Widok Recenzja książki pod red. Barbary Winczury pt. Emocje dzieci i młodzieży z trudnościami w rozwoju i zachowaniu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2017

Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej NUMER 17/2017

J

S

Recenzja książki pod red. Barbary Winczury pt.

Emocje dzieci i młodzieży z trudnościami w rozwoju

i zachowaniu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,

Kraków 2017

Emocje dzieci i młodzieży z trudnościami w rozwoju i zachowaniu to naj-nowsza publikacja wydana pod redakcją Barbary Winczury. Książka ta jest zbiorem artykułów dotyczących okresu dorastania, z uwzględnieniem różnego rodzaju trudności. Dzieciństwo, jak i czas dojrzewania, są kojarzo-ne z okresem szczęścia i beztroski. Niestety u wielu dzieci i młodzieży jest to czas trudny, w którym przeżywają wiele negatywnych doświadczeń. Autorzy artykułów zebranych w publikacji zwracają swą uwagę na czyn-niki ryzyka, które mogą skutkować trudnościami w rozwoju.

Książka została podzielona na dwie części. Pierwsza z nich zawiera artykuły naukowe dotyczące negatywnych doświadczeń w życiu dzieci i młodzieży, które mogą zaowocować zaburzeniami emocjonalnymi. Arty-kuł otwierający ten rozdział to Emocje, temperament i przywiązanie a procesy rozwoju zaburzeń psychicznych u dzieci napisany przez Hannę Kubiak. Au-torka w ciekawy sposób przedstawia, kiedy i w jaki sposób tworzą się nawyki oraz cechy emocjonalne u dzieci. Ujawnia, jak doświadczenia spo-łeczne kształtują ich temperament. Porusza tematy szczególnie ważne dla procesów rozwoju mózgu, jakimi są wczesne doświadczenia decydujące o tym, jak człowiek będzie w przyszłości przeżywał oraz rozumiał otacza-jący go świat.

Kolejny ważny aspekt pojawiający się w publikacji, o której mowa, na-pisany przez Urszulę Bartnikowską, to Doświadczenia wczesnego dzieciństwa a zaburzenia regulacji emocji u dziecka. Autorka jako najczęściej występujące

traumatyzujące zdarzenia wymienia procedery medyczne, czyli sytuacje, w których dziecko jest poddawane operacjom oraz hospitalizacji. Inne negatywne doświadczenia to m.in. uczestnictwo w katastrofie bądź samo bycie świadkiem takiego incydentu. Wysoce krzywdzące dla dzieci zda-rzenia to te, w których bliska im osoba dopuściła się zdrady, tj. zaniedbania czy porzucenia. Autorka odróżnia w artykule traumę powstałą w wyniku jednorazowego incydentu (np. wypadek samochodowy) od tej, która po-wtarza się w czasie (np. maltretowanie przez rodzica). Zwraca też uwagę, iż młody człowiek, u którego cechy emocjonalne dopiero się kształtują, dużo intensywniej przeżywa incydenty negatywne niż osoba dorosła.

Następna kwestia poruszona w książce to Emocjonalne oblicza zespołu stresu pourazowego u dzieci i młodzieży autorstwa Małgorzaty Przepióry. Jest tu prezentowany obraz kliniczny tego zaburzenia oraz możliwe jego źró-dła. Autorka przedstawia bardzo ciekawe badania własne, umieszczając w artykule konkretne wypowiedzi dzieci, które przeżyły katastrofę, były bite przez rodziców bądź wykorzystywane seksualnie. Wypowiedzi te są niesamowitym źródłem wiedzy dla czytelników na temat emocji przeży-wanych przez pokrzywdzone dzieci i młodzież. Raz jeszcze zwrócono uwagę na to, iż dzieciom, u których struktury poznawcze nie są jeszcze dojrzałe, dużo trudniej jest pogodzić się z negatywnym doświadczeniem oraz poradzić sobie ze stresem z nim związanym na długo po wydarzeniu.

