The russian writers of the Enlightenment period about history and historians: Mikhail Muravyov

Nr 9 SS. 31-44 2019 ISSN 2083-5485

© Copyright by Institute of Modern Languages of the Pomeranian University in Słupsk

Original research paper Received: 27.05.2019

Accepted: 8.10.2019

Rosyjscy pisaRze czasów oświecenia

o histoRii i histoRykach: Michaił MuRawjow

Magdalena Dąbrowska ORCID: 0000-0002-4014-4725 Uniwersytet Warszawski

Warszawa, Polska m.dabrowska@uw.edu.pl

Słowa kluczowe: Michaił Nikiticz Murawjow, Oświecenie, Nikołaj Karamzin, edukacja, władca, historia, historyk, publicystyka, proza, „rozmowy zmarłych”

Nie jest to przypadek, że wśród muz olimpijskich, córek Zeusa i Mnemosyne, znalazły się opiekunki nie tylko poezji epickiej czy poezji lirycznej, ale także opiekunka historii Klio, a imionami ich wszystkich, zaczynając od Klio, uczeni aleksandryjscy nazwali rozdziały Dziejów Herodota. Określenia „literat” i „historyk” opisują działalność przedstawicieli różnych czasów. W odniesieniu do najstarszych, do tworzącej zręby kultury europejskiej starożytności greckiej, za Andrzejem Waśką warto przypomnieć, że „w dziełach Homera […] myślenie historyczne i poezja objawiają się jednocześnie, są też nierozdzielne, ponieważ Grecy […] uważali historie homeryckie za bezwzględnie prawdziwe, a nie znając pojęcia fikcji literackiej […], nie widzieli różnicy między prawdą a fabułą epopei”; wątek ten badacz kończy wnioskiem Giambattisty Vico: „poeci byli więc pierwszymi historykami narodów” [Waśko 2015: 21; Vico 1966: 446].

Tytuł O historii i historykach (О истории и историках) nosi artykuł Michaiła Nikiticza Murawjowa (1757‑1805), rosyjskiego prozaika, poety, tłumacza i pedagoga doby Oświecenia, opublikowany w drugim tomie jego dzieł wszystkich w wydaniu petersburskim z lat 1819‑1820 [Муравьев 1819c: 13‑19]. Ten i dwa pozostałe tomy wypełniają w dużym stopniu utwory o tematyce historycznej, wykazujące rozmaitą przynależność genologiczną, napisane w różnych celach i mające odmienną wymowę. Władimir Toporow posłużył się wobec nich określeniem „teksty historii” i podzielił na trzy grupy: zarysowujące historię rosyjską i historię powszechną oraz zawierające teoretyczne „lekcje historii” [Топоров 2001: 747‑750]. Podział jest umowny, gdyż, po pierwsze, nie ma nieprzekraczalnych granic między dwiema pierwszymi grupami, https://doi.org/10.34858/polilog.9.2019.292

poszczególne pozycje – czy to publicystyczne, czy to literackie – mogą oświetlać równocześnie historię rodzimą i obcą albo poprzez opis dziejów powszechnych aluzyjnie odnosić się do Rosji, oraz, po drugie, ostatnia wyodrębniona grupa nie jest samodzielna, składają się na nią bowiem wyjątki z pozycji z grup poprzednich, zawierające propozycje „typologii procesów i sytuacji historycznych” [Топоров 2001: 747‑750]. Cały szereg „tekstów historii” Murawjowa powstał w związku z jego działalnością pedagogiczną. W 1785 roku został on wychowawcą wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza, a następnie nauczycielem literatury, historii i filozofii dwu wielkich książąt, Konstantego i Aleksandra, cara Rosji od 1801 roku [zob. Кунц 2018: passim].

W różny sposób krzyżowały się drogi Murawjowa z Nikołajem Karamzinem (1766‑1826), wydawcą, tłumaczem, poetą i prozaikiem, jednym z prekursorów prozy historycznej w Rosji i czołowym historiografem, twórcą opowieści o dziejach rodzimych Natalia, córka bojarska (1792) i Marfa Namiestniczka, albo Ujarzmienie Nowogrodu (1803) oraz pomnikowej Historii państwa rosyjskiego (t. 1‑11: 1816‑1824, t. 12: pośmiertnie 1829), nazwanym przez Aleksandra Puszkina „Kolumbem dawnej Rosji” oraz „pierwszym naszym [tj. rosyjskim – M.D.] historykiem i ostatnim kronikarzem” [Пушкин 2006b: 159; Пушкин 2006а: 289; tu i dalej, o ile nie podano inaczej, przekład własny – M.D.]. Pierwsza wzmianka Murawjowa o Karamzinie pochodzi z 1792 roku i zawiera się w notatce o literaturze rosyjskiej ostatnich lat, w której o autorze Biednej Lizy i Natalii, córki bojarskiej mowa jest obok Gawriiły Dierżawina, Iwana Dmitrijewa, Ippolita Bogdanowicza, Jakowa Kniażnina, Denisa Fonwizina, Nikołaja Nowikowa, Wasilija Majowa i in. [zob. Кулакова 1967: 43‑44]. Z lat 1803‑1807 pochodzą listy Karamzina, w których zwracał się on do Murawjowa z prośbą o pomoc w pozyskaniu wsparcia państwowego dla przygotowania Historii państwa rosyjskiego i dzielił pierwszymi spostrzeżeniami o trudzie historiografa. Po raz pierwszy ujrzały one światło w czasopiśmie „Moskwitianin” w 1845 roku, w którym zostały opatrzone dwoma przypisami redakcyjnymi: jeden odnosił się do Karamzina, drugi zawierał ocenę działalności publicznej Murawjowa [zob. Карамзин 1845: 1‑16; por. Карамзин 1848: 680‑699; Росси 2018: 227, aneks]. Zabiegi Karamzina okazały się skuteczne, o czym tak pisał Michaił Pogodin w słowie pochwalnym na cześć pisarza wygłoszonym z okazji odsłonięcia jego pomnika w Symbirsku w 1845 roku: „Murawjow […] powiedział dwa słowa cesarzowi Aleksandrowi i Karamzin bez żadnych zaświadczeń i tłumaczeń został powołany na historiografa…” [Погодин 2006: 625]. Po śmierci Murawjowa Karamzin został jednym z trzech – obok Konstantina Batiuszkowa i Wasilija Żukowskiego – redaktorów jego dzieł [zob. Левин 1965: 182‑187; por. Жилякова 1978: 71‑104]. Przedmowa Batiuszkowa, napisana jako okolicznościowy artykuł przeznaczony na łamy czasopisma „Syn Otieczestwa” [Батюшков 1814: 87‑116], poprzedziła wspomniane wydanie dzieł wszystkich pisarza [Батюшков 1819: I‑XXX]. Karamzinowi jako pierwszemu przypadło w udziale przygotowanie do druku spuścizny Murawjowa, pod jego redakcją wyszedł w 1810 roku dwutomowy zbiór Próby historii, literatury i nauki moralnej (Опыты истории, словесности и нравоучения), częściowo zawierający

