°. W e dług Plutarcha m iał on pow ied zieć, że jeśli zw y cięży , będzie m iał w iele pięknych rum aków , a jeśli p olegn ie, to koń nie będzie mu już potrzeb ny “ . W ten sposób sytu acja , jaka zaistniała przed ostatn ią bitw ą, dra m atyczna sam a przez się, została przez Plutarcha jeszcze bardziej udra- m atyzow ana, toteż n iek ied y w ręcz odrzucano tę tradycję, jak to uczynił J. B. B risson pisząc: „[...] cette anecdote, co n servée par P lutarque, re lè v e très probablem ent de la légende; e lle tém oigne du m oins q u e la tradition gardait le sou ven ir des con d itions dans lesq u e lle s la b ataille
86 P l i n i u s : Ep. VI 34.
87 L. R o b e r t : Les gladiateurs dans l’Orient grec, Paris 1940, s. 76, 269—270. 88 K a m i e n i k : Igrzyska gladiatorskie, s. 88.
88 К a m i e n i к : op. cit., s. 88—89.
“° R. K a m i e n i k : Ueber das angebliche Rossopfer des Spartacus, „Eos” LVII, fase. 2, 1967—1968, s. 282—287. M. C a p o z z a : Spartaco e il sacrifizio del cavallo „Critica Storica”, fase. 3, a. 2, 1963, s. 272.
s ’était en g a g ée”. Za nim P. O liva uznał tę w ersję za fik cję es. W iększość h istoryk ów p rzyjm ow ała jednak opow iadanie Plutarcha bez zastrzeżeń, zw łaszcza że nie brakow ało analogicznych zachow ań w h istorii n ie tylko starożytn ej. P o w tórzy ł Plutarcha T. M ommsen: „[...] vor der Schlacht stiess Spartacus se in Ross nieder; w ie er im Glück und im U nglück treu bei den S ein en ausgeharrt h a tte”. W iernie trzym ając s ię tekstu P lutarcha H. W allon pisał: „[...] Il m it en ligne toute son arm ée, et lors q u ’on lui am ena son ch eval, il tira son ép ée et le tua en disant: »Si je su is vainqueur, j’en trouverai d’autres; si je su is vaincu, je n ’en aurai plus b esoin«.63
N ie brakow ało analogii. Tak postąpił K atylin a pod Pistorią, podobnie Cezar w czasie w o jn y z H elw etam i. Z aatakow any przez n ich Cezar zdą żył dostać się na jakieś w zgórze. P rzyprow adzono m u konia, ale w ted y Cezar m iał odrzec: ,,[...] K onia będę p otrzeb ow ał dopiero po zw y cięstw ie do pościgu. A teraz chodźm y na w roga!” 64 Są to w ięc praw ie te sam e słow a, jakie m iał, w e d łu g P lutarcha, w yp o w ied zieć Spartakus. To w ła ś n ie , w yd ało się podejrzane. Zabicie k onia byłob y nieroządkiem . Jest to zresztą scen a iście teatralna.
Prace opublikow ane w ostatnich latach n ie odrzucają tej tradycji. P rzyjm u je się, że Spartakus zabił rzeczyw iście konia, a le pozostaje n ie w iadom ą, dlaczego to zrobił, w jakim celu? R. B onghi .słusznie zakła dał, że czyn ten m iał charakter religijn y, był zw iązany z kultem . O ile w studium ogłoszon ym w r. 1961 p rzyjm ow ałem , że Spartakus p o św ię cił konia na ofiarę bogu w ojn y, to w „Studiach nad p ow stan iem Sparta k usa” brałem pod u w agę m ożliw ość, iż chodziło zap ew ne o zasięgn ięcie wróżby. N ie b yłem jednak zd ecydow any i zakładałem o b yd w ie m ożli- w iści M. M. Capozza, która ogłosiła obszerne stu d iu m na ten tem at, przyj m ow ała różne m ożliw ości. A w ięc, że chodziło o p ozysk anie bogów „atto a vincolare 1’aiuto degli dei n el corso deH’com battim en to” . Zdaniem au torki, Spartakus złożył ofiarę bóstw u, którego nie znam y, lub zasięgnął wróżby: „Spartacus im m olo il cavallo in onore di una divin ità a noi ig n o ta о se le sacrifico a scopo d ivin atorio” e6. T rafne jest sp ostrzeżen ie
Ca-82 J. P. B r i s s o n : Spartacus, P aris 1959, s. 137. P. O l i v a , W. O l i v o v a :
Spartakus. Povstâni Spartakovo a Spartakovskâ tradice, P rah a 1960, s. 10.
68 T h . M o m s e n : Römische Geschichte, Bd. III, B erlin 1934, s. 88; H. W a l l o n : L ’Histoire de l’Esclavage dans l’A ntiquité, vol. Ill, Paris 1879, s. 317.
