Mechanizmy tworzenia stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji grupowej

(1)

Tomasz Bajkowski

Agnieszka Nowakowska Tomasz Sosnowski

(2)

Mechanizmy tworzenia stereotypów mają charakter w dużej mierze niekontrolowany.niekontrolowany.niekontrolowany.niekontrolowany.

Stereotypizacja jest często potrzebna nam po to, by

upro upro upro

uprośśśścicicićcićć sobie ć sobie sobie sobie sposób widzenia świata i uniknąć tzw.

przeciążenia poznawczego, do którego mogłoby dojść w momencie indywidualnego, niestereotypowego

traktowania każdego napotkanego człowieka.

Zatem nie samo używanie stereotypów jest czymś niepokojącym, ale to do czego te stereotypy mogą prowadzić i jakie emocje są z nimi związane.

(3)

STEREOTYPY STEREOTYPY STEREOTYPY STEREOTYPY

Umysłowa, uproszczona kategoryzacja danej grupy

UPRZEDZENIA UPRZEDZENIA UPRZEDZENIA UPRZEDZENIA Emocje towarzyszące myśleniu i ustosunkowaniu do stereotypizowanej grupy DYSKRYMINACJA DYSKRYMINACJA DYSKRYMINACJA DYSKRYMINACJA

Negatywne lub krzywdzące działanie wymierzone przeciwko

innym ludziom z powodu ich przynależności do określonej grupy

(4)

Ludzie tworz Ludzie tworz Ludzie tworz

Ludzie tworząąą stereotypy i posą stereotypy i posstereotypy i posstereotypy i posłłłługujugujugujugująą siąą sisięsięęę nimi nimi nimi nimi w codziennym

w codziennym w codziennym

w codziennym żżżżyciu z wielu powodyciu z wielu powodyciu z wielu powodóyciu z wielu powodóów:ów:w:w:

1/ Stereotypy upraszczajupraszczajupraszczajupraszczająąąą proces myproces myśproces myproces myśśleniaślenialenialenia, umożliwiają pójście na „skróty” umysłowe; zwalniają z refleksyjnego myślenia i oceniania. Trzeba pamiętać, że nie zawsze są słuszne i mogą prowadzić do błędów

2/ W skomplikowanym świecie dostarczają poczucia poczucia poczucia poczucia bezpiecze

bezpiecze bezpiecze

bezpieczeńńńństwastwastwastwa, gdyż stwarzają pozory przewidywalności – wiemy czego możemy spodziewać się po osobie należącej do danej grupy społecznej

(np. metalowiec słucha głośnej muzyki i stroni od kąpieli, a emo ma myśli samobójcze – wiadomo, że nie zawsze jest to prawdą!!!)

(5)

3/ Funkcje komunikacyjnekomunikacyjnekomunikacyjnekomunikacyjne

Posiadanie wspólnych stereotypów w grupie ułatwia komunikację, np. w klasie uczniowie posiadający podobne stereotypy łączą się w podgrupy

4/ Funkcje manipulacyjnemanipulacyjnemanipulacyjnemanipulacyjne: zastosowanie stereotypów w reklamach, propagandzie medialnej

5/ Usprawiedliwianie Usprawiedliwianie Usprawiedliwianie Usprawiedliwianie własnych zachowań i zachowań własnej grupy wobec określonych osób, należących do grupy o określonym stereotypie.

(6)

Nauczyciel w swojej pracy pełni funkcję dydaktyczną oraz wychowawczą wobec ucznia, co powoduje, że spełnia w życiu dziecka istotną rolę o charakterze socjalizacyjnym. W tej relacyjnej diadzie uczeuczeuczeuczeuczeuczeuczeuczeńńńń pełni funkcję osoby uczonej i ńńńń wychowywanej i jest osobą z założenia o mniejszej władzy, wiedzy i umiejętnościach od nauczyciela.

Jeśli więc nauczyciel jest tym, który posiada

wi

ę

ksz

ą

w

łłłł

adz

ę

i wiedz

ę

ę, to uczeń jako mniej

ę

kompetentny, nie zawsze może przeciwstawić się

działaniom nauczyciela.

(7)

To

nauczyciel

kształtuje i modyfikuje proces

formowania się stereotypów społecznych u uczniów,

zwłaszcza w stadium wczesnoszkolnym (do 10 r.ż.).

