Posłannictwo Kościoła w dobie demokracji i pluralizmu

JERZY GOCKO SDB

POSANNICTWO KOS´CIOA

W DOBIE DEMOKRACJI I PLURALIZMU

Jednym ze znacz acych obszarów zycia spoecznego, w którym przychodzi Kos´cioowi wypeniac´ funkcje profetyczno-krytyczn a wobec s´wiata, jest dzie-dzina zycia publicznego. Podejmuj ac te kwestie, warto juz na samym pocz  at-ku stwierdzic´, ze dzieje sie to w sytuacji, w której nie brak róznych si spo-ecznych zainteresowanych ograniczaniem wpywu Kos´cioa na zycie publicz-ne, zwaszcza w tradycji europejskiej. Pomijaj ac w tym miejscu szersz a ana-lize tego zjawiska i staj ace u jego podstaw uwarunkowania, mozna wskazac´ na podejmowane próby zredukowania Kos´cioa do sfery s´cis´le religijnej, a religijnos´ci do postaw i zachowan´ jednostkowych. Ma to miejsce gównie w sytuacji przejs´cia od totalitaryzmu do demokracji. Podnoszony jest zarzut, ze Kos´ció nie potrafi odnalez´c´ sie w warunkach pluralizmu i demokracji, próbuj ac na sie wchodzic´ w te sfery zycia, które zwaszcza w systemie to-talitarnym niedostepne byy dla jego wpywów, staj ac sie przez to zagroze-niem dla demokratycznego adu. W szerszym wymiarze spoecznym trudno o zaakceptowanie oddziaywania Kos´cioa na sprawy publiczne jako warunku przywrócenia adu moralnego. Kos´ció atakowany jest gównie z pozycji tzw. autonomii czowieka i tolerancji.

Przedmiotem niniejszego studium bedzie próba spojrzenia na obecnos´c´ i posannictwo Kos´cioa w ramach zycia spoeczno-politycznego. Wprawdzie charakter naukowych analiz bedzie dotyka generalnego spojrzenia na oma-wian a problematyke w s´wietle posoborowego nauczania Kos´cioa, ale si a

Dr hab. JERZYGOCKOSDB, prof. KUL – kierownik Katedry Teologii Moralnej Spoecznej KUL; adres do korespondencji: ul. Kalinowszczyzna 3, 20-129 Lublin; e-mail: Jerzy@Gocko.pl

rzeczy niektóre z w atków bed a sie odnosiy wprost do sytuacji Kos´cioa w krajach na drodze transformacji ustrojowej, rozpoczetej po roku 1989.

I. PROFETYCZNO-KRYTYCZNA WRAZ LIWOS´C´

Nie ulega w atpliwos´ci, ze Kos´ció musi przejs´c´ pewn a próbe wasnego uwiarygodnienia w sytuacji spoeczen´stwa demokratycznego. Choc´ nie czuje sie on powoany do opracowania sposobów wychodzenia z komunizmu, nie proponuje zadnego alternatywnego systemu ekonomiczno-spoecznego czy politycznego, jednak realizuj ac swoj a troske o czowieka i solidarne spoe-czen´stwo nie moze zatracic´ profetyczno-krytycznej wrazliwos´ci. Kos´ció neu-tralny politycznie, tzn. nie zainteresowany strategi a zdobywania wadzy, w dalszym ci agu musi nieustannie przypominac´ etyczne wymiary ludzkiej dziaalnos´ci i wychowywac´ prawe sumienia, odwouj ac sie do obiektywnego porz adku moralnego. Bed ac zwi azany z czowiekiem i losami ludzkimi, nie moze unikn ac´ „roztropnej troski o dobro wspólne”1_{. W takim szerokim}

rozu-mieniu polityki Kos´ció moze i powinien zajmowac´ sie zyciem publicznym, co wynika z nadrzednos´ci struktur moralnych w zyciu ludzkim w stosunku do struktur politycznych i to we wszystkich ustrojach2.

Kos´ció wypenia swoje profetyczno-krytyczne i zarazem humanizacyjne posannictwo w zyciu publicznym maj ac s´wiadomos´c´, ze jes´li dziaa w suz-bie wyzwolenia czowieka ze strony róznorakich zniewolen´ czy alienacji spoecznych, gospodarczych lub politycznych, staje sie znakiem obecnos´ci Królestwa Bozego3. Stanowisko takie zaj a Sobór Watykan´ski II, który w Konstytucji duszpasterskiej o Kos´ciele w s´wiecie wspóczesnym Gaudium

et spes jednoznacznie potepia „wystepuj ace w niektórych krajach takie for-macje polityczne, które krepuj a wolnos´c´ obywatelsk a albo religijn a, mnoz a przes´ladowania z racji politycznych, posuwaj ac sie nawet do zbrodni, a

wa-1_{J a n P a w e  II. Encyklika Laborem exercens nr 20.}

2_{Por. J. M a r i a n´ s k i. Kos´ció w spoeczen´stwie pluralistycznym. Polska lat}

dziewiec´dzie-si atych. Lublin: RW KUL 1993 s. 252-253.

3_{Por. T. D o l a. Rola Kos´cioa w spoeczen´stwie. W: „Ad libertatem in veritate”. Ksiega}

pami atkowa dedykowana Ksiedzu Profesorowi Alojzemu Marcolowi w 65. rocznice urodzin i 35-le-cie pracy naukowej. Red. P. Morciniec. Opole: Wydawnictwo Wydziau Teologicznego

dze sprawuj a nie dla dobra wspólnego, lecz wy acznie ku wygodzie jakiegos´ stronnictwa albo samych rz adz acych”4.