и S a l l u s t i u s : De coniuratione Catilinae 59; C a e s a r : Bg I 25, 1.
65 R. B o n g h i : Spartaco [w:] A tti della reale Accad. di scienze morali e poli-
tiche di Napoli, Napoli 1881; K a m i e n i к: op. cit., s. 252—257; i d. : Studia nad powstaniem Spartakusa, Lublin 1984, s. 117—118.
pozzy, że Spartakus przebił m ieczem nie w łasnego konia, lecz innego, przeznaczonego na ofiarę. B onghi przyjm ow ał, zgodnie z tradycją przeka zaną przez P lutarcha, że b ył to jego o sob isty koń.
K orygując uprzednio w y p o w ied zian e opinie na ten tem at jestem prze k onany, że zabijając konia, Spartakus chciał zasięgnąć w różby przed ostatnią decydującą bitwą. W prawdzie P lu tarch n ic o ty m n ie m ów i, ale rów nież przypuszczenie, że była to ofiara ku czci boga w o jn y , b yło tylk o hipotezą. Z w ierzęta, ich zachow anie się i reagow anie na różne bodźce w starożytnej sztu ce przepow iadania p rzyszłości od gryw ały poczesną rolę. Wróżono w ięc z lotu p taków , zachow ania się kur, ale rów nież czw orono gów, m. in. k o n ia “7. Są to tzw . „pedestria au spicia” ,,[...] pedestria a u sp i cia nom inabantur quae debantur a vu lp e, lupo, serp en te, equo ceteris- que anim alibus quadrupedibus” Koń przepow iadający p rzyszłe w yd a rzenia zn an y jest już H om erow i. P lin iu sz S tarszy pow iada, że konie prze p ow iadają w y n ik b itw y „[equi] praesagiunt p ugnam ”, a w ed łu g Tacyta k oniow i p rzyp isyw ali dar przepow iadania p rzyszłości G erm anow ie „[···] proprium g en tis equorum quoque praesagia ac m on itu s experriri, publice aluntur iisdem nem oribus ac lucis, candidi et nullo m ortal opere con
tacti” ·
* P olibiusz podaje, że w czasie w ojn y zabijano konia i z jego upadku przepow iadano lo sy b it w y 70. L u zytan ow ie na początku w ojn y zabijali konia „equo atque hom ine suo ritu im m olatis” 71. W w ojn ie z M ezami M. K rassusa w 6 r. n. e. sp oty k am y taką sam ą scenę: „[...] statim an te aciem im m olato equo concepere v o tu m ” n. O w różbach zasięgn iętych przed bi tw ą p isze rów nież K senofont. N otu je on też fak t składania konia w o fie rze. Epam inondas w y k orzystyw ał, jak podaje K senofont, w różbę dla za chęcenia do w alk i żołn ierzy 73.
,7 F e s t u s : sv October equus, p. 179; M u e l l e r : „multis autem gentibus
equorum hostiarum numero haberi”. Koń wieszczy u E u s t a t h i u s a: Ad, Homeri Iliadem XIX 404; P o r p y h r i u s : De abstinentia II 48; C e l s u s u O r i g i n e s a
IV p 222, u Persów przy wyborze króla, H e r o d o t u s 3, 84. «e Pedestria auspicia P a u l u s p 244.
ei P l i n i u s NH 8, 157; H o m e r : Ilias XIX 404: E u s t a t h i u s ad locum; T a c i t u s : Germania.
70 P o l i b i u s XII 4b 3; Th. S z y m a ń s k i : Sacrificia Graeca in bellis m ili
taria. M arburg 1908.
71 L i v i u s : Epit. 49. 71 F l o r u s II 26.
73 X e n o p h o n : Expeditio Cyri IV 5; P. S t e n g e l : Die Pferdeopfer der
Griechen, „Philologus” 39, 1880, s. 180—185; L. M a l t e n : Das Pferd im Toten glauben, „Jahrb. des kaiserl. Arch. Instituts”, Bd. XXIX, 1914, 214; W. K ö p p e r s : Pferdeopfer und Pferdekult der Indogermanen, „Wiener Beiträge zur K ulturgeschich
te und Linguistik”, LV, 1936, 279—411; W. M a n n h a r d t : Mythologische For
Jed n ym z najbardziej k łop otliw y ch zagadnień h istorii starożytn ej jest określenie w ielk ości arm ii, liczby p o le g ły ch w b itw ach itp. Poruszając to zagadnienie, m ogę tu n ie w iele m iejsca m u pośw ięcić, nie kusząc się naw et, by je rozw iązać. Trudność ta w yn ik a przede w szy stk im ze źró deł. N ie jest to sk utkiem nieznajom ości rzeczy, ale w y p ły w a z tendencji i p rzyśw iecających autorom starożytn ym celów . Odnosi się to do dziejów starożytn ych w ogólności, m. in. do p ow stan ia Spartakusa. J. K rom ayer stw ierd ził, że trudności te są tym w ięk sze, im liczn iejsze są zbiorowości, których one dotyczą. K rom ayer zw rócił uw agę na braik ob iek tyw n ych d a n y c h 74. Istn ieje oczyw iście zasada, że z dw óch w ielk ości dotyczących tego sam ego fak tu czy w ydarzenia, p rzyjm u je się m niejszą. N ie św iad czy to jednak, jak mi się w yd aje, że ta ostatnia jest w ła ściw a i odpowiada choćby w p rzyb liżen iu rzeczyw istości.