„teksty historii” [Муравьев 1810]. Problem relacji między obydwoma pisarzami w następujący sposób podsumował Władimir Toporow: „Murawjow zaczął zajmować się historią Rosji o wiele wcześniej niż Karamzin […]; w 1803 roku, kiedy zwrócił się do niego Karamzin, miał on już napisane dużo, choć przeważnie pozostawało to niewydrukowane; na podstawie tego, co do tego czasu napisał, można wysunąć niebezpodstawne przypuszczenie, że […] sam mógł pokusić się o napisanie historii Rosji, tym bardziej, że […] miał już ogólny plan takiej historii i jej krótki zarys” [Топоров 2001: 760].

Ze spuścizny Murawjowa wprost wynika, że „teksty historii” przeznaczał dla młodych ludzi. Jeden z cyklów takich pozycji zatytułował Listy do młodego człowieka o przedmiotach dotyczących historii i opisu Rosji (Письма к молодому человеку о предметах касающихся истории и описания России) [Муравьев 1819e: 105‑111]. W przedmowie do niego roztoczył wizję młodych Rosjan, którzy odpoczynek za

miastem spędzają nie tylko na spacerach czy jeździe konnej, ale także rozmyślaniach nad dziejami ojczystymi, których zarys oddał im do rąk. Dalszą część przedmowy wypełniły odpowiedzi na pytania o kryteria selekcji materiału faktograficznego do zarysu dziejów oraz wyłaniający się z nich kierunek procesu dziejowego:

В шествии истории не должно останавливаться над происшествиями бесплодны-ми и уединенныбесплодны-ми, которых действие было мгновенно, или тесныбесплодны-ми пределабесплодны-ми ограничено, над сею утомляющею картиною брани и сражений, давно позабытых с маловажными причинами, их внушившими. Те токмо происшествия заслужи-вают все наше внимание, которые были степенями или препятствиями народного восхождения от дикости и невежества к просвещению и знаменитости. Начерта-ние их, освобожденное от побочных обстоятельств, впечатлевает в разуме неиз-гладимое воспоминание [Муравьев 1819e: 110].

Z jej końcowych partii wynika zaś, że przekaz historyczny powinien objąć także obyczaje, sposób myślenia, zasady postępowania i obyczaje przedstawicieli poszczególnych epok.

Punktem docelowym badania, którego cząstkowe wyniki są przedstawiane w niniejszym artykule, jest odtworzenie poglądów pisarzy czasów Oświecenia na temat historii i historyków oraz wybrzmiewania ich w materiale literackim. Etap pośredni stanowi sproblematyzowane w ten sposób zestawienie ze sobą wybranych twórców w perspektywie kontaktowej (genetycznej) i typologicznej, poprzedzone – na etapie wstępnym – rozpoznaniem dorobku każdego z osobna.

Wprawdzie artykuł ten zawiera wyniki badań nad spuścizną tylko Michaiła Murawjowa, a więc reprezentuje najniższy (z trzech wskazanych) poziom rozpoznania problemu, to jednak przed przystąpieniem do rozpatrzenia materiału egzemplifikacyjnego warto wstąpić na poziom wyższy, mianowicie przedstawić „próbkę” zestawienia wypowiedzi Murawjowa i Karamzina:

...славные историки, современники наши, предшествуемы Махиавелем, освещаемы Болингброком, Гюм, Ро-бертсон, Гиббон, Фергюсон [tu i dalej podkreślenia własne – M.D.], Гиллис, обе-зоруживающий критику волшебством слога, превозносимый ими Монтескю, Мабли и сходствующий с ним одина-костию вкусов, друг его и Жан‑Жаков, Кондильяк, люди верховного достоин-ства, обратили философию на изучение человека в обществе [Муравьев 1819c: 13‑14]. Естьли Провидение пощадит меня; естьли не случится того, что для меня ужаснее смерти... займусь Историею. Начну с Джиллиса; после буду читать Фергусона, Гиббона, Робертсона – чи-тать со вниманием и делать выписки; а там примусь за древних авторов, особ-ливо за Плутарха [Карамзин 1862: 203].