Nieludzk a zas´ rzecz a jest takze to, gdy „wadza polityczna przeradza sie w totalitaryzmy albo dyktatury, które naruszaj a prawa osób lub grup spoecz-nych”5. St ad tez Kos´ció nie moze pozostawac´ obojetny wobec ksztatu pra-wodawstwa, zwaszcza tego podstawowego, jakim jest porz adek konstytucyj-ny. Co wiecej, jako instancja krytyczna wobec spoeczen´stwa ma obowi azek wypowiadac´ sie, czy zapewnia ono czowiekowi wolnos´c´, czy tez, co ma miejsce w systemach totalitarnych, czyni go przedmiotem manipulacji ze strony wszechmocnej wadzy.

Dos´wiadczenie historii potwierdza, ze Kos´ció, chc ac speniac´ wobec s´wiata i spoecznos´ci ludzkiej funkcje instancji profetyczno-krytycznej jako obron´ca praw czowieka i sumienia spoecznego, musi wpierw uwolnic´ sie od ewentualnych zaleznos´ci od wadzy s´wieckiej. Oznacza to, ze nie moze jej suzyc´ do podpierania i uprawomocniania decyzji. Ma natomiast prawo i obo-wi azek oceniac´ w s´wietle nauki Ewangelii o czowieku porz adek spoeczny, w tym takze instytucje i struktury polityczne. Celem tego chrzes´cijan´skiego rozeznania, rozumianego jako poszukiwanie prawdy i ocena prawdziwos´ci s  a-dów, jest badanie istotnych przyczyn za spoecznego, szczególnie niesprawiedli-wos´ci, a zarazem korzystanie ze sprawdzonego, nieskazonego wpywem ideolo-gii, dorobku nauki o czowieku. Innymi sowy, „chodzi tu o sformuowanie obiektywnej oceny rzeczywistos´ci spoecznej w s´wietle trwaych zasad oraz wskazanie konkretnych, was´ciwych rozwi azan´ – mozliwych i dostepnych w danych okolicznos´ciach – które usun a niesprawiedliwos´c´ i bed a sprzyjac´ ko-niecznym przemianom politycznym, ekonomicznym i kulturowym”6.

II. ISTOTA AUTENTYCZNEJ DEMOKRACJI

Profetyczno-krytyczna obecnos´c´ Kos´cioa okazuje sie potrzebna, zwaszcza we wspomnianej juz sytuacji wychodzenia z systemu totalitarnego, gdy brak

4_{Sobór Watykan´ski II. Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie wspóczesnym}

Gau-dium et spes nr 73 [dalej: KDK].

5_{KDK 71.}

6_{Por. Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego. Wskazania dotycz ace studiów i nauczania}

doktryny spoecznej Kos´cioa w ramach formacji kapan´skiej (30 grudnia 1988) nr 8. Por. takze:

J a n P a w e  II. Oredzie na XIII S´wiatowy Dzien´ Pokoju „Prawda si a pokoju” (8 grudnia

jeszcze w peni wykrystalizowanych struktur demokratycznych i okres´lonego porz adku prawnego. W nawi azaniu do wydarzen´ roku 1989 Jan Pawe II wskazuje, ze demokracja powinna opierac´ sie na dwu fundamentalnych fila-rach: zasadzie wiekszos´ci i zasadzie pan´stwa praworz adnego, rozumianej jako podporz adkowanie wszelkiej wadzy ludzkiej prawu naturalnemu. Mówi tez o autentycznej demokracji, która „mozliwa jest tylko w pan´stwie prawnym i w oparciu o poprawn a koncepcje osoby ludzkiej”7. Was´ciwe odczytanie penej prawdy o czowieku, zwaszcza w dobie agnostycyzmu i sceptycznego relatywizmu – co Kos´ció widzi jako swoje szczególne zadanie – staje sie niezwykle istotne dla caego zycia spoecznego, w tym takze dla porz adku prawnego8. Jes´li bowiem zostanie zafaszowana prawda o czowieku, zostaje tym samym znieksztacona hierarchia wartos´ci, odrzucony obiektywny porz  a-dek moralny i zanegowane istnienie prawdy obiektywnej, poprzez posuszen´-stwo której czowiek zdobywa swoj a tozsamos´c´. Wedug b. Jana Pawa II z tej negacji obiektywnej prawdy rodzi sie totalitaryzm, triumfuje sia wadzy i kazdy d azy do maksymalnego wykorzystania dostepnych mu s´rodków, do narzucania wasnej korzys´ci czy wasnych pogl adów, nie bacz ac na prawa innych. „Wówczas czowiek jest szanowany tylko na tyle, na ile mozna sie nim posuzyc´ do wasnych egoistycznych celów”9. Papiez przyznaje, ze „his-toria zna przypadki zbrodni dokonywanych w imie «prawdy». Ale do czynów równie zbrodniczych i do radykalnego pogwacenia wolnos´ci dochodzio tez i nadal dochodzi pod wpywem «relatywizmu etycznego»”10.