Bardzo ciekawym zagadnieniem zamieszczonym w publikacji jest zja-wisko depresji. Małgorzata Cichecka-Wilk scharakteryzowała je w artyku-le, pt. Zaburzenia emocjonalne w przebiegu depresji u dzieci i młodzieży. Stan depresji kojarzony jest z przebiegiem u osób przede wszystkim dorosłych, jednak autorka zwraca uwagę, iż depresja może wystąpić nawet u dziecka, które nie ukończyło jeszcze trzeciego roku życia. Cichecka-Wilk dokładnie opisuje obraz kliniczny depresji w różnych okresach życia człowieka dora-stającego. Podzieliła je na okres dotrzeciego roku życia, wiek przedszkolny (3-6 lat), okres wczesnego i średniego dzieciństwa (7-11 lat), okres nieco podobny – wczesnej adolescencji (10-12 lat), młodzież w średniej fazie dorastania (13-16 lat) oraz okres, w którym depresja pojawia się najczęściej, czyli w okresie późnej adolescencji (17-19 lat). W tym rozróżnieniu sporzą-dzonym przez autorkę wyraźnie widać specyfikę depresji na różnych eta-pach rozwoju. Następnie poruszyła kwestię konsekwencji, które niesie stan depresyjny oraz jakie czynniki przyczyniają się do jego wystąpienia.

W części pierwszej został również podjęty temat molestowania seksu-alnego. Autorka, Anna Gulczyńska, przedstawia artykuł o tytule

Zaburze-nia emocjonalne u dzieci po traumie molestowaZaburze-nia seksualnego, a w nim prezen-tuje szczegółową statystykę dotyczącą tego zjawiska mającego miejsce w dzieciństwie. Opisuje także objawy psychiczne i fizyczne pojawiające się u ofiary. Przedstawia osobę dziecka doświadczającego molestowania. Sy-gnalizuje jego negatywne odczucia oraz co ważne – gwałtowny spadek poczucia bezpieczeństwa. Opisuje sytuację, w której dzieci są jeszcze na tyle mało dojrzałe, że nie są w stanie realnie ocenić negatywnego doświad-czenia. Ulegają kłamstwie swych oprawców mówiących, że to co robią, jest dobre i normalne. W istocie molestowanie seksualne nigdy takie nie jest. Autorka w ciekawy sposób przedstawia objawy pojawiające się u po-krzywdzonego dziecka. W tym celu posłużyła się grafem prezentującym oznaki psychiczne oraz somatyczne. Artykuł ponownie został opatrzony wieloma wypowiedziami pacjentów, co pozwala na lepsze zrozumienie istoty poruszanej problematyki.

Kolejna opisana kwestia, tym razem przez dwie współautorki, to Pa-rentyfikacja i jej rola w genezie zaburzeń obrazu własnego ciała w przebiegu ano-reksji u dzieci i młodzieży. Pierwsze z pojęć dotyczy przejęcia obowiązków (lub ich części) rodziców przez dzieci, tzw. zamiana ról. Autorki, czyli Dorota Ryżanowska oraz Anna Siwiec, w czytelny sposób przedstawiają zależność tych dwóch zjawisk, które na pozór nie mają ze sobą nic wspól-nego. Jednak w artykule zostaje przedstawione, że często zaburzenie od-żywiania, czyli anoreksja, jest skutkiem zjawiska parentyfikacji. Autorki opisują jadłowstręt, jakie mogę być jego przyczyny oraz objawy. Prezentują również jak powinna wyglądać prawidłowa profilaktyka zaburzeń odży-wiania. Stwierdzają, iż parentyfikacja w znaczący sposób obciąża psy-chicznie dziecko oraz ma negatywne skutki w jego rozwoju objawiające się m.in. znacznym stopniem niedożywienia oraz nieprawidłowościami w budowaniu obrazu własnego ciała.