B liższe praw dy są stw ierd zen ia zw racające uw agę na trudności okreś lenia liczb ow ego, jak to np. pisze Appian: w w ojn ach syryjsk ich : „[...] S traty A ntiocha w y n o siły , jak w p rzyb liżen iu obliczono, razem z jeńcam i około 56 000, ze w zględ u na ogrom strat n ie b yło łatw o je zliczy ć” 7t. W ojska n iep rzyjacielsk ie ustalano zw y k le „na oko”, choć K serkses, jak podaje H erodot, o b liczył sw e w ojska następująco. O dliczono 500 lub 1000 strzał i w edłu g przestrzeni, jaką one zajęły, obliczono w szy stk ie 7e. Gre cy przesadzili jednak w szacunku w ojsk p ersk ich z sam ej nieznajom ości rzeczy, a nadto w yolb rzym ian o siły n ieprzyjaciela, by p o w ięk szyć ch w ałę zw ycięstw a nad królem perskim . Chodzi tu o czyw iście o Heroda ". Jed nakże szacunek „na o k o ” był stosow an y aż do czasów bardzo późnych. Prokopiusz pow iada, że gdy ob serw ow ano w ojsk o rzym skie, które m
asze-germanischen Völker, 51, Strassburg 1884, s. 163; H. M. H u b b e l l : * Horse sacrifice in antiquity, „Yale Classical Studies”, 1928, s. 192.
74 J. K r o m a y e r , Philologus 88, 1897, s. 426; J. R o z w a d o w s k i : De
modo ac ratione qua historici Rom ani numeros qui accurate definiri non poterant expresserunt, [w:] Rozpraw y W ydziału Filozoficznego PAU X III K raków 1889,
s. 196—213, część 1 także w jęz. polskim w: Wybór pism, t. II, W arszawa 1961, s. Г.57—268.
75 A p p i a n : Syriaca 36, tłum. Piotrowicz.
74 H e r o d o t u s VII 60 (tłum. Hammer): „Zliczono zaś ich w ten sposób. Zgromadzili razem na jednym miejscu dziesięć tysięcy ludzi. Skupili ich jak mogli najgęściej i nakreślili w krąg od zewnątrz kolo. Następnie wypuścili tych, dziesięć tysięcy i pociągnęli m ur wzdłuż owego koła [...] Potem kazali innym wejść w ogrodzone miejsce, aż wszystkich w ten sposób zliczyli”. Były też przeglądy wojsk np. przed bitw ą pod Filippi. A p p i a n IV BC 88 (Piotrowicz) „[...] przy urządzo nym tu przeglądzie wojsk okazało się, że m ają ogółem 19 legionów, Brutus osiem, Kasjusz dziewięć, z których żaden nie był pełny”.
row ało p rzejściem górskim , zdaw ało się, że jest o w iele liczn iejsze, niż było w rzeczy w istości ” .