7_{J a n P a w e  II. Encyklika Centesimus annus nr 46 [dalej: CA]. W tym konteks´cie nie}

moze dziwic´, ze nauczanie Jana Pawa II stao sie impulsem do tego, ze Kos´ció znalaz najwazniej-szych protagonistów przemian i walki o demokracje w komunistycznych krajach Europy, a takze w pan´stwach rz adzonych przez dyktatorów w Afryce, Ameryce S´rodkowej i acin´skiej oraz w uprzemysowionych krajach Azji o archaicznych strukturach politycznych. Por. P. M a z u r -k i e w i c z. Kos´ció i demo-kracja. „Civitas” 1999 nr 3 s. 82.

8_{Por. KDK 41.}

9_{CA 44. Warto w tym miejscu podkres´lic´, ze wspóczesny spór w Polsce dotycz acy koncepcji}

zycia spoecznego jest tak naprawde sporem o czowieka, o was´ciw a koncepcje czowieka, a wiec o prawde. Wprawdzie nie brak opinii, próbuj acych przestawic´ zaistnia a debate jako spór o miejsce religii czy tez Kos´cioa w pan´stwie demokratycznym, ale tak naprawde w gre wchodzi pena praw-da o czowieku i nikt, kto naprawde chce byc´ odpowiedzialny za ksztat zycia ludzkiego – w wy-miarze indywidualnym i spoecznym – nie moze udawac´, ze nie rozumie istoty tego sporu. Por. J. N a g ó r n y. Porz adek moralny i porz adek prawny w konteks´cie zycia spoecznego. W: W suz-bie prawdzie i mios´ci. Powoanie do s´wietos´ci i apostolstwa. Ksiega pami atkowa dedykowana Ksiedzu Profesorowi Eugeniuszowi Weronowi SAC z okazji 85. rocznicy urodzin i szes´c´dziesiecio-lecia s´wiecen´ kapan´skich. Red. P. Góralczyk, F. Mickiewicz, T. Skibin´ski. Poznan´: Pallottinum

1998 s. 360-361.

Wobec realnego niebezpieczen´stwa powtórzenia sie podobnych sytuacji, Kos´ció w nawi azaniu do swej profetycznej misji, nieustannie wzywa i przy-pomina o koniecznos´ci s´cisego powi azania idei demokracji z ide a praw czo-wieka, regu formalnych z niezmiennymi normami moralnymi. W spoeczen´-stwie, w którym brak obiektywnych norm moralnych, najwyzsz a norm a zycia publicznego staje sie walka o korzystn a legislacje. Dlatego w pan´stwie

auten-tycznie demokratycznym, oprócz sprawiedliwego ustawodawstwa, powinny byc´

równiez respektowane podstawowe zasady moralne, nadrzedne wobec prawa sta-nowionego. W tym konteks´cie J. Ratzinger – w sposób obrazowy – szczególne zadanie stoj ace przed Kos´cioem ujmuje jako „wychowanie – w caej powadze tego sowa, tak jak je rozumieli greccy mys´liciele. Musi on rozbic´ wiezienie pozytywizmu, obudzic´ wrazliwos´c´ czowieka na prawde, na Boga, a przez to i sie sumienia. Musi dawac´ odwage do zycia wedug sumienia i w ten sposób utrzymac´ jako mozliw a do przejs´cia gran´ miedzy anarchi a a tyrani a, gran´, która równoczes´nie jest w ask a drog a pokoju. Musi stworzyc´ w spoeczen´stwie takie przekonanie, które bedzie mogo unies´c´ dobre prawo”11.

Porz adek moralny, o którym tu mowa, obejmuj acy zawsze caego czowie-ka, wszystkie wymiary jego egzystencji, w których dziaa on rozumnie i w sposób wolny, stanowi solidny fundament oraz trwa a gwarancje spra-wiedliwego i pokojowego wspózycia ludzi, a tym samym prawdziwej kracji. Jes´li sie go odrzuci, demokracja moze przemienic´ sie w tzw. demo-kracje pokazow a (show democracy), a polityka stanie sie tzw. polityk a teatru, rodzajem gry prowadzonej przez elity w celu odwrócenia uwagi reszty spoe-czen´stwa od rzeczywistych intencji sprawuj acych wadze, co w konsekwencji prowadzic´ moze do zniechecenia i zaniku zaangazowania politycznego i oby-watelskiego12.

To wzajemne odniesienie porz adku prawnego do porz adku moralnego, a wiec demokracji do moralnos´ci, nalezy do najistotniejszych elementów kultury europejskiej. Jak podkres´la G. Weigel, „z´ródem tej cywilizacji, w jej aspektach spoecznych, bya koncepcja, ze pan´stwa, podobnie jak jednostki, s a odpowiedzialne wobec transcendentnych norm moralnych (zazwyczaj uzna-wanych za objawione przez Boga – wadaj acego pan´stwami, nie tylko jed-nostkami)”13.

11 _{Wendezeit für Europa? Diagnosen und Prognosen zur Lage von Kirche und Welt. Freiburg:}

Johannes Verlag 1991 s. 40.