Ostatni z poruszonych w tej części tematów dotyczy Zaburzeń eksterna-lizacyjnych w kontekście regulacji zachowania. Autor, Piotr Kwiatkowski, sku-pia uwagę na zaburzonej osobowości u dzieci, która według niego jest głównym źródłem braku regulacji emocji. Opisuje aspekt medyczny, jakim jest działanie struktur mózgowych, na które mają wpływ zarówno do-świadczenia negatywne, jak i pozytywne. Uważa, że zaburzenia eksterna-lizacyjne, czyli, np. gniew, wrogość wobec otoczenia, agresja, kłamstwo itd., są odpowiedzialne za brak prawidłowej regulacji emocjami. Kwiat-kowski przytacza trzy najważniejsze czynniki, które wpływają na samore-gulację, a zostały stworzone przez Roya F. Baumeistra oraz jego

współpra-cowników. Są to: świadomość stanu rzeczy, które pragnie się osiągnąć, monitorowanie standardu ze stanem rzeczywistym oraz zasoby energe-tyczne znajdujące się w mózgu.

Druga część publikacji została poświęcona zbiorowi artykułów na te-mat zaburzeń emocji u dzieci i młodzieży borykających się z chorobą przewlekłą bądź niepełnosprawnością intelektualną. Wyżej wspomniane artykuły dotyczą problematyki zaburzeń emocjonalnych spowodowanych czynnikami zewnętrznymi, na które narażone są dzieci i młodzież ze stro-ny środowiska społecznego. Druga część zawiera tematykę emocji wystę-pujących u dzieci chorych, posiadających jakąś dysfunkcję.

Jako pierwsza głos zabiera tu Jolanta Lipińska-Lokś, opisując Zaburze-nia emocjonalne u dzieci z chorobą przewlekłą. W artykule przedstawia przy-kłady chorób, które traktowane są jako przewlekłe. Są to m.in. mózgowe porażenie dziecięce, choroby nowotworowe, alergie skórne, cukrzyca czy otyłość. Ponadto autorka podaje główne cechy chorób, które klasyfikowane są jako przewlekłe. Jest to przede wszystkim okres trwania choroby, który przekracza trzy miesiące. Zwraca uwagę czytelników na fakt, iż jedynie od 10 do 18% dzieci i młodzieży wykazuje pełną sprawność psychofizyczną. W artykule prezentuje dwa wysoce różniące się od siebie podejścia do zjawiska choroby. Są to modele biomedyczny oraz holistyczny. Jolanta Lipińska-Lokś podkreśla fakt, iż choroba somatyczna może nieść w konse-kwencji zaburzenia funkcjonowania emocjonalnego, zwłaszcza w przy-padku, gdy choroba może uszkadzać układ nerwowy. Podkreśla, że dziec-ku, które jest przewlekle chore, na co dzień towarzyszy negatywna emocja, jaką jest lęk. Dysfunkcja wprowadza zmiany w jego funkcjonowaniu w społeczeństwie, dziecko nie może brać udziału we wszystkich aktywno-ściach wieku dziecięcego, przez co czuje się inne wśród rówieśników. Au-torka przedstawia również podstawowe zasady w pracy z osobą młodą, przewlekle chorą oraz czynniki, które zdecydowanie ułatwiają jej funkcjo-nowanie.

Następna problematyka, która została podjęta w publikacji, to Znacze-nie wczesnodziecięcych doświadczeń emocjonalnych osób z Znacze-niepełnosprawnością

dla podejmowania wyzwań życiowych. Joanna Konarska prezentuje na wstępie

koncepcję kontinuum rozwojowego stworzoną przez Jean Liedloff. Wy-mienia potrzeby, których brak może prowadzić do zaburzeń w dalszym życiu dziecka. Te potrzeby to m.in. kontakt cielesny, wysyłanie komuni-katów w kierunku dziecka przez osobę sprawującym nad nim najczę- ściej opiekę. Konarska opisuje początki emocjonalności u człowieka oraz