Bardziej zasługują na w iarę, jeśli ich rozm yślnie n ie w yolb rzym ian o, dane dotyczące p oległych w bitw ach. Z zabitych b ow iem zdzierano zbro je, zw łaszcza k osztow niejsze. W iele p rzykładów zn ajd u jem y u L iw iusza a także w innych źródłach. A ppian w h istorii w ojen sy ry jsk ich pisze: „[..·] ten [konsul rzym ski] grzebał tym czasem sw oich p o ległych , zdzierał zbroje z nieprzyjaciół i grom adził jeń ców ” 7e. W h istorii w ojn y z M itry- d atesem A ppian powiada: „[...] P rzy zbieraniu łupów z p o ległych zn a le ziono 24 trybunów i 150 centurion ów , a w ięc taką sam ą liczbę dow ód ców, jaką R zym ianie chyba rzadko ty lk o w jednej k lęsce str a cili” ". P i sząc o w ojskach kartagińskich P olibiusz stw ierdza: „[...] L ib ijczycy m ieli rzym skie uzbrojenie, bo H annibal w szy stk ich zaopatrzył w ryn sztun k i w ybrane z tych, które b ył k up ił w poprzedniej b itw ie ” 81. Spartakus czynił podobnie, zbierając zbroje i broń nieprzyjacielską **. Także i K a- ty lio a , zw łaszcza że jego szeregi b y ły słabo uzbrojone. S alu stiu sz pisze: ,,[...] m ulti autem , qui e castris visu n d i aut spoliandi gratia processerant, v olven tes h ostilia cadavera am icum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant; fu ere iteh qui inim icos suos cogn osceren t” 83. W arto przy tym nadm ienić, że donosząc o sw y m zw y cięstw ie w górach A m anu, Cy ceron nie określa liczb y zabitych n ieprzyjaciół: „[...] m u lti occisi, capti, reliqui rissipati, castella m unita im proviso ad ven tu capta et in cen sa ” **. '
B y ły b y to w ięc kryteria do ustalenia rzeczyw istej liczb y p oległych . Źródła jednak n aw et w tych przypadkach, w k tórych m ożna było to ustalić, przesadzają w szacunku i to z w ielu w zględów . Trafne stw ierd ze n ie H. N issena zasłu guje na przytoczenie: „[...] D iesie ward dagegen auf das E m pfindlichste b eein trächtigt, sobald sich die P h an tasie der A u s schm ückung der B egeb en h eiten selb er zuw andte. A m greifbarsten liegen die W irkungen ein es solch en V erfah ren s in der K rieg sg esch ich te vor. D ie Z ahlen der T oten und G efan gen en w erden in s U n geh eu erlich e hin ein
78 P r o c o p i u s BG III 17, 16.
79 L i v i u s 2, 7, 3; 4, 19, 5; 5, 36, 39; 8, 7, 2; 8, 30, 8; 22, 52, 1; 22, 46, 5; 27, 2, 9; 27, 44, 3; 40, 32, 8; 40, 50, 4; 42, 61, 1; A p p i a n : Syriaca 36; P r o c o p i u s BG I 23, 27.
89 A p p i a n : M ithridatica 89.
81 P o l i b i u s III 114 (Hamme); P l u t a r c h : Parali, min. ЗА 306B; T a c i t u s : Annales 12, 54: postero die spoliabant caesorum corpora et captivos contra
hebant.
82 S a l l u s t i u s : Hist. III, Frgm. 101: exuant armis equisque; A p i a n : ВС I 116.
88 S a l l u s t i u s : Cat. 61, 8; por. P г о с o p: BG I 18, 31. 8‘ C i c e r o : Ep. ad Fam. II 10, 3.
vergrössert” ". R ów nież K. P eter uznał te dane za przesadzone i często w ym yślon e: „[...] dass aber die A n n alisten überhaupt es m it der h istori sch en W ahrheit n icht stren g nahm en, geh t besonders aus den offenbaren Z ahlenübertreibungen hervor, die sich bei ihn en finden, und zw ar selb st in der G esichte d erjen igen Zeit, in w elch er die an alistischen A u fzeich nungen bereits im G ange w aren... U eberhaupt aber sind die Zahlen bei L iviu s in der b ezeich n eten Zeit auch ausser denen des V aleriu s von der Art, dass man sie um ihrer selb st W illen für übertrieben und unh isto risch h alten muss... Und w enn die A n n alisten in den Zahlen so w eit über die W ahrheit h in au sgingen, w er w o llte glauben, dass sie die L inie d erselb en im übrigen stren g in n e geh alten h ätten?” ,e
S zczególn ie p ełn e fan tazji są tzw . „laudationes fu n eb res”, m ow y po grzebow e, elogia na cześć zm arłych, tak zostały zresztą ocenione już w starożytności. A o to sąd L iw iusza: „[...] vitiata m em oriam funebribus laudibus reor falsisq u e im agin um titu lis, dum fam ilia ad se quaeque fa m am rerum gestarum honorum que fa llen te m endacie trahu n t” 8?. Malo w n ich praw dy, a m ów ca pom ijając słab e strony zm arłego, w ychw alał nadm iernie jego zalety. W. A. B eck er stw ierd ził: „ l...] dass der R edner die S ch atten seiten überging, w ährend das R ü h m liche m it zu lebhaften Far ben gesch ild ert w urde” ".