Słowa Murawjowa pochodzą z niedatowanego artykułu O historii i historykach. Autor zaczął go od tezy, którą zawarł w przedmowie do Listów do młodego człowieka

o przedmiotach dotyczących historii i opisu Rosji, głoszącej, że historię tworzą wyłącznie wydarzenia kluczowe dla społeczności. Słowa Karamzina wypełniają jego notatkę z planem lektur historycznych nowożytnych i starożytnych z dnia 12 czerwca 1798 roku. Ścieżki myślowe obu twórców biegły w podobnym kierunku, obaj wymienili tych samych historyków: Williama Robertsona (1721‑1793), jednego z pierwszych uczonych, którzy uznawali historię za naukę empiryczną, autora Historii Szkocji za panowania królowej Marii i króla Jakuba VI (1759), od 1764 roku oficjalnego historiografa królewskiego, Adama Fergusona (1723‑1816), ekonomistę i myśliciela politycznego, oraz Edwarda Gibbona (1737‑1794), twórcę Zmierzchu Cesarstwa Rzymskiego (1776‑1789). Dwa z tych nazwisk wybrzmią w Listach podróżnika rosyjskiego w kontekście obrony atrakcyjności historii rosyjskiej dla czytelników rodzimych i zagranicznych:

Тацит, Юм, Робертсон, Гиббон – вот образцы! Говорят, что наша история сама по себе менее других занимательна; не думаяю: нужен только ум, вкус, талант. Мож-но выбрать, одушевить, раскрасить, и читатель удивится, как из Нестора, Нико-на и проч. могло выйти нечто привлекательное, сильное, достойное внимания не только русских, но и чужестранцев. Родословная князей, их ссоры, междоусобие, набеги половцев не очень любопытны – соглашаюсь; но зачем наполнять ими целые томы? Что неважно, то сократить, как сделал Юм в Английской истории, но все черты, которые означают свойство народа русского, характер древних на-ших героев, отменных людей, происшествия действительно любопытные описать живо, разительно [Карамзин1984: 344].

Przypominając, że mowa jest o nich w tej części Listów podróżnika rosyjskiego, która była opublikowana w czasopiśmie „Moskowskij żurnał”, Laura Rossi wysunęła tezę, że uwagę pisarza na nich mógł zwrócić właśnie Murawjow w 1797 roku w Moskwie [Росси 2018: 222].

Zasygnalizowane zainteresowanie Cesarstwem Rzymskim, stanowiące wyróżnik sylwetki badawczej Gibbona, ale i Monteskiusza, wynika nie tylko z rzetelności faktograficznej: główne miejsce w oświeceniowej refleksji historycznej zajmował „problem przyczyn wzrostu i upadku państw”, którego rozpoznanie miało służyć nie tylko „zgłębieniu ogólnego mechanizmu dziejów”, ale i „poznaniu mechanizmów dziejów […] własnego kraju” [Grabski 1976: 89, 91].

Przedmiotem omówienia w dalszej części artykułu, poświęconej już ściśle Murawjowowi, staną się jego trzy artykuły o historii i historykach: noszący taki tytuł, wyżej już przywoływany, a także (podobnie jak i ten niedatowane) Nauka historii (Учение истории) [Муравьев 1819d: 3‑12] i Historycy starożytności (Историки древности) [Муравьев 1819b: 19‑23]. Dalszym krokiem będzie ich porównanie z „rozmowami zmarłych” tegoż autora [Муравьев 1819а: 299‑381], liczącym dwadzieścia dwa utwory cyklem prozatorskim o tematyce historycznej, powstałym jako materiał edukacyjny dla wielkich książąt. Jeśli więc pisarz przenośnie ujmował historię jako lekcję, to w kontekście tego cyklu słowo „lekcja” miało znaczenie dosłowne. Jedną z pierwszych prób teoretycznego ujęcia „rozmów zmarłych” była na gruncie rosyjskim Księga naukowa literatury rosyjskiej Nikołaja Grecza, rzucająca światło również na rozumienie historii oraz klasyfikację dzieł historycznych wraz z „wypisami” z nich [Греч 1819: 196, 306‑320].

W kontekście Nikołaja Grecza warto dodać, że Murawjowowi poświęcił on krótki artykuł, wydawany jako załącznik do wspomnień. Opinia o pisarzu wypadła niejednoznacznie: „dobry, łagodny, szlachetny, mądry, ale […] bez charakteru”, „pisał w języku rosyjskim dobrze, ale twórcą […] był słabym”, do jego zasług należało „odnowienie i ożywienie” Uniwersytetu Moskiewskiego i pomoc Karamzinowi,

sukcesów nie odniósł zaś na polu pedagogicznym, gdyż jego uczniowie Aleksander i Konstanty nawet „nie umieli pisać po rosyjsku” [Греч 2016: 371].

