Widok Muzyka w ogrodach wrocławskich

Pełen tekst

(1)Acta Universitatis Wratislaviensis No 3366. Maria Zduniak Uniwersytet Wrocławski. Muzyka w ogrodach wrocławskich. Prace Kulturoznawcze XIII Wrocław 2012. Rozrywka, która miała służyć odprężeniu, odpoczynkowi, miała bawić, uprzyjemniać czas, rozweselać, stanowiła niemal od zarania dziejów integralną część ludzkiej egzystencji. Aby sprostać tym oczekiwaniom społeczeństwa, powstawały różnego rodzaju miejsca, w tym przede wszystkim gospody z ogrodami, które na długo utrwaliły się jako wzorzec. Były to miejsca wydzielone, tworzyły na ogół zamkniętą przestrzeń, gdzie obcowano także z muzyką. Powstawały one jako przeciwwaga dla sztuki wysokiej, muzyki wykonywanej w kościołach, teatrze czy salach redutowych. Wiadomości na temat tego rodzaju przybytków i organizowanych w nich imprez czerpiemy z ogłoszeń sporadycznie zamieszczanych na łamach „Schlesische Zeitung”1 oraz z rękopisu Richarda Conrada Kiesslinga zatytułowanego Nachrichten über Concerte in Breslau 1722–18362. Rękopis, sporządzony przez Kiesslinga w drugiej połowie XIX wieku, opracowany został na podstawie notatek prasowych oraz zachowanych jeszcze wówczas programów koncertowych, jednakże nie jest on odzwierciedleniem pełnego obrazu XVIII-wiecznego życia muzycznego miasta. Niestety, brakuje danych z poszczególnych lat. Przekazane nam wiadomości, często fragmentaryczne, mówią o stworzonej przestrzeni demokratycznego przeżywania muzyki, przestrzeni, w której każdy mógł dla siebie znaleźć odpowiednie miejsce. Początki nie były łatwe. Podczas 1 Gazeta „Schlesische Privilegierte Staats- Kriegs- und Friedens-Zeitung” („Gazeta Śląska, Uprzywilejowana, Państwowa, Wojenna i Pokojowa”) wydawana od 1742 r. kilkakrotnie zmieniała swoją nazwę: od 1773 r. ukazywała się jako „Schlesische Privilegierte Zeitung”, od 1814 r. — „Privilegierte Schlesische Zeitung”, a od 1848 r. jako „Schlesische Zeitung”. 2 R.C. Kiessling, Nachrichten über Conzerte in Breslau (1722–1836), rękopis: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, sygn. R 2907. Rękopis, ujęty chronologicznie, nie zachował się w całości. Kiessling urodził się w 1810 r. we Wrocławiu, a zmarł w 1891 r. w Jeleniej Górze.. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 135. 2012-04-02 15:00:03.

(2) 136. Maria Zduniak. występu zespołów muzycznych posilano się, rozmawiano lub grano w karty, a panie zajmowały się robótkami ręcznymi. Zdarzały się skargi na psy, które wchodziły za swoimi właścicielami do ogrodów. Te wszystkie zachowania publiczność przyniosła prosto z ulicy do miejsc, w których można było się rozerwać lub posłuchać muzyki. Część zabaw, którym oddawali się mieszkańcy Wrocławia, miała swoje korzenie w obrzędach ludowych, jednym z nich był korowód „gaik”, któremu towarzyszyły śpiewy tradycyjnych pieśni3. W rozwoju rozrywkowego życia miasta istotną rolę odegrały przedmieścia. Przykładem niech będzie wioska o nazwie Polska Nowa Wieś (Polnisch Neudorf) usytuowana na północ od Wrocławia (dzisiejszy rejon ulicy Nowowiejskiej)4. Znajdująca się na terenie wsi kawiarnia z ogrodem „Cztery Wieże” (Die 4 Thürmen) była chętnie uczęszczana. Atrakcję stanowił usytuowany tam jeden z pierwszych wrocławskich ogrodów ludowych (Volks Garten). Obiekt ten malowniczo położony wśród zieleni miał estradę muzyczną, a być może także sceną teatralną. Rozrywkowy charakter Polskiej Nowej Wsi utrzymał się w XIX wieku, o czym świadczy między innymi ożywiona działalność humorystycznego zespołu muzycznego o nazwie Polnisch-Neudörfler5. Dużą popularnością wśród wrocławian cieszyła się kawiarnia połączona z ogrodem i salą do tańca, nosząca nazwę „Pod Gruszą” (Zum Birnbaum — rejon ulicy Dubois), niestety, została spalona na przełomie lat 1806 i 1807 podczas oblężenia Wrocławia6. Rosnąca liczba tego rodzaju kawiarń bądź gospód z ogrodami z końcem XVIII i przez cały XIX wiek to zjawisko typowe nie tylko dla środowiska wrocławskiego. Obiekty te były odpowiedzią na zapotrzebowanie społeczne, lecz również odbiciem panujących tendencji. Informacje na temat odbywających się we Wrocławiu koncertów, charakteryzujące się wielką powściągliwością, zamieszczano czasem na łamach prasy miejscowej7. Informowano na przykład o wykonaniu „pięknej symfonii pastoralnej” lub też koncertu instrumentalnego, pomijając często nazwisko kompozytora i solisty. Innym razem zapewniano szanowną publiczność: „[zarówno] muzyka instrumentalna, jak i dla odmiany wokalna, a przede wszystkim wiele nowych wyszukanych utworów usatysfakcjonują każdego i będą służyć przyjemnej rozrywce”8. 