W iem y, że O ktaw ian A u gu st rozgłaszał w ieści o zw y cięstw ie A nto niusza nad Partam i, choć w ied ział, że jest inaczej. C zynił tak po to by jego zw y cięstw o nad A n ton iuszem , tak sła w n y m w odzem , b yło w iększe. Na zam ierzone działanie O ktaw iana i cel, który m u przyśw iecał, zw ró cił uw agę starożytn y k om entator „E neidy” W ergiliusza: „[...] victor ab aurorae p opu lis quia prim o vicerat Parthos, ut dixim us: aut quia A n to nium Parthi postea p ep ulerun t; sed videtu r hoc loco tacuisse, ne A ugu stu s inb ellem su perasse videatur, ideo addit victorem O rientis A ntonium ,
u t m aiorem h ostem A u gu stu s vicisse v id eatu r” 89.
C harakterystyczne są zalecenia C ycerona daw ane w liście L u cy liu - szow i, który m iał napisać o k on su lacie Cycerona oraz jego zasługach w w yk ryciu i zgn iecen iu sp isk u K atyli'ny, by ten w yolb rzym ił jego ch w a
85 H. N i s s e n: Kritische Untersuchungen über die Quellen der 4. und 5. De
kade des Livius, B erlin 1863, s. 93.
81 C. P e t e r : Zur K ritik der Quellen der älteren römischen Geschichte, Halle a.d.S. 1879, s. 53.
87 L i v i u s 8, 40 por 4, 16; C i c e r o : B rutus 62: his laudationibus historia
rerum nostrarum est facta mendosior, m ulta enim scripta sunt in eis quae facta non sunt etc. por. D i o n y s i u s H a l i с. 5, 17; L i v i u s 2, 47, 11; P l u t a r c h : Poplicola 9; P o l i b i u s 6, 53; C i c e r o : De legibus 2, 62: De oratoribus 2, 44; G e l l i u s N A 13, 20, 17; Q u i n t i l i a n u s 3, 7, 2; 11, 3, 153.
88 W.A. B e c k e r : Gallus, Bd. Ill, Leipzig 1863, s. 367. 89 S e r v i u s : in Verg. Aen. VIII 685.
łę, n aw et gd yb y to m ijało się z prawdą: „L .l ut et ornes ea v em en tiu s etiam quam fortasse sen tis, et in eo leg es h istoriae n egligas gratiam que illa m ” [...]90.
P od aw an e w źródłach liczb y пр. 120 000 nie odpow iadają rzeczy w isto ś ci, ale określają dane m ak sym aln ie w ielk ie. O. H irsch feld zw rócił u w agę na to, że 120 000 to liczba fik cyjn a, oznaczająca w ielk ość bliżej n ieokreś loną, ale m aksym alną ··. L iczby w ięk sze w y stęp u ją nader rzadko, np. Sulla w w ojn ie z M itrydatesem zabił 160 000 nieprzyjaciół, P om p ejusz zam ierzał zebrać w Italii w ojsko liczące 130 000 ludzi. N iek ied y i nader rzadko w y stępu ją w ielk ości rzędu 250 000, 300 000 a n a w et 500 000 ” .
Z w yk le jednak źródła podają 120 000. A rchelaos pod Cheroneją m iał 120 000 żołnierzy. Po w yb u ch u III w ojn y z M itrydatesem piechota lic z y ła 120 000, w edłu g inn ej w ersji 140 000 lub 150 000. A rm ię M itrydatesa szacuje A ppian odpow iednio na 250 000, 300 000 itd. ” . S u lla obdarował ziem ią 120 000 w eteran ów . Badania w yk azały, że był to plan, zrealizow a ny tylk o w części ” . R zym ianie w y sła li przeciw S ertoriuszow i 120 000 p ie c h o ty 95. Spartakus m aszerując w kierunku A lp zebrał podobno 120 000 n iew oln ik ów ” . P om pejusz na p od staw ie le x G abinia w w ojn ie z piratam i rozporządzał piechotą liczącą 120 000 ż o łn ie r z y 97. P om pejusz w w ojnie z Cezarem m iał zebrać 130 000 ż o łn ie r z y ” .
Podobnie fik cy jn a jest liczba 70, 700, 70 000 itd., a w ięc w ielok rot ność 7 ” . W edług Appiana Spartakus zgrom adził w okół siebie 70 000 n ie
90 C i c e r o : Ep. ad Fam. V 12, 3, por. ibid. V 12, 6: „[...] habet enim varios
actus m ultasque actiones et consiliorum et tem porum ac non vereor, ne [...] videar, quam hoc demonstrem, me a te potissim um ornari celebrarique velle".
91 O. H i r s c h f e l d : Typische Zahlen in der Ueberlieferung der Sullanischen
Zeit [w]: Kleine Schriften, B erlin 1913, s. 291—293; A. R o s e n b e r g : Einleitung tri die Quellenkunde zur römischen Geschichte, Berlin 1912, s. 142; R. H i r z e l : Veber Rundzahlen, „Bericht der Sachs. Akad. der W issenschaften” 37, 1885, s. 30;
M. G e i z e r : Die Glaubenswürdigkeit der bei Livius überlieferten Senatsbeschlüsse
über römische Truppenaufgebote, „Hermes” 70, 1935, s. 280.