podkreśla wagę integracji pierwotnej, która ma miejsce w pierwszych 12 miesiącach życia dziecka. Ukazuje, jak relacje z rodzicami oraz rodzeń-stwem wpływają na samoocenę oraz budowę własnej wartości. Autorka przedstawia również bardzo ciekawy obraz kontroli społeczeństwa, które obserwuje oraz niesprawiedliwie ocenia rodziców niepełnospraw-nych dzieci. Opisuje presję wywieraną na rodzicach, którzy w konsekwen-cji mogą emocjonalnie obarczać dzieci własnymi niepowodzeniami. Joanna Konarska przedstawia utrudnioną sytuację odbierania bodźców emocjo-gennych przez dzieci z wadą wzroku. Deprywacyjne skutki tego zabu-rzenia widoczne są przede wszystkim w rozwoju procesów poznaw- czych, orientacji w otoczeniu oraz działalności praktycznej dziecka. Na-stępnie autorka przedstawia rozwój emocjonalny osób niesłyszący, który w pierwszych momentach życia nie różni się niczym od rozwoju dziecka zdrowego. Na zakończenie został przedstawiony obraz dziecka niepeł-nosprawnego fizycznie, któremu zazwyczaj towarzyszy ciągły lęk przed bólem spowodowanym rehabilitacją czy próbami samodzielnego poru-szania się. Ten lęk często przeradza się w traumę, która negatywnie nasta-wia człowieka do podejmowania w dalszym życiu prób czy wyzwań życiowych.

W drugiej części publikacji Ewa Bartuś zaprezentowała Emocje na dro-dze do adaptacji społecznej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną. Podkreśla w artykule fakt, iż rozwój dzieci z niepełnosprawnością intelek-tualną przebiega znacznie wolniej niż u dzieci zdrowych. Wspomina o zmianie podejścia do osób niepełnosprawnych; kiedyś koncentrowano się przede wszystkim na aspekcie medycznym. Z czasem ujęcie to ewolu-owało do kwestii społecznych takich jak zaburzenie kooperacji jednostki chorej ze społeczeństwem, które odtrąca taką osobę. W tekście przywołuje termin „kompleks różnicy”, który odnosi się do sytuacji, gdy młodzież niepełnosprawna intelektualnie sama dostrzega inność między nimi a ró-wieśnikami. Ewa Bartuś wymienia za DSM-5 trzy kryteria stanowiące o niepełnosprawności intelektualnej. Artykuł zawiera również charaktery-stykę rozwoju emocjonalnego w poszczególnych stopniach niepeł-nosprawności intelektualnej (lekkim, umiarkowanym oraz głębokim). Na-kreślono problem utrudnionego rozwoju interakcji między dzieckiem a rodzicem spowodowany jedynie biernym odbiorem emocji przez chorą osobę. Autorka podkreśla, że rozwój w zakresie umiejętności empatycz-nych może być utrudniony z powodu długo trwającego egocentryzmu bądź braku rozumienia subiektywnych uczuć innych osób.

Następny z artykułów to Zaburzenia emocjonalne u dzieci niewidomych

i słabowidzących napisany przez Joannę Gładyszewską-Cylulko. Podobnie

jak jedna z poprzednich autorek, zwróciła ona uwagę na trudności emocjo-nalne u dzieci z deficytem wzroku, jednak tym razem skupiono uwagę tylko na tym zaburzeniu. Autorka wymienia przyczyny zaburzeń emocjo-nalnych, których można szukać wśród czynników biologicznych oraz spo-łecznych. Podkreśla, że wczesna diagnoza oraz rehabilitacja mogą zapobiec bądź zmniejszyć natężenie występowania zaburzeń emocjonalnych. Głady-szewska-Cylulko zaznacza, że niesamowicie ważnym aspektem w rozwoju jest akceptacja ze strony najbliższego otoczenia. Osoba niewidoma lub słabo widząca odczuwająca wsparcie rodziny ma dużo większą możliwość wykształcenia cech sprzyjających późniejszej adaptacji. Autorka wymienia oraz opisuje najczęściej występujące u osób z deficytem wzroku zaburzenia emocjonalne. Jako pierwszy opisuje stres wynikających z np. zagrożenia fizycznego. Jako przykład podała przejście chodnikiem, które dla osoby widzącej jest zwykłą czynnością, a dla niewidomych wysoce stresującą aktywnością. Do specyficznych zaburzeń osób niewidomych zaliczyła też zaburzenia snu czy manieryzmy, czyli przykładowo nieuzasadnione ruchy rąk czy głowy. Kolejne zaburzenie emocjonalne występujące u tych osób to lęk spowodowany nieprzewidywalnymi sytuacjami bądź zmianami, które zaistniały w poznanych już wcześniej przez dziecko czynnościach. Lęk może też objawiać się w postaci wstydu przed ujawnieniem swojej niepełno-sprawności przed resztą społeczeństwa. Autorka wymienia również fobię dotykania jako jeden z rodzajów lęku przejawiającego się u dzieci niewi-dzących lub słabowiniewi-dzących. W artykule zostały przywołane cztery różne mechanizmy obronne stosowane przez dzieci z tym zaburzeniem. Są to: zaprzeczenie, wyparcie, projekcja oraz racjonalizacja. Do każdego mecha-nizmu została przywołana historia innej osoby prezentująca daną sytuację.