12 _{Por. M a z u r k i e w i c z. Kos´ció i demokracja s. 93-97.}

III. SANA COOPERATIO

Stosunek Kos´cioa do prawdy by niejednokrotnie przyczyn a wspomnia-nego juz z gruntu rzeczy bedwspomnia-nego oskarzania go o zapedy totalitarne i po-strzegania chrzes´cijan´stwa b adz´ to podobnie jak wielkie ideologie ubiegego stulecia, które doprowadziy do powstania systemów totalitarnych, b adz´ to podobnie jak niektóre wspóczesne nurty fundamentalizmu, czy nawet fana-tyzmu religijnego. W odpowiedzi na te zarzuty, Jan Pawe II stwierdza, ze „Kos´ció nie zamyka bynajmniej oczu na niebezpieczen´stwo fanatyzmu czy fundamentalizmu tych ludzi, którzy w imie ideologii uwazaj acej sie za nauko-w a albo religijn a czuj a sie uprawnieni do narzucania innym wasnej koncepcji prawdy i dobra. Prawda chrzes´cijan´ska do tej kategorii nie nalezy. Nie bed ac ideologi a, wiara chrzes´cijan´ska nie s adzi, by moga uj ac´ w sztywny schemat tak bardzo róznorodn a rzeczywistos´c´ spoeczno-polityczn a i uznaje, ze zycie ludzkie w historii realizuje sie na rózne sposoby, które bynajmniej nie s a doskonae. Metod a Kos´cioa jest wiec poszanowanie wolnos´ci przy niezmien-nym uznawaniu transcendentnej godnos´ci osoby ludzkiej”14.

Nalezy zauwazyc´, ze niejednokrotnie to was´nie pan´stwo oczekuje od Kos´cioa wzmocnienia podstaw aksjologicznych i dostarczenia wyraz´nych punktów orientacyjnych niezbednych dla porz adku prawnego. Jest to widocz-ne zwaszcza na tle wspóczesnych procesów rozkadu wiezi spoecznych, przesadnej roszczeniowos´ci jednostek. W tych okolicznos´ciach nie brak go-sów pyn acych z kregów politycznych, aby religia i instytucje kos´cielne pe-niy role gwarancyjne dla wartos´ci, które demokracja zakada i do których sie odwouje, nie bed ac w stanie sama ich generowac´. Przykadem obszaru, który domaga sie odnowy, jest etos praw czowieka. Wydaje sie, ze to was´nie Kos´cioy chrzes´cijan´skie i inne wspólnoty religijne powinny wnosic´ do wspól-nego wszystkim ludziom etosu praw czowieka poczucie obowi azku i odpo-wiedzialnos´ci15.

Profetyczno-krytyczna misja Kos´cioa swoje ostateczne uzasadnienie znaj-duje w wymownym sformuowaniu Soboru, iz jest on „znakiem i obron a transcendencji osoby ludzkiej”16. Jednak Kos´cioa dziaaj acego na rzecz

14 _{CA 46. Por. takze: M. Z i e b a. Kos´ció wobec liberalnej demokracji. W: M. N o v a k,}

A. R a u s c h e r, M. Z i e b a. Chrzes´cijan´stwo, demokracja, kapitalizm. Poznan´: Wydawnictwo „W drodze” 1993 s. 139-143.

15 _{Por. H. J u r o s. Gos w dyskusji redakcyjnej Pan´stwo–Kos´ció. „Civitas” 1999 nr 3 s. 211.} 16 _{KDK 76.}

osoby ludzkiej nie nalezy utozsamiac´ z zadn a spoecznos´ci a obywatelsk a ani systemem politycznym. Co wiecej, musi on zwracac´ uwage, aby was´nie tam, gdzie pan´stwo respektuje w nim publiczn a osobe prawn a, nie znalez´c´ sie w takim stosunku do spoecznos´ci i pan´stwa, który by jego tozsamos´c´ i po-sannictwo zaciemni. „Kos´ció nie moze dopus´cic´, by polityczny system zdegradowa go do roli dostawcy pewnego rodzaju politycznej religii; nie moze tez istniej acych stosunków z pomoc a jakiejs´ ideologii usprawiedliwiac´. Respektowane przez porz adek konstytucyjny pan´stwa odniesienie transcen-dentne czowieka nie moze przerodzic´ sie w rodzaj cywilnej religii pan´stwa. Pozostaje ono otwarte dla najrózniejszych religijnych wyznan´, w stosunku do których pan´stwo jest neutralne. Kos´ció musi takze oprzec´ sie pokusie udzie-lania polecen´ organom pan´stwowym w imie swego posannictwa”17. Nie ma on bowiem nad pan´stwem zadnej nadzwyczajnej potestas w zakresie polityki, która wykraczaaby poza prawo wszystkich innych spoecznos´ci do wyrazania swojej opinii w kwestiach politycznych.

Charakter interwencji podejmowanych przez Kos´ció jest bardziej moralny niz polityczny. Przysuguje mu bowiem „prawo goszenia zawsze i wszedzie zasad moralnych równiez w odniesieniu do porz adku spoecznego oraz wypo-wiadania oceny o wszystkich sprawach ludzkich, na ile wymagaj a tego fun-damentalne prawa osoby ludzkiej i zbawienie czowieka”18. Zadaniem Kos´-cioa jest wiec goszenie obiektywnego porz adku moralnego, st ad podejmowa-ne przez niego interwencje maj a na celu jedynie aplikacje zasad prawa natu-ralnego do biez acych wydarzen´ spoecznych. Jes´li w okresie przedsoborowym interwencje te miay charakter prawny, to obecnie maj a charakter moralny i pastoralny, zgodnie z profetyczno-krytycznym wymiarem posannictwa Kos´-cioa. Wypowiedzi pasterzy Kos´cioa nie maj a znamion interwencji politycz-nych, lecz raczej oddziauj a moralnie na rz adz acych i rz adzonych w kierunku zmierzaj acym do realizacji dobra wspólnego osoby ludzkiej19. Oddziaywa-nie to dokonuje sie poprzez s´wieckich. To oni was´Oddziaywa-nie w pierwszej kolejnos´ci wezwani s a do urzeczywistniania posannictwa Kos´cioa w s´wiecie.