92 A p p i a n : ВС I 76; II 34.
92 A p p i a n : M ithridatica 41; 69; P l u t a r c h : Sulla 22; Lucullus 7; S t r a b o XII 7, 11; M e m n o n : FHGr III, p. 545 — 150 000; J. K r о m a y e r : A ntike
Schlachtfelder in Griechenland, Bd. II, Berlin 1907, s. 288; por. A p p i a n M ithri datica 54, 58, 72, 112.
• 94 A p p p i a n : ВС I 104; A. K r a w c z u k : Kolonizacja sullańska, K raków 1960, s. 54, przyp. 14.
95 P l u t a r c h : Sertorius 12.
96 A p p i a n: ВС I 117; H i r s c h f e l d : op. cit., s. 292. 97 P l u t a r c h : Pompeius 26.
98 A p p i a n : ВС II 34.
99 A. D r e i z e h n t e r : Die rhetorische Zahl, Q uellenkritische Untersuchungen
anhand der Zahlen 70 und 700, München 1978, por. J. D u m m e r : Zahlenproblem e in historischen Quellen, „Klio” 62, 1980, s. 561—563; W. H. R o s c h e r : Die
Sieben-w oln ik óSieben-w . Spośród podanych przez A ppiana Sieben-w ielk ości 70 000 i 120 000 h istorycy przyjm ują m n iejszą 10°. Jed n akże ona rów nież w yd aw ała się zbyt w ysok a, toteż M ünzer zredukow ał liczebność n iew oln ik ó w pod do w ód ztw em Spartakusa do 7 000, co sp o tk ało się z aprobatą J. Carcopine: „B ien tôt il groupa autour de lui ju sq u ’à 7 000 h om m es”. P rzyjął on za Orozjuszem , że K rik sus z 10 000 żołn ierzy udał się do A pulii, a Sparta kus z 30 000 n iew oln ik ów , pom aszerow ał w k ieru nk u Alp. Jako m aksy m alną liczbę n iew oln ik ów , którzy znaleźli się w szeregach Spartakusa, przyjm uje jednak Carcopino 100 000 10‘.
W celu w yjaśn ien ia, jak w ielk ie k łop oty napotyka historyk, jeśli idzie o dane liczbow e i jak w ielk ie rozbieżności panują w śród badaczy, niech posłużą niektóre p rzykłady. Z acznijm y od w ojn y S u llii z M itrydatesem . Otóż P lu tarch i Appian szacują arm ię S u lli na P ó łw ysp ie B ałkańskim na 80 000, inni na 120 000. O bydw ie te liczby J. K rom ayer uznał za błędne, stw ierd zając, że stoim y tu na bardzo n iep ew n ym gruncie. O pierając się na przekazie Appiana, w g którego S ulla ruszył do G recji z 5 legionam i, K rom ayer p rzyjm u je okrągłą liczbę 30 000, a w raz z w ojsk am i p osiłk o w ym i itd. 30 000— 40 000 żołn ierzy 102.
W ojska Sertoriusza w H iszpanii źródła oceniają na 60 000 piechoty oraz 8000 jazdy, a Pom pejusza na 30 000 p iech o ty i 10 000 j a z d y lM. A ppian jednak k w itu je dane ok reślen iem , że Sertoriusz m iał znaczne w ojsko. W edług P lu tarch a M etellu s i P om p ejusz m ieli 120 000 piechoty, 2000 łu czn ik ów i procarzy oraz 6 000 jazdy 104. A. S ch u lten ocenia w o
j-und Neunzahl im K ulturs j-und. M ythos der Griechen, „Abh. der Gessell. der Wiss.,, XXIV, Leipzig 1904, s. 5; J. K v i ö a l a : Neue Beiträge zur Erklärung der Aeneis, Prag 1881, s. 142.
100 A p p i a n : BC I, 116; 70 000, tyleż w wydaniu Loeba; L. M e n d e l s s o h n w 1879 i 1881, P. V i e r e c k i A. G. R o o s s , t. I 1939, II, V i e r e c k 1905. 120 000 — H S c u l l a r d : From the Gracchi to Nero, A history of Rome 133 BC — AD 68, London, 2 ed. 1963, s. 95; P A l l a r d ; Les ésclaves chrétiens depuis les premiers
tem ps de l’Eglise jusqu’à la fin de la domination romaine en Occident, 6 éd. P a
ris 1914, s. 157; L. P i o t r o w i c z : Dzieje rzym skie, W arszawa 1934, s. 397; E. G a b b a : Appiani bellorum civilium liber primus, Firenze 1958, 2 ed. 1967; id.: Appiano
e la storia delle guerre civili, Firenze 1956, patrz G. S t ą r a p a c c h i a : La
tra-dizione della guerra di Spartaco da Sallustio a Orosio, Pisa [1976], s. 35.