Joanna Kossewska poruszyła w tej części książki temat Specyfiki rozwoju procesów emocjonalnych u dzieci z uszkodzonym słuchem. Autorka podkreśla w artykule, że dzieci z uszkodzonym słuchem mają zdecydowanie ograni-czone uczestnictwo w sytuacjach komunikacyjnych, a co za tym idzie, za-burzony jest u nich rozwój językowy. Kossewska przywołuje koncepcję rozwoju kompetencji emocjonalnej za jej twórczynią – Carolyn Saarni. Wymienia główne elementy tej koncepcji, a następnie szczegółowo je opi-suje. Jako pierwsze wymienia świadomość istnienia własnych stanów emo-cjonalnych oraz umiejętność rozpoznawania emocji u innych osób na pod-stawie ich mimiki i kontekstu sytuacyjnego, w którym się znajduje.

Au-torka dalej opisuje zdolność do językowego opisu emocji przez dzieci z uszkodzonym słuchem, ich predyspozycje do odczuwania empatii czy umiejętność rozumienia niespójności pomiędzy stanem emocjonalnym a jego ekspresją przez różne osoby. Następnie przedstawia charakterystykę procesu, jakim jest regulacja oraz kontrola własnych emocji, opisuje świa-domość znaczenia emocji w relacjach między dzieckiem z uszkodzeniem słuchowym a innymi osobami. Na koniec porusza temat ostatniego z wy-mienionych elementów koncepcji rozwoju kompetencji emocjonalnych jakim jest poczucie własnej skuteczności emocjonalnej.

Agnieszka Słopień i Aneta Wojciechowska jako pierwsze w tej publika-cji zwróciły uwagę czytelników na temat Funkcjonowania emocjonalnego dzieci ze spektrum autyzmu. Na początku charakteryzują rozwój emocjonal-ny zdrowej osoby oraz zjawisko przywiązywania się u małych dzieci. Na-stępnie prezentują teorię, iż zaburzenia ze spektrum autyzmu obejmują niejednorodną grupę pacjentów, ponieważ zaburzenie to różnie się objawia u wielu osób. Autorki przedstawiają najbardziej rozpoznawalne cechy ASD (ang. autism spectrum disorders) jakimi są trudności w funkcjonowaniu spo-łecznym, które pojawiają się już w pierwszym roku życia dziecka z auty-zmem. Najważniejsze wymienione cechy to brak: kontaktu wzrokowego, zachowań uwspólniania uwagi, potrzeby dzielenia się zainteresowaniami z najbliższym otoczeniem czy używania gestykulacji w celu skomuniko-wania się oraz nierozpoznawanie swoich uczuć oraz niemożność ich na-zwania. Słopień oraz Wojciechowska przedstawiają ciekawe porównanie zachowań pacjentów z autyzmem wysoko funkcjonującym z pacjentami z zespołem Aspergera. Następnie poruszają kwestię współwystępowania dodatkowych chorób psychicznych u młodzieży z ASD, które jest nie-zmiernie częste. Autorki uważają, że dalsze badania nad problemami emo-cjonalnymi pacjentów z autyzmem prawdopodobnie przyczynią się do stworzenia nowych form terapii, które poprawią jakość życia pacjentów.