„Rozmówcami” Murawjow uczynił w swoim cyklu znane postaci z dziejów rodzimych i powszechnych, reprezentujące świat polityki i życia społecznego, religijnego i kulturalnego, postaci decydujące o losach społeczności lokalnych czy całych państwa albo przynajmniej o ich obliczu. W gronie tym, liczącym czterdzieści jeden osób, znaleźli się Kij, Ruryk, Władimir Monomach, Aleksander Newski, Dymitr Doński, patriarcha Nikon czy poeta Antioch Kantemir (z historii rodzimej) oraz Romulus, Horacy, Karol Wielki czy Karol XII (z historii obcej). Dobieranie ich w pary w oparciu o podobieństwo losów, zajęć lub postaw skłoniło Toporowa do porównania „rozmów zmarłych” pisarza do „żywotów równoległych” Plutarcha [Топоров 2001: 753]. Tym samym zabiegiem – zestawianiem ze sobą kogoś z kimś, ażeby uwydatnić podobieństwa, ale i różnice między nimi – Murawjow posłużył się w artykule Osiemnasty wiek, w którym wspomniał o „dwóch wielkich rywalach” Piotrze I i Karolu XII [Муравьев 1819f: 83]. Jeżeli jednak taką parą jak Romulus i Kij, legendarnych założycieli miast i państw, „rządzi” porządek diachronii, to w przypadku Piotra I i Karola XII, władców szwedzkiego i rosyjskiego, przeciwników w bitwie pod Połtawą w 1709 roku, mamy do czynienia z planem synchronii.

Podobieństwa między obiema grupami materiałów uwidaczniają się na dwa sposoby. Po pierwsze, u ich genezy legło myślenie o historii jako lekcji dla kolejnych pokoleń czy też, jeśli posłużyć się bardziej ogólną w swej wymowie dewizą Cycerona, „nauczycielki życia” (historia magistra vitae) [Cyceron 2010: 259]. Ujmowanie

historii jako lekcji Andrzej Feliks Grabski uznał za jeden z najważniejszych wyróżników europejskiej oświeceniowej myśli historycznej, zauważył, iż ową „lekcję historii” pojmowano wtedy „już nie tyle jako zbiór umoralniających przykładów, ile jako tworzywo dla ogólniejszej refleksji filozoficznej, wiodącej do zrozumienia historycznej zmienności ludzkich losów, nie rezygnując […] z moralistyki” [Grabski 1976: 92‑93]. Drugie „miejsce wspólne” wymienionych artykułów i „rozmów zmarłych” stanowią postaci, występujące też w innych – dotąd niewymienionych – pracach historycznych pisarza.

Słowami kluczowymi artykułu Nauka historii są dynamika dziejowa, zbiorowość oraz, pozornie wbrew logice, współczesność. Historia nie jest, w opinii Murawjowa, łańcuchem przygód, w którym uczestniczą pojedyncze osoby czy nawet całe grupy ludzi. Jej podmiotem są narody, przechodzące przez kolejne stadia rozwojowe, od wieku dziecięcego do dorosłości. Z historii ma płynąć nauka dla następnych pokoleń, zastępująca im – w szczególności władcom – doświadczenie osobiste. Historia jawi się niczym latarnia morska dla kapitanów statków, ma ostrzegać bowiem przed grożącymi niebezpieczeństwami, zapobiegać dziejowej katastrofie czy wejściu na mieliznę. Historia czyni ludzi współczesnymi dawnych epok i jednocześnie pozwala im bezpieczniej osadzić się we własnych czasach. Po tych wstępnych rozważaniach Murawjow przytacza przykłady z dziejów Rzymu, a końcową część artykułu poświęca wielkim postaciom dziejów ojczystych. Na plan pierwszy wysuwa wśród nich Piotra I, któremu Rosja zawdzięcza skokowy postęp cywilizacyjny, który w krótkim czasie zmodernizował swój kraj, korzystając właśnie z doświadczeń innych państw, obejrzanych na własne oczy, czego wcześniej rosyjscy władcy nie robili, podczas podróży odbytej na początku panowania. Nie tylko sam proces dziejowy, ale także, jak przekonuje Murawjow, poczynania znaczących postaci historycznych mają stać się lekcją dla potomnych: pozytywne służą za wzór, negatywne stanowią przestrogę. Po śmierci bohaterowie dawnych czasów zaczynają drugie życie, dużo trwalsze niż „ziemskie”, w pamięci ludzkości. Dzieje ojczyste pozwalają poznać samych siebie i swych współobywateli. Jeśli w tym artykule Murawjow akcentuje samą historię oraz jej znaczenie dla współczesnych, to tematem dwóch następnych czyni źródła wiedzy historycznej i historię oświetlaną przez nie. Z artykułu O historii i historykach wynika, że w pracach historycznych nie chodzi tylko o wyliczenie suchych faktów i oparcie się na związkach przyczynowo‑skutkowych; właściwości tych należy szukać w kronikach, podczas gdy po pracach historycznych wypada spodziewać się wyższego poziomu uogólnienia. W artykule Historycy starożytności w długi spis dawnych historyków (Herodot, Tukidydes z Aten, Dionizjusz z Halikarnasu, Publisz Korneliusz Tacyt, Plutarch) i jeszcze dłuższy wykaz opisywanych przez nich postaci

oraz wydarzeń Murawjow wplótł wzmiankę o Homerze oraz roli dawnej poezji w przekazywaniu wiedzy o przeszłości.

Pierwsza zbieżność między rozpatrywanymi artykułami Murawjowa a jego „rozmowami zmarłych” nie wymaga wyjaśnienia. Warto jednak przytoczyć w jej kontekście słowa Zofii Sinko, odnoszące się do François Fénelona, który ponad sto lat przed Murawjowem również napisał „rozmowy zmarłych” dla potomka królewskiego – Ludwika księcia Burgundii, wnuka Ludwika XIV: „przyszły władca […] miał się uczyć moralności królów z przykładów historii, ale nie w wersji utrwalonej w […] ciężkich foliałach, […] lecz na podstawie historii ciekawej, włożonej w usta wielkich monarchów, wodzów, filozofów i prawodawców”; co więcej, historia miała prezentować się jako „nauczycielka nie tylko zachowań odnoszących się do sfery spraw publicznych, ale

także do zagadnień moralności indywidualnej” [Sinko 1976: 75, 94].