101 J. C a r c o p i n o : op. cit., s. 557—560.
108 P l u t a r c h : Sulla 20, 9; A p p i a n : BC I 79; K r o m a y e r : op. cit., Bd. II, s. 388: „[...] so stehen w ir auf einem sehr unsicheren Boden”; ibid. s. 390: „[...] aut einen Bestand von 16 000—20 000 M ann w erden w ir also wohl Sullas Ope rationsarm ee zu schätzen haben”.
юз о г о s i u s: V 23,9 „znaczne wojsko” u A p p i a n a : ВС I 108. i«« P l u t a r c h : Sertorius 12.
ska repu b lik ań skie na 40 000, P. B ień kow sk i — na 30 000 p iech o ty i 10 000 jazdy, ty leż O oteghem 105.
W b itw ie pod Farsalos w dniu b itw y Cezar rozporządzał 103 kohor tam i. Z tego stacjon ow ały w A p ollon i — 4, w O ricum — 3, w L issu s — 1, w G recji — 15, na lin ii — 80 10“. Cezar przyprow adził z Italii 7 legion ów , 4 p rzyb yły z A n toniuszem , razem w ięc m iał 11 legion ów . S iedem ko hort stan ow iło straż obozową. P rzy bagażach p ełn iło straż 7 kohort, co jest koniekturą p rzyjętą zam iast p rzekazanych w źródłach 2.107 Z am iast 2 p rzy jął D rum ann 7 na p odstaw ie jednego z rękop isów Cezara (Caes III 89,2). U staw ion o w szyk u b ojow ym 80 kohort, które n ie b y ły p ełn e i liczy ły 22 000 żołnierzy. T yle podaje Cezar (ВС III 89,2) i P lu tarch (Caes 42), (Pom p 69), (Appian II 70). W edług Eutropiusza i O rozjusza zgrom adzono 30 000 w ojsk a. Jazda liczyła 1 000 koni (equ ites m ille). W sum ie b yło w ięc około 70 000 Italczyk ów 108.
Pom pejusz m iał 110 kohort, co w yn osiło 45 000 p iech oty oraz 7 000 jazdy 10e. D ane te pochodzą od Cezara. P rzean alizow ał je H. D elbrück i doszedł do w niosku, że są one b ezw artościow e. Cezar w 80 kohortach m iał nie 22 000, a le około 30 000, P om p ejusz nie 110 kohort, a w ięc nie 45 000, ale ty lk o 88 kohort o s ile około 40 000 ludzi, jazda Cezara liczyła nie 1 000, a około 2 000, a jazda Pom pejusza nie 7 000, ale około 3 000 u0. Pom pejusz poniósł pod Farsalos w ielk ie straty, bo około 2 000 zabi tych, ale różnica strat jest zb yt wielka: 200 żołn ierzy p iech oty i 30 cen turionów w obec 15 ООО1". M yślano, że tek st jest zep su ty, ale już u A ppiana w y stęp u je liczba 200, tak też b yło u Cezara: „non am plius CC
los A. S c h u l t e n : Sertoriut, „PWRE” 2 R, Bd. II, S tu ttg art 1922, col. 1750; i d., Sertorius, Leipzig 1926; P. B i e ń k o w s k i : Kritische Studien über Chrono
logie und Geschichte des Sertorianischen Krieges, Wien 1891, s. 11; J. v an O o t e
g h e m : Pompée le Grand, Bâtisseur de l’empire, Louvain—Paris 1954, s. 102; M o m m s e n : RG III, Berlin 1922, s. 35.
к» C a e s a r : BG III 78, 4, III 34, 2, 35, 2, 36, 2, 56; W. D r u m a n n : R öm i
sche Geschichte, Bd. III, Leipzig 1834, s. 458; D r u m a n-G r о e b e III, Leipzig
1906 s. 710—711.
107 7 kohort przy bagażach.
108 C a e s a r : BG III 89, 2; P l u t a r c h : Caesar 42; Pompeius 69; A p p i a n : ВС II 70; D r u m a n n III, s. 458; F l o r u s II 13, 44 — 300 000?
m C a e s a r : ВС III 88, 5; P l u t a r c h : Caesar 42; Pom peius 69; E u t j r o -
p i u s VI 20, 4: XL milia peditum ; O r o s i u s VI 15, 23; octoginta et octo cohortes
= peditum quadraginta milia; 7000 jazdy C a e s a r : ВС III 84, 4, P l u t a r c h : Caesar 42; A p p i a n : ВС II 70; wedlug Orozjusza i Eutropiusza 1 100:600 (zamiast
6 000) po lewej, 500 na lewym skrzydle.