17 _{B. S u t o r. Etyka polityczna. Ujecie caos´ciowe na gruncie chrzes´cijan´skiej nauki}

spoecz-nej. T. A. Marcol. Warszawa: Wydawnictwo „Kontrast” 1994 s. 236.

18 _{KPK 747 par. 2.}

19 _{Por. J. K r u k o w s k i. Kos´ció w zyciu publicznym. Czestochowa: Tygodnik Katolicki}

IV. STOPNIOWA REFORMA CZY REWOLUCJA?

Dopeniaj ac analizy na temat obecnos´ci Kos´cioa w zyciu spoeczno-poli-tycznym, warto zatrzymac´ sie na chwile nad niezwykle wazn a kwesti a: jak a drog a wyzwania, adresowane wobec s´wiata i rzeczywistos´ci doczesnej, winny byc´ wdrazane w zycie. Nie brak bowiem pow atpiewan´ w zdolnos´c´ Kos´cioa do skutecznej aktualizacji wasnych postulatów dotycz acych organizacji zycia spoecznego. Chodzi tu o rozstrzygniecie wcale nie pozornego dylematu mie-dzy dwoma drogami zmian spoecznych: stopniowej reformy i rewolucji. Dylemat ten, i jego rozstrzygniecie, zawsze by wyzwaniem dla Kos´cioa, który niekiedy kwestie te s´wiadomie roztrz asa. Pomijaj ac bardziej szcze-góowe analizy, nalezy stwierdzic´, iz niew atpliwie droga reformy, jako stop-niowej transformacji, respektuj acej praworz adnos´c´, jest blizsza naturze Kos´-cioa, niz rewolucja, bed aca gwatownym przewrotem o wiekszym zasiegu i dokonuj acym sie poprzez pogwacenie istniej acego prawa oraz przy uzyciu przemocy. Wypywa to z troski Kos´cioa o koherencje miedzy wybranymi s´rodkami a poz adanymi celami. Skoro zaozenia teleologiczne dotycz a pro-mocji godnos´ci i wolnos´ci ludzkiej, odwoywanie sie do przemocy i przymusu winno zostac´ ograniczone do minimum, choc´ nie wykluczone absolutnie. Argumentem potwierdzaj acym susznos´c´ tego stanowiska, opartym na zasadzie poszanowania godnos´ci czowieka, nie jest jedynie fakt, ze przemoc zawsze rodzi przemoc. Od momentu, kiedy przyjmie sie za metode dziaania prze-moc, ludzie zaczn a traktowac´ sie nawzajem przedmiotowo, co w zadnym przypadku nie moze doprowadzic´ do zamierzonego celu transformacji spo-ecznej. Ta obserwacja ogólna tumaczy role Kos´cioa, który wprawdzie nie dostarcza sam gotowych rozwi azan´ wszystkich problemów, ale swoimi postu-latami skutecznie wspiera rozs adek moralny i poz adane postawy20. Stano-wisko to na przestrzeni wieków Kos´ció potwierdzi w praktyce. Z drugiej strony jednak proponowane niekiedy reformy byy tak dogebne i nieodzow-ne, ze nie sposób im odmówic´ pewnych znamion „rewolucji”21.

Co ciekawe, do podobnych wniosków, aczkolwiek opieraj ac sie na innym toku rozumowania, dochodzi woski moralista G. Gatti. Nie waha sie on okres´lic´ droge prowadz ac a do zaistnienia nowego porz adku gospodarczego

20 _{Por. takze: Kongregacja Nauki Wiary: Instrukcja o chrzes´cijan´skiej wolnos´ci i wyzwoleniu}

„Libertatis conscientia” (22 marca 1986) nr 78-79.

21 _{Por. J.-Y. C a l v e z. Economia, uomo e società L’insegnamento sociale della Chiesa.}

jako autentyczn a rewolucje, maj ac przy tym s´wiadomos´c´, ze pojecie to jest pene uczuciowych rezonansów, które wspóczesna kultura prawie zmitologi-zowaa. Uwaza, ze termin „rewolucja autentyczna” lepiej niz reforma, która zawsze jest li tylko transformacj a cz astkow a i homogeniczn a danego systemu, zmian a, która nie dotyka wewnetrznej logiki samego systemu, oddaje zamie-rzone cele. S a nimi stworzenie przestrzeni dla spoeczen´stwa cakowicie nowe-go, odnowionego od samych fundamentów poprzez transformacje tak rady-kaln a i caos´ciow a, ze przekracza ona normaln a logike ewolucji danego syste-mu. To, co odróznia rewolucje w tym przypadku, to radykalna zmiana, przer-wanie ci agos´ci, tzw. skok jakos´ciowy, miedzy tym, co stare, a nowym. Twierdzi, ze wobec tak nawarstwionych sprzecznos´ci strukturalnych istnie-j acych systemów, wobec ich przewrotnej logiki, tak rozumiana rewolucja jest jedynym racjonalnym wyborem, do którego wierz acy winien czuc´ sie nie tyle uprawnionym, co raczej zobowi azanym w sumieniu. Jest s´wiadom tego, ze okres´lenie rewolucji oprócz dogebnos´ci i radykalnos´ci zmian, wskazuje na jej gwatownos´c´ i uciekanie sie do przemocy, która w tym przypadku nie jest tylko nieuniknion a przemoc a wobec logiki systemu, lecz takze przemoc a wo-bec tych osób, które przedmiotowo, a czesto równiez podmiotowo staj a po stronie danego systemu, broni a go i powielaj a. Odwoanie sie jednak do tak okres´lonej rewolucji, jako drogi dokonywania zmian, nie moze byc´ tylko uwa-runkowane – wedug G. Gattiego – wieksz a jej skutecznos´ci a i dynamizmem, musi byc´ ono konfrontowane przede wszystkim z wymogami etycznymi22.