Postaci historyczne wymienione w artykułach występują w „rozmowach zmarłych” bądź w charakterze podmiotu rozmowy (rozmówca), bądź jako jej przedmiot (temat rozmowy). Pierwsze rozwiązanie znalazło zastosowanie w odniesieniu do Dmitrija Pożarskiego i Kuźmy Minina w artykule Nauka historii i „rozmowie” XX (Боярин Князь Димитрий Михайлович Пожарский и думной дворянин Косма Минич Минин) [Мuravev 1819a: 369‑372], drugie – wobec cara Piotra I w tymże artykule i „rozmowie” XXI, w której Nikonowi opowiada o nim w pochwalnym tonie Teofan Prokopowicz (Патриарх Никон и Архиепископ Новгородский Феофан Прокопович, первенствующий член Синода) [Муравьев 1819a: 373‑377].

Przytoczmy opis zasług Minina i Pożarskiego w artykule Nauka historii i w przedmowie do ich „rozmowy”, zwracając uwagę (graficznie – poprzez podkreślenie) na podobieństwo sformułowań i dodając, że obie te postaci z dziejów Rosji XVII wieku Murawjow wymienił również w Liście do młodego człowieka o przedmiotach dotyczących historii i opisu Rosji:

Какому Герою древности уступает сей Пожарский, который, презрев раны свои и силу неприятелей, повинуется призванию Отечества и восстановля-ет его из развалин, везде присутствлен, все предвидя и все преодолевая своим благоразумием? Какой гражданин зна-менитее сего Космы Минина, который из неизвестного мещанина становит-ся спасителем Отечества? [Муравьев 1819d: 10]. Для гражданина нет степени знаме-нитейшей, как неоцененное счастье способствовать спасению отечества жертвами личной корысти, имущества, спокойствия, здравия и жизни [Мура-вьев 1819а: 301].

Oto zaś zestawienie fragmentów o Piotrze I w dwóch wymienionych wyżej utworach:

Можно ли одному человеку переродить целый бесчисленный народ? Вот что сделал Петр Великий! Целыми столети-ями подвинул он Россию вперед, и что стоило долговременных опытов дру-гим народам, то даровал он, так сказать, в одно мгновенье своему. […] Россия не входила в равновесие Европы: царство-вание его заняло все ее деяния. […] Он сотворил у нас военное искусство, поли-тику, купечество, рукоделия, мореход-цев, предводителей, государственных людей [Муравьев 1819d: 11]. Творческий дух Петра Великого открыл в России свободное пребывание всем родам и исповеданиям. […] В глазах на-ших совершалася перемена, которой вы не воображали. Внезапу Россия вступила на граду просвещенных народов евро-пейских и поколебала равновесие их. […] Моря отверсты россиянам. В самом ро-ждении своем Санктпетербург сияет во-йною, торговлею, искусствами, именем основателя своего [Муравьев 1819а: 377].

Mimo że omawiane pozycje ze spuścizny Murawjowa są niedatowane, a wydane zostały w większości po śmierci pisarza, możliwe jest przynajmniej ogólne wskazanie ram czasowych jego zainteresowań historycznych. Jak pisze Irina Fomienko, „analiza […] rękopisów i listów pokazuje, że Murawjow wykazywał zainteresowanie historią i filozofią już w latach 70. XVIII wieku, już wtedy czytał i nawet próbował tłumaczyć Monteskiusza, przymierzał się do przeczytania [Étienne de] Condillaca, ale systematyczne studiowanie historii przypadło na czas pracy nauczycielskiej Murawjowa (1785‑1796); […] listy [...] do siostry [Fiedosji Nikiticzny – M.D.] z lat 1789‑1791 […] świadczą o tym, że właśnie te lata były dla Murawjowa okresem prowadzenia poważnych prac w zakresie historii i filozofii” [Фоменко 1981: 168]. W okresach tych pisarz tworzył równolegle utwory literackie o tematyce historycznej, by wymienić tragedię Bolesław (Болеслав), nad którą pracował w latach 70. XVIII wieku i której nie udało mu się ukończyć, oraz balladę Bolesław, król polski, powstałą w latach 90. tego samego stulecia i po raz pierwszy opublikowaną w czasopiśmie „Wiestnik Jewropy” w 1810 roku; obydwa utwory, rozpoznane dużo lepiej niż Murawjowowskie artykuły historyczne czy „rozmowy zmarłych”, odnoszą się do średniowiecznych relacji polsko‑czesko‑ruskich [Dąbrowska 2015: 93‑104]. Trudno stwierdzić więc jednoznacznie, czy Murawjow‑pisarz historyczny przygotował grunt pod Murawjowa‑historyka (lub raczej: popularyzatora historii) czy też było całkiem odwrotnie.