Zatem nauczyciel może niwelowa

niwelowa

niwelować

ć

ć negatywne

zachowania uczniów, u źródeł których stoją

niewłaściwie stereotypy, ale także wzmacnia

wzmacnia

wzmacniać

wzmacnia

ć

ć te

zachowania. Dzieje się to zwłaszcza wtedy, gdy sam

nauczyciel demonstruje szereg stereotypów oraz

pos

(8)

ETYKIETOWANIE

jako negatywny,

upraszczający, kategoryzujący sposób oceniania uczniów (ich cech, osiągnięć, kompetencji i nie tylko) wynika

przede wszystkim z asymetryczności relacji nauczyciel-uczeń. Nauczyciele będąc wyżej w hierarchii społecznej mogą nieświadomie posługiwać się etykietkami i

stygmatyzować uczniów.

Asymetryczność relacji nauczyciel-uczeń może stwarzać w uczniu poczucie bezsilności, co sprzyja rozwojowi

warunków do procesu

stygmatyzacji uczni

ó

w

w przez

w

nauczycieli.

(9)

1/ Zasada podmiotowoZasada podmiotowoZasada podmiotowoZasada podmiotowośśści ści ci (traktowanie ucznia nie jako przedmiotu własnych ci oddziaływań, ale podmiotu aktywnie współdziałającego z nauczycielem w osiąganiu celów dydaktycznych lub wychowawczych)

2/ Zasada rZasada rZasada róZasada róóównych szanswnych szanswnych szanswnych szans

3/ Zasada pluralizmu Zasada pluralizmu Zasada pluralizmu (zakłada otwarcie na inność, gotowość zaakceptowania Zasada pluralizmu przez nauczyciela, że niektórzy uczniowie wymagają więcej jego czasu i

uwagi, by sprostać stawianym zadaniom)

4/ Zasada szanowania prywatnoZasada szanowania prywatnoZasada szanowania prywatnoZasada szanowania prywatnośśśści ci ci ci (konieczności dyskretnego zachowania informacji osobistych z życia dziecka, które potencjalnie mogłyby stać się podstawą do sformułowania negatywnych etykiet, np. ”dziecka z rodziny patologicznej, „dziecko alkoholika”)

(10)

Stygmatyzowanie i etykietowanie można również traktować jako rodzaj uproszczonej tendencji do

kategoryzacji spo kategoryzacji spokategoryzacji spo kategoryzacji spo kategoryzacji spo kategoryzacji spo kategoryzacji spo

kategoryzacji społłłłłłłłecznej, ecznej, ecznej, ecznej, ecznej, ecznej, ecznej, ecznej, która jest naturalną

reakcją naszego umysłu, gdy otoczenie dostarcza zbyt wielu bodźców.

Nauczyciel tworzy pewne etykiety w celu uporz uporzuporz uporz uporz uporz uporz

uporząąąąąąąądkowania poznawczego dkowania poznawczego dkowania poznawczego dkowania poznawczego dkowania poznawczego dkowania poznawczego dkowania poznawczego dkowania poznawczego śśśśśśśśrodowiska rodowiska rodowiska rodowiska rodowiska rodowiska rodowiska rodowiska szkolnego szkolnegoszkolnego szkolnego szkolnego szkolnego szkolnego

szkolnego. . . . Jeśli więc nauczyciel dowie się od swoich . . . . współpracowników nauczycieli, że dany uczeń to np. „wagarowicz” lub „narkoman”, będzie oczekiwał

(11)

Z powodu „efektu samospeefektu samospeefektu samospeefektu samospeefektu samospeefektu samospeefektu samospeefektu samospełłłłłłłłniajniajniajniajniajniajniajniająąąąąąąącej sicej sicej sicej sicej sicej sicej sicej sięęęęęęęę przepowiedniprzepowiedniprzepowiedniprzepowiedniprzepowiedniprzepowiedniprzepowiedniprzepowiedni”””””””” etykiety nadawane przez nauczycieli stają się siłą sprawczą zachowań uczniów. Polega to na tym, że uczniowie zaczynają zachowywać w taki sposób, aby potwierdzać nadane im

etykiety, zachowywać się zgodnie z nimi.

Dochodzi do uzależnienia zachowania od oczekiwań tzw. „„„„

„„„„znaczznaczznaczznaczznaczznaczznaczznacząąąąąąąących innychcych innychcych innychcych innychcych innychcych innychcych innychcych innych””””””””. . .

Osoba, którą nazywa się np. „nieukiem”, z czasem przestaje się uczyć, ponieważ wielokrotnie przywoływany komunikat koduje się w jej umyśle i determinuje jej nastawienie do edukacji

.