Postulat takiej transformacji s´wiata nie moze pomijac´ takze perspektyw charakterystycznych dla dyskursu teologicznomoralnego, a wiec nawrócenia i formacji sumienia. Zmiana niesprawiedliwych struktur spoecznych, gospo-darczych i politycznych musi sie rozpocz ac´ od przemiany czowieka. Tak jak kryterium antropologiczne jest podstawowym w profetyczno-krytycznym posannictwie Kos´cioa, tak odnowa moralna czowieka musi dac´ impuls odnowy caych struktur, które niekiedy przybray postac´ „struktur grzechu”. II Synod Biskupów w konteks´cie wychowania do sprawiedliwos´ci wezwa chrzes´cijan do bycia niejako zaczynem ewangelicznym w rodzinie, szkole, w pracy, w zyciu spoecznym i obywatelskim. To wszystko wymaga od nich zycia zgodnego z ewangelicznymi zasadami moralnos´ci osobistej i spoecznej, której wyrazem jest chrzes´cijan´skie s´wiadectwo zycia23.

22 _{Por. Morale cristiana e realtà economica. Torino: Elle Di Ci 1991 s. 170-171.}

23 _{Por. II Synod Biskupów. Dokument De iustitia in mundo (30 listopada 1971) nr 10. Spos´ród}

Przyswojenie was´ciwych postaw etycznych w spoeczen´stwach demokra-tycznych winno byc´ poddane równiez ukierunkowanemu procesowi wycho-wawczemu. Wymagania demokracji bowiem przekraczaj a ramy czysto poli-tyczne, instytucjonalne i spoeczne. Ze swej istoty winny byc´ one rozpatrywa-ne równiez w wymiarze etycznym. Fundamentaln a postulowan a postaw a etyczn a w spoeczen´stwie demokratycznym winna byc´ mios´c´24. To was´nie dzieo mios´ci okazuje sie byc´ elementem  acz acym najgebsze, a równoczes´-nie najbardziej ludzkie zadarównoczes´-nie Kos´cioa. Spontanicznych ani zorganizowa-nych form mios´ci chrzes´cijan´skiej nie jest w stanie zast apic´ zaden pan´stwo-wy system socjalny. Co wiecej, kazdy z nich wrecz niszczeje od wewn atrz, jes´li nie otrzymuje inspiracji ze strony pochodz acej z wiary mios´ci. „Wier-nos´c´ Kos´cioa swej wasnej istocie uwidacznia sie w zdolnos´ci podtrzymy-wania ludzi w ich powoaniu do mios´ci, prowadzenia tego powoania do dojrzaos´ci i ksztatowania go jako przezywanego we wspólnocie. Si a mios´ci Kos´ció ma suzyc´ biednym, chorym, zagubionym, ucis´nionym; musi byc´ tak samo obecny zarówno w duchowym jak cielesnym cierpieniu, az po mroczn a droge s´mierci”25. W procesie wychowawczym swoje miejsce winny znalez´c´ takze inne postawy, które, z jednej strony stoj a w s´cisej relacji z mios´ci a, z drugiej zas´ s a jej uszczegóowieniem. Spos´ród nich przedmiotem szczegól-nej troski winno stac´ sie wychowanie do takich postaw etycznych, jak: soli-darnos´c´, sprawiedliwos´c´, wolnos´c´, prawda i tolerancja.

Ów aspekt wychowawczy, oddziauj ac na gebokie struktury osobowos´ci, stanowi rdzen´ nauczania spoecznego Kos´cioa i jego profetycznego posan-nictwa. Daje sie zauwazyc´ przynajmniej czes´ciow a zbieznos´c´ horyzontów hermeneutycznych miedzy pedagogi a a nauczaniem spoecznym Kos´cioa. Wy-stepuje ona na pewno w sensie materialnym na gruncie tej szczególnej dzie-dziny zycia spoecznego, jak a jest rozwój czowieka, wzrost i jakos´c´ zycia wspólnotowego i indywidualnego. Wzajemne powi azanie pedagogii i spoecz-nego nauczania Kos´cioa dokonuje sie przede wszystkim, gdy chodzi o roz-patrywanie, projektowanie, realizacje i ocene spoecznego systemu formacji i wspólnotowych praktyk wychowawczych. W sensie formalnym natomiast mówi sie o nim w konteks´cie próby „odczytania” i zrozumienia zycia

spo-Por. Morale cristiana e realtà economica s. 179-188.