110 H D e l b r ü c k : Geschichte der K riegskunst im R ahm en der politischen
Geschichte, Bd. I, 3. Aufl. 1920, s. 507; K r o m a y e r : op. cit., Bd. II, s. 401, 426.
m 200— C a e s a r ВС III 99, 1, — 99, 4; A p p i a n : ВС II 82; III 99; O r o s i u s VI 15, 27; K r o m a y e r : op. cit., Bd II, s. 429.
m ilites d esideravit, sed centurion es, fortes viros circiter X X X am isit”. Tak w ięc Cezar, m im o że zdobył obóz n iep rzyjacielsk i, m iałb y ponieść znikom e straty, bo 30 centurion ów i 200 pieszych. W ydają się one podej rzanie n isk ie, toteż n iektórzy przyjm u ją 1 200 zam iast 2 0 0 ll2. Plutarch i Appian, którzy oparli się na d ziele A zyniusza Poliona, p o dają, że p oległo 6 000 żołn ierzy Pom pejusza 11S. A w ięc i dane Cezara, w y daw ałoby się w iarygodne, budzą podejrzenie. Cezar zaniża sw oje straty. K rom ayer stw ierd ził, co następuje: „[...] Ceasar hat durchaus nicht die G ew oh n heit, regelm ässig V erlustangaben zu verzeich n en . S elb st bei sehr w ich tigen A kionen [...] feh len sie. Er m acht V erlustangaben nur, w enn sie etw as U n gew ö h n lich es an sich haben oder son st für die C harakteri sierung der A ktion besonders b ezeichnend sin d ” 1U.
Spraw dzenie w iarygodności liczb Cezara jest m ożliw e dzięki L iw iu- szow i (u epitom atorów ) oraz A zyn iu szow i P olion ow i u Appiana i P lu tarcha "5. W edług trad ycji liw iań sk iej, Pom pejusz m iał pod Farsalos 88 kohort tj. 40 000, 1 100 jeźdźców , a Cezar 80 kohort o sile 30 000 p iecho ty i 1 000 jeźdźców . P om p ejań czycy stracili 15 000 p iech oty i 33 cen tu rionów ш.
K rytyk ę ustaleń D elbrücka przeprow adził K rom ayer, który po d y skusji z nim doszedł do n astęp u jących w niosków : „[...] Som it steh en w ir
nach Z urückw eisun g der D elb rü ck sch en H yp oth esen w id er au f dem alten Standpunkte, d ie C äsarischem A n gab en als grundlegend anzusehn und Cäsars H eere 22 000 Mann L egionäre n eb st 1 000 R eitern, Pom peius 45 000 Mann L egionäre m it 7 000 R eitern zu zu teilen ” m .
Podobnie przedstaw ia się spraw a danych liczb ow ych d otyczących po w stan ia Spartakusa 118. A ppian podaje d w ie w ielk ości, a m ian ow icie 70 000 i 120 000. P ierw szą z nich zredukow ano do 7 000, o b yd w ie zresztą są n ie w sp ółm iern ie w ygórow an e P lutarch zaw iera dane d otyczące ostat
112 K r o m a y e r : op. cit., II s. 429; A p p i a n BC II· 82; D r u m a n - G r o e b e : op. cit., III s. 463; straty pod Farsalos C a e s a r : BC III 99, A p p i a n BC II 82, P l u t a r c h : Caesar 46.
118 P l u t a r c h : Pompeius 72; C a e s a r 46; A p p i a n BC II 82.
114 K r o m a y e r : op. cit., Bd. II, s. 433; D e l b r ü c k u Kromaylera Bd II, s. 433 o w artości danych liczbowych Cezara „[...] Bisher hat m an den Zahlen Cfisars den Vorzug gegeben, aber das lässt sich nicht aufrecht erh alten ”.
111 K r o m a y e r : op. cit., Bd. II, s. 434; E. K o r n e m a n n : Die historische
Schriftstellerei des С Asinius Pollio, „Jahrbücher fü r klassische Philologie”, SuppL
bd. 22, 1896, s. 583.
118 E u t r o p i u s VI 20, 4; O r o s i u s VI 1, 5, 23; VI 15, 27. 117 K r o m a y e r : op. cit., Bd. II, s. 443.
ne r . K a m i e n i k : Zehlenangaben über den Spartakusaufstand und ihre G laubwürdigkeit, „Das A ltertum ” t. XVI, z. 2, 1970, s. 96—105; id. : Studia nad pow staniem Spartakusa, Lublin 1984, s. 50.