Początki opracowania refleksji historycznej Michaiła Murawjowa wiążą się z Albertem Starczewskim, który w całości poświęcił jej pierwszy – zatytułowany Okres karamzinowski od 1800 do 1825 roku – artykuł rozprawy Rosyjska literatura historyczna w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku, opublikowanej w czasopiśmie „Biblioteka dla cztenija” w 1852 roku [Старчевский 1852: I‑III, 1‑48]. Artykuł wyrósł, o czym czytamy w przedmowie do niego, z wcześniejszej pracy tegoż autora – Literatura rosyjskiej historii od Nestora do Karamzina (Литература русской истории с Нестора до Карамзина), napisanej siedem lat wcześniej z przeznaczeniem dla dopiero co założonego pisma „Finskij Wiestnik” [Старчевский 1852: I]. Za jego kontynuację można uznać monografię o Karamzinie [Старчевский 2016], do której

napisania zainspirowali Starczewskiego w 1845 roku bracia Apollon oraz Wasilij Majkowowie i w której o Murawjowie mowa jest jako o adresacie listów Karamzina i za ich pośrednictwem świadka postępów w pracy nad Historią państwa rosyjskiego. W artykule Okres karamzinowski od 1800 do 1825 roku Starczewski wyróżnił w dziejach rosyjskiej historiografii okresy „przedkaramzinowski” i „karamzinowski”, a spuściznę Murawjowa umieścił w czasach przygotowujących grunt pod ten drugi, dostrzegł w niej studium przejściowe między oboma. Jego zdaniem, wszystko, co w okresie „przedkaramzinowskim” stworzono w Rosji w tym zakresie, jest nieporównywalnie mniejsze pod względem objętości i znaczenia od tego, co napisano w okresie „karamzinowskim” i co wtenczas nie powstałoby, gdyby nie działalność Murawjowa. Uczony stwierdza wręcz, że „gdyby nie było […] Murawjowa, nie mielibyśmy Karamzina i tej bogatej i różnorodnej działalności w obszarze historii, która stanowi oczywistą konsekwencję wielkiego dzieła i poszukiwań Karamzina i która jest kontynuowana jeszcze w naszych czasach” [Старчевский 1852: 2]. Twórca Historii państwa rosyjskiego nie mógł nie znaleźć się pod wpływem Murawjowa, ten bowiem miał od niego, jak czytamy, wykształcenie „bardziej wszechstronne, […] a w konsekwencji dające większą samodzielność i oryginalność” [Старчевский 1852: 3]. Szczególną rolę w rozwoju refleksji historycznej Starczewski dojrzał w jego „rozmowach zmarłych” oraz Próbach historii, literatury i nauki moralnej. „Rozmowy zmarłych” skłoniły go do określenia pisarza mianem „rosyjskiego Macaulaya XVIII wieku” [Старчевский 1852: 6] w nawiązaniu do Thomasa Babingtona Macaulaya (1800‑1859), brytyjskiego działacza państwowego, poety, prozaika i historyka epoki wiktoriańskiej, który ostatnia lata życia spędził nad przygotowaniem Dziejów Anglii od wstąpienia na tron Jakuba II. Z kolei o Próbach historii, literatury i nauki moralnej uczony napisał, że stały się dla autora Historii państwa rosyjskiego memorandum [Старчевский 1852: 6]. Dalsze partie artykułu Okres karamzinowski od 1800 do 1825 roku wypełniły wypisy ze wspomnianej przedmowy Batiuszkowa, przybliżające stosunek Murawjowa do Homera, Wergiliusza, Szekspira i innych klasyków literatury europejskiej, zamknęły go zaś słowa: „[Murawjow] odcisnął piętno na wszystkich naszych pisarzach historycznych epoki karamzinowskiej” [Старчевский 1852: 49].

Bibliografia

Cyceron Marek Tuliusz, 2010, O mówcy, przeł. B. Awianowicz, Kęty.

Dąbrowska M., 2015, Ze studiów nad twórczością Michaiła Nikiticza Murawiowa (wątek Bolesława Krzywoustego i Zbigniewa), „Acta Neophilologica”, t. XVII (2), s. 93‑104. Grabski A.F., 1976, Myśl historyczna polskiego Oświecenia, Warszawa.

Sinko Z., 1976, Oświeceni wśród Pól Elizejskich. Rozmowy zmarłych. Recepcja – twórczość oryginalna, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.

Vico G., 1966, Nauka nowa, przeł. J. Jakubowicz, oprac. S. Krzemień‑Ojak, Warszawa. Waśko A., 2015, Historia według poetów. Myślenie metahistoryczne w literaturze polskiej