(12)

Etykietowanie prowadzi do spostrzegania ucznispostrzegania ucznispostrzegania ucznispostrzegania ucznispostrzegania ucznispostrzegania ucznispostrzegania ucznispostrzegania ucznióóóóóóóów przez w przez w przez w przez w przez w przez w przez w przez pryzmat etykiety,

pryzmat etykiety,pryzmat etykiety, pryzmat etykiety,

pryzmat etykiety, pryzmat etykiety,pryzmat etykiety,

pryzmat etykiety, przy czym pojedyncza cecha lub zachowanie, na podstawie którego została ona nadana, ulega uogólnieniu. Zawarta w etykiecie rola (np. „nieuka”, „chuligana”) staje się

centralnym wymiarem analizy centralnym wymiarem analizycentralnym wymiarem analizy centralnym wymiarem analizy centralnym wymiarem analizy centralnym wymiarem analizycentralnym wymiarem analizy

centralnym wymiarem analizy zarówno jego przeszłych, obecnych, jak i przyszłych zachowań.

W rezultacie przypisuje się uczniowi także cechy, które niekoniecznie musi on przejawiać.

Ponadto nauczyciel może myśleć, że skoro uczeń dziś jest

nieukiem, to z pewnością zawsze nim był i nie ma podstaw, by sądzić, że w przyszłości stan ten ulegnie zmianie.

(13)

Stygmatyzowanie lub etykietowanie może powodować blokad blokadblokad blokad blokad blokad blokad

blokadęęęęęęęę dostdostdostdostdostdostdostdostęęęęęęęępu do pewnych zasobpu do pewnych zasobpu do pewnych zasobpu do pewnych zasobpu do pewnych zasobpu do pewnych zasobpu do pewnych zasobpu do pewnych zasobóóóóóóóów intelektualnych w intelektualnych w intelektualnych w intelektualnych w intelektualnych w intelektualnych w intelektualnych w intelektualnych lub osobowo

lub osobowolub osobowo lub osobowo lub osobowo lub osobowo lub osobowo

lub osobowośśśśśśśściowych ucznia. ciowych ucznia. ciowych ucznia. ciowych ucznia. ciowych ucznia. ciowych ucznia. ciowych ucznia. ciowych ucznia.

Nauczyciel etykietując ucznia jako leniwego, poświęca mu zdecydowanie mniej czasu, a tym samym faktycznie wyzwala w nim postawę niechęci do nauki.

Stygmatyzacja może prowadzić do zmiany w zakresie spo spospo spo spo spo spo

społłłłłłłłecznej toecznej toecznej toecznej toecznej toecznej toecznej toecznej tożżżżżżżżsamosamosamosamosamosamosamosamośśśśśśśści dziecka ci dziecka ci dziecka ci dziecka ci dziecka ci dziecka ci dziecka ci dziecka i wiązać się z akceptacją i internalizacją roli osoby odstającej, odmiennej od

(14)

Okres moratoriummoratoriummoratoriummoratorium i poszukiwania własnej tożsamości przez młodego człowieka

Eksperymentalna tożsamość negatywna:

„oparta na wszystkich identyfikacjach i rolach, które w pewnych stadiach krytycznych rozwoju jednostki były jej przedstawiane jako niepożądane lub niebezpieczne (Erikson, 1968)”

Etykietowanie ucznia w okresie moratorium może spowodować uto

utouto uto

uto utouto

utożżżżżżżżsamienie sisamienie sisamienie sisamienie sisamienie sisamienie sisamienie sisamienie sięęęęęęęę z negatywnz negatywnz negatywnz negatywnz negatywnz negatywnz negatywnz negatywnąąąąąąąą etykietetykietetykietetykietetykietetykietetykietetykietąąąąąąąą i zafiksowanie na niej: „lepiej jest być nikim lub kimś całkowicie negatywnym, niż niedostatecznie kimś”

(15)

Protodiagnoza Protodiagnoza Protodiagnoza

Protodiagnoza jest procesem związanym ze spostrzeganiem i definiowaniem symptomów zaburzeń socjalizacji, które

nauczyciel obserwuje w zachowaniu swego ucznia.