24 _{Por. H. S k o r o w s k i. Wychowanie do postaw etycznych w spoeczen´stwie}

demokratycz-nym. „Seminare” 10:1994 s. 119-135. Por. takze: R. C o s t e. Mios´c´, która zmienia s´wiat. Teo-logia mios´ci. Rzym–Lublin: Fundacja Jana Pawa II 1992.

ecznego zmierzaj acej do ukierunkowania i projektowania dziaan´ na rzecz czowieka i nowej jakos´ci zycia poszczególnych podmiotów spoecznych, jed-nostek, grup, narodów, sowem, caej zyj acej historycznie i przyszej ludz-kos´ci26.

*

Czowiek, z racji swojej konstytucji osobowej, transcenduje ca a doczesn a rzeczywistos´c´, bed ac jednak równoczes´nie, z uwagi na swój rozwój, na ni a „skazany”. Osoba, znajduj ac swoje ostateczne spenienie w odniesieniu do transcendentnego Boga, jest w stanie rozwijac´ sie jedynie pos´ród spoecznos´ci innych, jej równych istot. Ta, daj aca sie zauwazyc´ we wszystkich obszarach ludzkiego bytowania, tensja sprawia, ze czowiek, w trosce o ad wspózycia i rozwi azywania nieuchronnych konfliktów, potrzebuje odniesien´ przekraczaj  a-cych jego samego. Moze mu byc´ w tym pomocna, rozwijana na gruncie kato-lickiej teologii moralnej i spoecznego nauczania Kos´cioa, etyka instytucji i zachowan´ spoecznych, obejmuj aca swoim zakresem szereg obszarów zycia spoecznego.

Podejs´cie to jednak, nie neguj ac relatywnej niezaleznos´ci porz adku stwo-rzenia (naturalnego), wymaga jednak otwarcia sie – na zasadzie wzajemnego przenikania sie – na perspektywe wiary chrzes´cijan´skiej. Albowiem wiara nie czyni zbednej spoecznej racjonalnos´ci, lecz dostarcza jej gebszego uzasad-nienia; mios´c´ nie uniewaznia sprawiedliwos´ci, lecz dostarcza jej siy w zma-ganiu sie o sprawiedliwsze stosunki i porz adki; oredzie Ewangelii nie przy-nosi rozwi azania wszystkich spoecznych problemów, lecz musi byc´ z roz-tropnos´ci a przekadane na warunki zycia politycznego. „Dlatego polityczna wola i polityczne dziaanie, inspirowane po chrzes´cijan´sku, nie mog a – jak zauwaza B. Sutor – ograniczac´ sie do biblijnie uzasadnionych wymagan´ mo-ralnych. Musz a sie one dzisiaj wewn atrz spoecznos´ci sprawdzic´ w staym za-bieganiu o uksztatowanie, utrzymanie i ulepszenie instytucji i regu wolnos´-ciowego pan´stwa konstytucyjnego, jak i socjalnie oraz ekologicznie zorien-towanej gospodarki rynkowej. W polu stosunków miedzynarodowych ich rol a jest zmaganie o instytucje wzajemnego bezpieczen´stwa, wspólnego

zachowy-26 _{Por. C. N a n n i. Nauka spoeczna Kos´cioa i pedagogia. T. J. Jarco. „Spoeczen´stwo”}

wania pokoju, sprawiedliwej gospodarczej wymiany i wyrównania”27. Chrzes´cijan´skie zaangazowanie we wszystkie wymiary zycia spoecznego, to opowiedzenie sie po stronie tego, co zostao rozpoznane jako lepsze i bardziej sprawiedliwe, lecz w sposób daleki od pretensji do posiadania wyzszej m  a-dros´ci. W zaangazowaniu w sprawy tego s´wiata chodzi nie tyle o to, aby stworzyc´ ostatecznie dobry porz adek, lecz raczej by umozliwic´ pokojowe wspózycie w jego przemijalnym i niedoskonaym ksztacie. St ad praw rz  a-dz acych polityk a i innymi dziedzinami zycia spoecznego nie da sie zast apic´ Ewangeli a. W tym konteks´cie warto na koniec przywoac´ wymowne stwier-dzenie J. Ratzingera, iz Kos´ció musi „stale utrzymywac´ s´wiadomos´c´ tego, ze jego opiece zostay powierzone z´róda prawa, ale nie dysponuje on zad-nym specjalzad-nym objawieniem dotycz acym konkretnych pytan´ politycznych. Nie moze zajmowac´ pozycji jedynego nosiciela politycznego rozs adku. Wska-zuje on drogi rozs adkowi, ale nie znosi to jego wasnej odpowiedzial-nos´ci”28.

BIBLIOGRAFIA

C a l v e z J.-Y.: Economia, uomo e società. L’insegnamento sociale della Chiesa. Roma: Città Nuova 1991.

C o s t e R.: Mios´c´, która zmienia s´wiat. Teologia mios´ci. Rzym–Lublin: Fundacja Jana Pawa II 1992.

D o l a T.: Rola Kos´cioa w spoeczen´stwie. W: Ad libertatem in veritate. Ksiega pami atkowa dedykowana Ksiedzu Profesorowi Alojzemu Marcolowi w 65. roczni-ce urodzin i 35-lecie pracy naukowej. Red. P. Morciniec. Opole: Wydawnictwo Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego 1996 s. 477-487.

G a t t i G.: Morale cristiana e realtà economica. Torino: Elle Di Ci 1991. II Synod Biskupów: Dokument De iustitia in mundo (30 listopada 1971). W:

Doku-menty nauki spoecznej Kos´cioa. Cz. 1-2. Red. M. Radwan i in. Rzym–Lublin: RW KUL 19962 s. 79-96 [dalej: DNSK].