Батюшков К. [К.О.Б.А.], 1814, Письмо к И.М. М.А. о сочинениях Г. Муравьева, изданных по его кончине. Москва 1810, „Сын Отечества”, nr 35, s. 87‑116. Батюшков К. [К.Б.], 1819, Письмо к И.М. М[уравьеву]‑[Апостолу]. О сочинениях г. Муравьева, [w:] М.Н. Муравьев, Полное собрание сочинений, t. 1, Санкт‑Петербург, s. I‑XXX. Греч Н.И., 1819, Учебная книга российской словесности или Избранные места из русских сочинений и переводов в стихах и прозе, с присовокуплением кратких правил риторики и пиитики, и истории российской словесности, cz. 1, Санкт‑Петербург. Греч Н.И., 2016, Записки о моей жизни, Москва. Жилякова Э.М., 1978, В.А. Жуковский и М.Н. Муравьев, [w:] Библиотека В.А. Жуковского в Томске, cz. 1, red. Ф.З. Канунова, Томск, s. 71‑104. Карамзин Н.М., 1845, Письма Н.М. Карамзина к М.Н. Муравьеву, „Москвитянин”, cz. 1, nr 1, s. 1‑16. Карамзин Н.М., 1848, Письма к М.Н. Муравьеву, [w:] Сочинения Карамзина, t. 3, Санкт‑Петербург, s. 680‑699. Карамзин Н.М., 1862, Неизданные сочинения и переписка, Санкт‑Петербург. Карамзин Н.М., 1984, Письма русского путешественника, [w:] Н.М. Карамзин, Сочинения в двух томах, t. 1, Ленинград, s. 55‑504. Кулакова Л.И., 1967, Поэзия М.Н. Муравьева, [w:] М.Н. Муравьев, Стихотворения, red. Л.И. Кулакова, Ленинград, s. 5‑49. Кунц Е.В., 2018, М.Н. Муравьев реформатор, попечитель, наставник, поэт, Москва. Левин В.Д., 1965, Карамзин, Батюшков, Жуковский – редакторы сочинений М.Н. Муравьева, [w:] Проблемы современной филологии. Сборник статей к семидесятилетию акад. В.В. Виноградова, red. М.Б. Храпченко, Москва, s. 182-187. Муравьев М.Н., 1810, Опыты истории, словесности и нравоучения, cz. 1‑2, Москва. Муравьев М.Н., 1819а, Разговоры мертвых, [w:] Полное собрание сочинений Михаила Никитича Муравьева, cz. 1, Санкт‑Петербург, s. 299‑381. Муравьев М.Н., 1819b, Историки древности, [w:] Полное собрание сочинений Михаила Никитича Муравьева, cz. 2, Санкт‑Петербург, s. 19‑23. Муравьев М.Н., 1819c, О истории и историках, [w:] Полное собрание сочинений Михаила Никитича Муравьева, cz. 2, Санкт‑Петербург, s. 13‑19. Муравьев М.Н., 1819d, Учение истории, [w:] Полное собрание сочинений Михаила Никитича Муравьева, cz. 2, Санкт‑Петербург, s. 3‑12. Муравьев М.Н., 1819e, Письма к молодому человеку о предметах касающихся истории и описания России, [w:] Полное собрание сочинений Михаила Никитича Муравьева, cz. 2, Санкт‑Петербург, s. 105‑111. Муравьев М.Н., 1819f, Осмыйнадесять век, [w:] Полное собрание сочинений Михаила Никитича Муравьева, cz. 2, Санкт‑Петербург, s. 83‑86. Погодин М., 2006, Историческое похвальное слово Карамзину, произнесенное при открытии ему памятника в Симбирске, августа 23, 1845 года, в собрании симбирского дворянства, [w:] Карамзин. Pro et contra. Личность и творчество Н.М. Карамзина в оценке русских писателей, критиков, исследователей. Антология, red. Д.К. Бурлака, Санкт‑Петербург, s. 605‑641.

Пушкин А.С., 2006а, Отрывки из писем, мысли и замечания (1828), [w:] Карамзин. Pro et contra. Личность и творчество Н.М. Карамзина в оценке русских писателей, критиков, исследователей. Антология, red. Д.К. Бурлака, Санкт‑Петербург, s. 156‑158. Пушкин А.С., 2006b, История русского народа, сочинение Николая Полевого. Том I, [w:] Карамзин. Pro et contra. Личность и творчество Н.М. Карамзина в оценке русских писателей, критиков, исследователей. Антология, red. Д.К. Бурлака, Санкт‑Петербург, s. 158‑162. Росси Л., 2018, Н.М. Карамзин и М.Н. Муравьев, [w:] Карамзин‑писатель, red. Н.Д. Кочеткова, А.Ю. Веселова, Р. Бодэн, Санкт‑Петербург, s. 213‑227. Старчевский А.В., 1852, Русская историческая литература в первой половине девятнадцатого века. Статья первая. Карамзинский период с 1800 до 1825 года, „Библиотека для чтения”, t. 111, s. I‑III, 1‑48. Старчевский А.В., 2016, Николай Михайлович Карамзин, Москва. Топоров В.Н., 2001, Из истории русской литературы, t. 2 (Русская литература второй половины XVIII века: исследования, материалы, публикации. М.Н. Муравьев: введение в творческое наследие), ks. 1, Москва. Фоменко И.Ю., 1981, Исторические взгляды М.Н. Муравьева, „XVIII век”, zb. 13 (Проблемы историзма в русской литературе. Конец XVIII – начало XIX в.), red. Г.П. Макогоненко, А.М. Панченко, Ленинград, s. 167‑184.

Transliteration

Batûškov К. [К.О.B.А.], 1814, Pismo k I.М. М.А. о sočineniâh G. Мuraveva, izdannyh pо êgo končine. Моskva 1810, „Syn Оtečestva”, nr 35, s. 87‑116.

Batûškov К. [К.B.], 1819, Pismo k I.М. М[uravevy]‑[Аpostolu]. О sočineniâh g. Мuraveva, [w:] М.N. Мuravev, Polnoe sobranie sočinenij, t. 1, Sankt‑Peterburg, s. I‑XXX. Greč N.I., 1819, Učebnaâ kniga rossijskoj slovesnosti ili Izbrannye mesta iz russkih

sočinenij i perevodov v stihah i proze, s prisovokupleniem kratkih pravil ritoriki i piitiki, i istorii rossijskoj slovesnostni, cz. 1, Sankt‑Peterburg.

Greč Н.И. 2016, Zapiski o moej žizni, Моskva.

Žilâkova E.М., 1978, V.А. Žukovskij i М.Н. Мuravev, [w:] Biblioteka V.А. Žukovskogo v Тomske, red. F.Z. Каnunova, cz. 1, Тоmsk, s. 71‑104.

Karamzin N.М., 1845, Pisma N.М. Каramzina k М.N. Мuravevu, „Моskvitânin”, cz. 1, nr 1, s. 1‑16.

Каramzin N.М., 1848, Pisma k М.N. Мuravevu, [w:] Sočineniâ Каramzina, t. 3, Sankt‑ Peterburg, s. 680‑699.

Каramzin N.М., 1862, Neizdannnye sočineniâ i perepiska, Sankt‑Peterburg.