Wiąże się również z podejmowaniem wstępnych działań interwencyjnych. Jest to ważny proces z uwagi na konsekwencje, które mogą pojawić się w wyniku podjętych przez nauczyciela decyzji, jak i w rezultacie zmian w jego zachowaniu wobec ucznia. Chodzi tu o decyzje dotyczące

uruchomienia r uruchomienia ruruchomienia r uruchomienia r uruchomienia r uruchomienia r uruchomienia r

uruchomienia róóóóóóóóżżżżżżżżnych procedur zaradczych i nych procedur zaradczych i nych procedur zaradczych i nych procedur zaradczych i nych procedur zaradczych i nych procedur zaradczych i nych procedur zaradczych i nych procedur zaradczych i interwencyjnych wobec zachowa

interwencyjnych wobec zachowainterwencyjnych wobec zachowa interwencyjnych wobec zachowa interwencyjnych wobec zachowa interwencyjnych wobec zachowa interwencyjnych wobec zachowa

interwencyjnych wobec zachowańńńńńńńń uczniauczniauczniauczniauczniauczniauczniaucznia, a także zmian

zachodzących w procesie porozumiewania się w opisywanej relacji.

(16)

Trzy grupy pogl Trzy grupy pogl Trzy grupy pogl Trzy grupy pogl

Trzy grupy pogl Trzy grupy pogl Trzy grupy pogl

Trzy grupy pogląąąąąąąąddddddddóóóóóóóów: w: w: w: w: w: w: w:

1/ Źródeł zakłóceń procesu socjalizacji (w postaci

symptomów zachowań aspołecznych i antyspołecznych) należy poszukiwać poza terenem szkoły

2/ Źródeł zakłóceń procesu socjalizacji (w postaci

symptomów zachowań aspołecznych i antyspołecznych) należy poszukiwać w szkole oraz systemie oświatowym 3/ Źródeł zakłóceń procesu socjalizacji (w postaci

symptomów zachowań aspołecznych i antyspołecznych) należy poszukiwaposzukiwaposzukiwaposzukiwaćććć w relacjach miw relacjach miw relacjach miw relacjach mięęęędzy samym uczniem a dzy samym uczniem a dzy samym uczniem a dzy samym uczniem a nauczycielem.

nauczycielem. nauczycielem. nauczycielem.

(17)

Zagrożenia powierzchownego diagnozowania uczniów za pomocą przypisywanych im etykiet:

1/ Definiują tożsamość dziecka w sposób selektywny i tym samym odgórnie zawężają obszar jego

możliwości;

2/ Ukierunkowują inne osoby na negatywny odbiór dziecka, co prowadzi do subiektywnej dewaluacji oczekiwań;

(18)

3/ Zawężają przyczyny niepowodzeń jedynie do

tych leżących u podłoża trudności w nauce i

przystosowaniu się do narzuconych odgórnie

standardów

4/ Aspekt wychowawczy etykiety prowadzi z

reguły do nadopiekuńczości i nieumiejętnego

udzielania pomocy oraz obniżania wymogów

stawianych uczniowi

(19)

Inne negatywne nast

ę

pstwa stosowania etykiet

Prowadzenie do pseudowyjaśnień zachowań ucznia

Koncentracja na problematycznych zachowaniach jednostki, a nie na jej pozytywnych stronach

Uszkadzanie tożsamości lub tworzenie tożsamości negatywnej Zniekształcanie relacji interpersonalnych, powodowanych

nieustannym kontrolowaniem sytuacji przez ucznia, w celu utajnienia stygmatyzujących cech lub zachowań

Społeczne odrzucenie dziecka

uprzedzenia – negatywne opinie i postawy zachowania dyskryminacyjne

zachowania dyskryminacyjne zachowania dyskryminacyjne zachowania dyskryminacyjne zachowania dyskryminacyjne zachowania dyskryminacyjne zachowania dyskryminacyjne

zachowania dyskryminacyjne – np. dystansowanie się lub delegitymizowanie (pozbawianie praw i przywilejów)

(20)

kategorie i etykiety mogą wiązać ewentualną diagnozę ucznia przez specjalistę ze specyficznymi rodzajami oddziaływania;

etykietowanie pomaga specjalistom porozumiewać się między sobą oraz klasyfikować i oceniać wyniki badań diagnostycznych;

etykietowanie pomaga uczynić szczególne potrzeby dzieci nietypowych bardziej widocznymi dla społeczeństwa;

etykietowanie może prowadzić do reakcji „ochronnych”, co znaczy, że rówieśnicy mogą bardziej akceptować pewne

zachowania swoich kolegów określanych jako np.

„niepełnosprawni” niż skłonni byliby je akceptować u dzieci pełnosprawnych.