J a n P a w e  II: Oredzie na XIII S´wiatowy Dzien´ Pokoju „Prawda si a pokoju” (8 grudnia 1979). W: Oredzia Ojca S´wietego Jana Pawa II. T. 1-2. Kraków: Wydawnictwo s´w. Stanisawa 1998 s. 8-14.

27 _{Etyka polityczna s. 449.} 28 _{Wendezeit für Europa? s. 41.}

J a n P a w e  II: Encyklika Centesimus annus (1 maja 1991). W: DNSK Cz. 2 s. 363-421.

J a n P a w e  II: Encyklika Evangelium vitae (25 marca 1995). W: Encykliki Ojca S´wietego Jana Pawa II. T. 1-2. Kraków: Znak 1996 s. 639-752.

J a n P a w e  II: Encyklika Laborem exercens (14 wrzes´nia 1981). DNSK Cz. 2 s. 161-209.

Kodeks Prawa Kanonicznego (23 stycznia 1983). Poznan´: Pallottinum 1984. Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego: Wskazania dotycz ace studiów i nauczania

doktryny spoecznej Kos´cioa w ramach formacji kapan´skiej (30 grudnia 1988). W: DNSK Cz. 2 s. 309-361.

Kongregacja Nauki Wiary: Instrukcja o chrzes´cijan´skiej wolnos´ci i wyzwoleniu

Li-bertatis conscientia (22 marca 1986). W: Dokumenty nauki spoecznej Kos´cioa.

Red. M. Radwan, L. Dyczewski, A. Stanowski. Cz. 2. Rzym: Fundacja Jana Pa-wa II. Polski Instytut Kultury Chrzes´cijan´skiej – Lublin: RW KUL 1987 s. 371-410.

K r u k o w s k i J.: Kos´ció w zyciu publicznym. Czestochowa: Tygodnik Kato-licki „Niedziela” 1996.

M a r i a n´ s k i J.: Religia i Kos´ció w spoeczen´stwie pluralistycznym. Polska lat dziewiec´dziesi atych. Lublin: RW KUL 1993.

M a z u r k i e w i c z P.: Kos´ció i demokracja. „Civitas” 1999 nr 3 s. 79-101. N a g ó r n y J.: Porz adek moralny i porz adek prawny w konteks´cie zycia

spoecz-nego. W: W suzbie prawdzie i mios´ci. Powoanie do s´wietos´ci i apostolstwa. Ksiega pami atkowa dedykowana Ksiedzu Profesorowi Eugeniuszowi Weronowi SAC z okazji 85. rocznicy urodzin i szes´c´dziesieciolecia s´wiecen´ kapan´skich. Red. P. Góralczyk, F. Mickiewicz, T. Skibin´ski. Poznan´: Pallottinum 1998 s. 356-378.

N a n n i C.: Nauka spoeczna Kos´cioa i pedagogia. T. J. Jarco. „Spoeczen´stwo” 5:1995 s. 395-399.

Pan´stwo–Kos´ció. Dyskusja redakcyjna. „Civitas” 1999 nr 3 s. 193-227.

R a t z i n g e r J.: Wendezeit für Europa? Diagnosen und Prognosen zur Lage von Kirche und Welt. Freiburg: Johannes Verlag 1991.

S k o r o w s k i H.: Wychowanie do postaw etycznych w spoeczen´stwie demokra-tycznym. „Seminare” 10:1994 s. 119-135.

S o b ó r W a t y k a n´ s k i II: Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie wspóczesnym Gaudium et spes (7 grudnia 1965). W: Sobór Watykan´ski II. Kon-stytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst polski – nowe tumaczenie. Poznan´: Pallot-tinum 2002 s. 526-606.

S u t o r B.: Etyka polityczna. Ujecie caos´ciowe na gruncie chrzes´cijan´skiej nauki spoecznej. T. A. Marcol. Warszawa: Kontrast 1994.

W e i g e l G.: Jeszcze jedna rewolucja XX wieku. T. M. Veith. „Wiez´” 37:1994 nr 7 s. 54-77.

Z i e b a M.: Kos´ció wobec liberalnej demokracji. W: M. N o v a k, A. R a u s -c h e r, M. Z i e b a. Chrzes´-cijan´stwo, demokra-cja, kapitalizm. Poznan´: Wy-dawnictwo „W drodze” 1993 s. 113-153.

THE MISSION OF THE CHURCH AT THE ERA OF DEMOCRACY AND PLURALISM

S u m m a r y

One of the significant areas of social life, in which the Church has to fulfill its prophetic-critical function towards the world, is the domain of public life. The subject of the present study is an attempt to look at the presence and mission of the Church within social-political life. Albeit the character of academic analyses will touch the general view of the discussed issue in the light of the post-Conciliar teaching of the Church, but quite naturally some of the motifs had to touch directly the situation of the Church in the countries that from 1989 started a systemic transformation. A detailed analysis was made, among others, of the issues of the essence of genuine democracy, the relation of the Church to the state on the basis of the principle sana cooperation and the question about the way in which a challenge issued by the Church to the world and mundane reality should be introduced. The point here is making the choice that is not just apparent, between two ways of effecting social changes: the way of gradual reform and that of revolution.

Translated by Tadeusz Karowicz

Sowa kluczowe: Kos´ció, polityka, zycie polityczne, stosunki pan´stwoKos´ció, rewolucja. Key words: the Church, politics, political life, state – Church relations, revolution.