Каramzin N.М., 1984, Pisma russkogo putešestvennika, [w:] N.М. Karamzin, Sočineniâ v dvuh tomah, t. 1, Leningrad, s. 55‑504.

Kulakova L.И., 1967, Poeziâ М.N. Мuraveva, [w:] М.N. Мuravev, Stihotvoreniâ, red. L.И. Kulakova, Leningrad, s. 5‑49.

Levin V.D., 1965, Karamzin, Batûškov, Žukovskij – redaktory sočinenij М.N. Muraveva, [w:] Problemy sovremennoj filologii. Sbornik statej k semidesâtiletiu akad. V.V. Vinogradova, red. М.B. Hrapčenko, Моskva, s. 182‑187.

Muravev М.N., 1810, Opyty istorii, slovesnosti i nravoučeniâ, cz. 1‑2, Моskva.

Muravev М.N., 1819а, Razvovory mertvyh, [w:] Polnoe sobranie sočinenij Mihaila Nikitiča Мuraveva, cz. 1, Sankt‑Peterburg, s. 299‑381.

Мuravev М.N., 1819b, Istoriki drevnosti, [w:] Polnoe sobranie sočinenij Mihaila Nikitiča Мuraveva, cz. 2, Sankt‑Peterburg, s. 19‑23.

Мuravev М.N., 1819c, O istorii i istorikah, [w:] Polnoe sobranie sočinenij Mihaila Nikitiča Мuraveva, cz. 2, Sankt‑Peterburg, s. 13‑19.

Мuravev М.N., 1819d, Učenie istorii, [w:] Polnoe sobranie sočinenij Mihaila Nikitiča Мuraveva, cz. 2, Sankt‑Peterburg, s. 3‑12.

Мuravev М.N., 1819e, Pisma k molodomu čeloveku о predmetah kasaûŝihsâ istorii i opisania Rossii, [w:] Polnoe sobranie sočinenij Mihaila Nikitiča Мuraveva, cz. 2, Sankt‑Peterburg, s. 105‑111.

Мuravev М.N., 1819f, Оsmyjnadesât’ vek, [w:] Polnoe sobranie sočinenij Mihaila Nikitiča Мuraveva, cz. 2, Sankt‑Peterburg, s. 83‑86.

Pogodin М., 2006, Istoričeskoe pohvalnoe slovo Каramzinu, proiznesennoe pri оtkrytii êmu pamâtnika v Symbirske, avgusta 23, 1845 goda, v sobranii simbirskogo dvorânstva, [w:] Каramzin. Pro et contra. Ličnost’ i tvorčestvo N.М. Каramzina v оcenke russkih pisatelej, kritikov, issledovatelej. Аntologiâ, red. D.К. Burlaka, Sankt‑Peterburg, s. 605‑641.

Puškin А.S., 2006а, Оtryvki iz pisem, mysli i zamečaniâ (1828), [w:] Каramzin. Pro et contra. Ličnost’ i tvorčestvo N.М. Каramzina v оcenke russkih pisatelej, kritikov, issledovatelej. Аntologiâ, red. D.К. Burlaka, Sankt‑Peterburg, s. 156‑158.

Puškin А.S., 2006b, Istoriâ russkogo naroda, sočinenie Nikolaâ Polevogo. Tom I народа, [w:] Каramzin. Pro et contra. Ličnost′ i tvorčestvo N.М. Каramzina v оcenke russkih pisatelej, kritikov, issledovatelej. Аntologiâ, red. D.К. Burlaka, Sankt‑Peterburg, s. 158‑162.

Rossi L., 2018, N.М. Каramzin i М.N. Мuravev, [w:] Каramzin‑pisatel′, red. N.D. Коčetkova, А.Ǔ. Veselova, R. Боden, Sankt‑Peterburg, s. 213‑227.

Starčevskij А.V., 1852, Russkâ istoričeskaâ literatura v pervoj polovine devâtnadcotogo veka. Statja pervaâ. Karamzinskij period s 1800 dо 1825 goda, „Biblioteka dla čteniâ”, t. 111, s. I‑III, 1‑48.

Starčevskij А.V., 2016, Nikolaj Mihajlovič Karamzin, Моskva.

Тoporov V.N., 2001, Iz istorii russkoj literatury, t. 2 (Russkaâ literatura vtoroj poloviny XVIII veka: issledovaniâ, materialy, publikacii. М.N. Мuravev: vvedenie v tvorčeskoe nasledie), ks. 1, Моskva.

Fomenko I.Ǔ., 1981, Istoričeskie vzglâdy М.N. Мuraveva, „XVIII век”, zb. 13 (Problemy istorizma v russkoj literature. Konec XVIII – načalo XIX v.), red. G.P. Маkogonenko, А.М. Pančenko, Leningrad, s. 167‑184.

Summary

The Russian writers of the Enlightenment period about history and historians: Mikhail Muravyov

The paper compares the theoretical articles by Mikhail Nikitich Muravyov (1757‑1805): Studying history, About history and historians, The historians of antiquity, and “The di-alogues of the Dead” (22 prose works on historical and literary themes, related to peda-gogical activity of the author). History is treated by Muravyov as a lesson and “a teacher of life”. An interpretive context are the works of the European historians of the Enlight-enment period (Edward Gibbon, William Robertson, Adam Ferguson) and the works by Nikolay Karamzin (Letters of a Russian traveller, the notes, History of the Russian State).

Key word: Mikhail Nikitich Muravyov, Enlightenment, Nikolay Karamzin, education, monarch,