3 O. Czerner, Wrocław na dawnej rycinie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, il. 4 z 1801 r. Grafika przedstawia korowód na ulicy Oławskiej. Sporządzona według nieznanego rysunku przez F.B. Endlera. 4 S. Strauss, Wrocław w grafice Fryderyka Bogumiła Endlera. Przyczynek do dziejów ilustratorstwa śląskiego z przełomu XVIII/XIX w., „Ze skarbca kultury”, Biuletyn Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, z. 26, 1975. 5 „Breslauer Zeitung”, cyt. dalej BZ 1870, nr 106; 1871, nr 581; 1872, nr 412; 1876, nr 313; 1877, nr 428; 1880, nr 93. 6 R.C. Kiessling, op. cit., k. 26r.; grafika F.G. Endledra z 1808 r., cyt. za: M. Jagiełło-Kołaczyk, Wrocławskie établissements. Historia i architektura, Wrocław 2000, s. 68. 7 „Schlesische Zeitung”, cyt. dalej SchZ, 1796, nr 140; 1798, nr 87; 1798, nr 87, nr 90, nr 93, nr 96, nr 97; 1800, nr 48; 1801, nr 89; 1802, nr 52; 1803, nr 64, nr 83; 1805, nr 41. 8 „Die Instrumental- und abwechselnde Vocalmusik, besonders aber die vielen neuen und ausgesuchten Stücke werden Jedermann zur Satisfaction und vergnügten Unterhal-. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. 12_Zduniak.indd 136. 2012-04-03 09:40:35.

(3) Muzyka w ogrodach wrocławskich. 137. Próby zmierzające do ożywienia życia muzycznego miasta podejmowane były przez różnego rodzaju zespoły wokalno-instrumentalne. W pierwszej połowie XVIII wieku koncerty organizowało Collegium Musicum założone przez kompozytora Antona Alberta Kocha9. Począwszy od lat 70., coraz większą popularnością cieszyły się koncerty letnie organizowane w ogrodach i salach do nich przyległych, na przykład we wspomnianych już kawiarniach z ogrodami „Pod Gruszą” czy „Pod 4 Wieżami”10, nieco później na przykład w „Paryskim Ogrodzie” (Pariser Garten lub Stadt Paris) położonym pomiędzy ulicą Wierzbową a dzisiejszą Piotra Skargi11. Tego rodzaju kawiarń z ogrodami było w mieście dużo12. W połowie XIX wieku odnotowano we wrocławskiej książce adresowej około 39 tego rodzaju obiektów13. Koncerty, odbywające się w okresie letnim w kawiarniach, restauracjach i ogrodach, organizowane były przez miejscowych muzyków, między innymi przez kompozytora Johanna Kaspara Helmicha14 oraz kapelmistrzów Carla Clementa (1743– ok. 1815) i Hofstädtera15. Charakteryzowała je wielka różnorodność. W lokalach i przylegających do nich ogrodach wykonywano nie tylko muzykę rozrywkową, określaną jako muzyka zwyczajna (gewöhnliche Musik), lecz także prezentowano ambitniejszy repertuar, na przykład „nowy koncert wiolonczelowy”16 lub operetkę zatytułowaną Wesoły szewc, którą na życzenie słuchaczy powtórzono na kolejnym koncercie. Uwzględniając zapotrzebowanie społeczne, pielęgnowano przede wszystkim różne formy muzyki użytkowej, w tym także muzykę taneczną. Zły stan sanitarny Wrocławia, brak większych skupisk zieleni doprowadziły do swoistej ucieczki za mury. Zapoczątkowała ją zamieszkała w mieście szlachta i wyżsi urzędnicy, wznosząc na terenie okolicznych wsi swoje letnie siedziby. Do najsłynniejszych należała rezydencja księcia von Hohenlohe, wzniesiona w 1785 roku na terenie wsi zwanej Stare Szczytniki (Alt Scheitnig). Dała ona tung dienen” (R.C. Kiessling, op. cit., s. 7v.) (wszystkie tłumaczenia, jeśli nie podano inaczej — M.Z.). 9 R.C. Kiessling, op. cit., k. 6r.; W. Roszkowska, Oława królewiczów Sobieskich, Wrocław 1984, s. 142. 10 G. Roland, Vollständige Topographie von Breslau, Breslau 1840, s. 75; M. Morgenbesser, Breslau und seine Merkwürdigkeiten. Ein Taschenbuch, Breslau 1831. 11 R.C. Kiessling, op. cit., k. 50r.; G. Roland, op. cit., s. 116.s. 26.s.32. 12 Z tego czasu zachowały się dane na temat następujących przybytków: Krügelsteinscher Garten, Prinz von Preussen, Tischler Garten vor dem Oderthor, Guber Garten, Fänstel Garten, Merkelscher Garten vor dem Nicolaithor, Finkscher Garten i wielu innych (R.C. Kiessling, op. cit., k. 11r.; 11v.; 12r.; 13v.; 14r.; 34r.; 34v.; 36r.; 40r.; 43r. nn). 