Ważna problematyka, która została poruszona przez Barbarę Winczu-rę, to Rozwój emocji i przywiązania dzieci ze spektrum autyzmu w kontaktach z bliskimi. Autorka sygnalizuje, iż autyzm jest zaburzeniem skomplikowa-nym, w którym trudności rozwojowe mogą występować w różnych konfi-guracjach, przede wszystkim w zakresie kontaktów społecznych, rozwoju języka oraz różnych kompetencji. W obrazie zaburzenia widoczne jest bardzo duże zróżnicowanie reakcji emocjonalnych wśród pacjentów. Win-czura prezentuje objawy autyzmu pojawiające się w pierwszych miesią-cach życia dziecka dzięki, którym rodzice orientują się, że niemowlę

napo-tyka trudności w rozwoju, przez co mają możliwość podjęcia wczesnej terapii. W artykule zaprezentowano również postawę dziecka autystycz-nego, które woli kontakt z zabawką niż bliski i emocjonalny kontakt z ży-wą osobą, np. rodzicem. Osoba autystyczna nie szuka i nie potrzebuje relacji z innymi ludźmi. Z tego powodu Winczura podkreśla, że kontakt z rodzi-cami, a mianowicie ich wrażliwość na emocje okazywane przez dziecko, jest wysoce ważna i pozytywnie wpływająca na jego rozwój. Kolejny waż-ny aspekt opisywaważ-ny przez Winczurę to rozpoznawanie i rozumienie emo-cji przez autystyków, które jest niewątpliwie zaburzone. W konsekwenemo-cji dzieci wykazują nieadekwatne zachowania społeczne oraz reakcje emocjo-nalne wobec innych osób. Podkreśla też problem zaburzonych więzi, który objawia się obojętnością autystyka wobec swoich najbliższych.

Artykuł, który zamyka powyższą publikację, to Relacje emocjonalne mię-dzy dzieckiem a jego rodziną we wczesnej interwencji autorstwa Sylwii Wrony. Została tutaj podjęta próba jednoznacznego zdefiniowania emocji poprzez zaprezentowanie zdań różnych osób oraz opisania z jakich elementów składa się emocja. Prócz tego Wrona prezentuje ciekawe zestawienie sze-ściu podstawowych emocji wraz z wyrażaną przy nich ekspresją twarzy, reakcją fizjologiczną oraz jej funkcją adaptacyjną. Autorka przedstawia opracowanie własne na temat kręgu ufności dla dzieci, która jest swego rodzaju poradnikiem dla rodzica. W artykule przedstawiono problemy z ja-kimi przede wszystkim borykają się rodzice dziecka z zaburzonym rozwo-jem. Są to: sposoby wyrażenia emocji, które mogą być utrudnione ze względu na niewłaściwe ich odkodowywanie oraz nieharmonijność rozwo-jowa dziecka. Dziecko z zaburzeniami rozwoju dojrzewa o wiele wolniej niż jego rówieśnicy w takich sferach jak: emocjonalna, społeczna i poznaw-cza. Na zakończenie autorka chce ukazać rolę oraz zadania stawiane przed specjalistami w budowaniu prawidłowych relacji emocjonalnych między dzieckiem niepełnosprawnym bądź o zaburzonym rozwoju a jego opieku-nem. W tym celu prezentuje pięć najważniejszych zasad wczesnej interwencji. Emocje dzieci i młodzieży z trudnościami w rozwoju i zachowaniu to bez wątpienia bardzo ciekawa publikacja dotycząca zaburzeń rozwoju u dzieci narażonych na negatywne czynniki środowiskowe lub dotknięte chorobą lub niepełnosprawnością. Dużym walorem tej pozycji jest różnorodność zebranych w niej artykułów oraz badania przytoczone na potwierdzenia przedstawionych teorii. Dodatkowo uważam, że osoby sięgające po tę pozycję wzbogacą swoją wiedzę o propozycje oraz sposoby pracy z dzieć-mi i młodzieżą z trudnościadzieć-mi w rozwoju i zachowaniu.