13 Adressbuch der Haupt- und Residenz-Stadt von Breslau, Breslau 1855, cyt. za: M. Jagiełło-Kołaczyk, op. cit., s. 14. 14 R.C. Kiessling, op. cit., k. 26v., k. 29v., k. 32r., k. 33v., k. 36r., k. 38r., k. 39r.; Schlesisches Musiklexikon, red. L. Hoffmann-Erbrecht, Augsburg 2001, s. 269. 15 R.C. Kiessling, op. cit., k. 39r., k. 41r., k. 42r., k. 43r., k. 45r.; C.J.A. Hoffmann, Die Tonkünstler Schlesiens, Breslau 1830, s. 63, 217–218; Schlesisches Musiklexikon..., s. 113, 301. 16 R.C. Kiessling, op. cit., k. 11v. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. 12_Zduniak.indd 137. 2012-04-03 09:41:02.

(4) 138. Maria Zduniak. początek pierwszemu parkowi udostępnionemu pod koniec XVIII wieku ogółowi mieszkańców17. W sierpniu 1788 roku książę Hohenlohe zorganizował w iluminowanym Parku Szczytnickim uroczysty koncert z okazji pobytu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II we Wrocławiu. W koncercie tym wziął udział między innymi Carl Ditters von Dittersdorf — nadworny kompozytor księcia biskupa Philippa Gottharda Schaffgotscha przebywającego na wygnaniu w zamku w Janowej Górze (Janski Vrch) koło Jawornika na terenie Śląska należącego do monarchii habsburskiej18. Zdarzenie to odnotowano w prasie miejscowej następująco: Jego Królewska Mość — Król i Jego Królewska Wysokość — Następca Tronu raczyli zaszczycić nie tylko koncert, lecz również wieczerzę, w której uczestniczyły także znajdujące się tutaj wszystkie wysoko urodzone osoby, podczas koncertu wystąpił tu obecny sławny artysta pan von Dittersdorf; ogród był oświetlony, a Jego Wysokości podobało się pozostać tam do około 10 godziny19.. Dittersdorf był nie tylko zaszczycony rozmową z królem, o czym pisał w swej autobiografii, lecz również usatysfakcjonowany uznaniem, z jakim monarcha wypowiedział się na temat jego gry20. Fakt ten świadczy o wysokiej pozycji społecznej kompozytora. Z końcem XVIII, a zwłaszcza z początkiem XIX wieku szeroką działalność koncertową rozwinął Ignatz Lukas (1762–1837)21, który w różnych salach, gospodach czy ogrodach miasta prezentował słuchaczom przede wszystkim programy o charakterze rozrywkowym i popularnosymfonicznym22. Był on cenionym kompozytorem i występował z zespołem złożonym z kilku instrumentalistów. Lukasa łączyła z Józefem Elsnerem (1769–1854) znajomość, a być może nawet przyjaźń, skoro Elsner skomponował dla zespołu Lukasa Nokturn Es-dur, co odnotował w swoim Sumariuszu23. 17. I. Bińkowska, Kształtowanie systemu zieleni miejskiej we Wrocławiu w XIX i na początku XX stulecia, [w:] Architektura Wrocławia, t. 2, Wrocław 1995, s. 230. 18 W. Bein, Jauernig und Freiwaldau. Dittersdorf im österreichischen Schlesien, [w:] Carl Ditters von Dittersdorf 1739–1799. Sein Wirken in Österreichischen-Schlesien und seine letzten Jahre in Böhmen, Würzburg 1993, s. 15–19. 19 „Ihro Königl. Majestät der König, und Ihro K.H. der Kronprinz geruheten nicht allein dem Concert sondern auch dem Souper mit beyzuwohnen, wobey alle hier befindliche hohe Standespersonen zugegen waren, in dem Concert spielte der hier anwesende berühmte Tonkünstler der Herr von Dittersdorf; der Garten war erleuchtet, und es gefiel Ihro Majesät bis gegen 10 Uhr daselbst zu verweilen” (SchZ 1788 27 VIII; R.C. Kiessling, op. cit., k. 45r.; por. także: „Schlesische Provinzialblätter” 6, 1788, s. 456–459). 20 „Ich habe dem Prinzen Hohenlohe viel Obligationen, daβ er mich durch Ihre Gegenwart so angenehm überrascht hat. ‘Ich freue mich Sie nach so vielen Jahren wieder einmal spielen zu hören’” (Karl Ditters von Dittersdorf Lebensbeschreibungen. Seinem Sohne in die Feder diktiert, Leipzig 1801, s. 248). 21 R.C. Kiessling, op. cit., k. 43v., k. 47v., k. 49r. i v.; C.J.A. Hoffmann, op. cit., s. 294–298; R. Walter, Lukas, Ignatz, [hasło w:] Schlesisches Musiklexikon, s. 440. 22 C.J.A. Hoffmann, op. cit., s. 294–298. 23 J. Elsner, Sumariusz moich utworów muzycznych, oprac. A. Nowak-Romanowicz, Kraków 1957, s. 56. Utwór nie zachował się. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 138. 2012-04-02 15:00:03.

(5) Muzyka w ogrodach wrocławskich. 139. Szczególne ożywienie życia koncertowego miasta nastąpiło z końcem XVIII wieku i trwało przez całe XIX stulecie. Na początku XIX wieku tego rodzaju lokale z ogrodami nazywano établissements24. Nazwa powszechnie używana była w Niemczech. W omawianym czasie Wrocław, wraz z Dolnym Śląskiem, znajdował się w granicach państwa pruskiego i zachodzące wówczas zjawiska, także o charakterze społeczno-kulturalnym, stanowiły odbicie ogólnych tendencji kultywowanych w tym państwie. Na początku XIX wieku teren Przedmieścia Świdnickiego, czyli ówczesna ulica Ogrodowa (Gartenstrasse — dzisiejsza ulica Marszałka Józefa Piłsudskiego), stał się szczególnie atrakcyjny. Powstałe na bazie kawiarń z ogrodami dwa najstarsze établissements: Weiss-Garten oraz Liebich’s Etablissement należały do najstarszych w mieście, a z biegiem lat stały się najznakomitszymi w grupie ogrodowych zespołów rozrywkowych. Na terenie Etablissement Weiss-Garten wybudowano w 1878 roku Wrocławski Dom Koncertowy (Breslauer Konzerthaus) z salą koncertową na 1200 miejsc oraz salą kameralną na 600 miejsc25. Natomiast pierwsze wzmianki na temat lokalu z ogrodem zwanego Liebich’s Etablissement pochodzą z 1808 roku, gdzie obiekt wymieniony został pośród innych publicznych ogrodów Wrocławia26. Właściciel dbał o wysoki poziom oferty artystycznej i kulinarnej, co uwiecznił Julius Krebs w 1836 roku, pisząc: Wchodzimy do ogrodu od strony jego zielonych, powabnych podcieni. W progach Elizjum może nas powitać sam „feldmarszałek” Liebich. [Jest on — M.Z.] urodzonym restauratorem z talentem dyplomaty. […] młode damy przychodzą tu posiedzieć, pospacerować, napić się kawy czy herbaty […]. Tysiące lamp świecą pośród ciemnej bezmiernej nocy […]. Cały zaś tłum faluje w takt melodii wygrywanych przez dwie kapele. […] Towarzystwo bawi się w ogrodach Liebicha przy dźwiękach muzyki Straussa, Lehara i Elsnera27.. Do udziału w coraz bardziej popularnych koncertach ogrodowych włączył się także zespół specjalizujący się w wykonywaniu utworów na chór męski, a noszący nazwę Liedertafel28. Wyłonił się spośród członków Akademickiego Stowarzyszenia Muzycznego (Akademischer Musikverein) i cieszył wielką popularnością. Jedną z wymienionych kapel, koncertujących w ogrodach wrocławskich, dyrygował kapelmistrz katedralny Joseph Ignaz Schnabel (1767–1831)29. 24. M. Jagiełło-Kołaczyk, op. cit., s. 15–16. BZ 1878, nr 21, s. 441, 445. 26 K.Ch. Nencke, Breslau. Ein Wegweiser für Fremde und Einheimische, Breslau 1808; Neuer Führer durch die Haupt und Residenz-Stadt Breslau, Breslau 1882, cyt. za: M. Jagiełło-Kołaczyk, op. cit., s. 195. 27 J. Krebs, Wanderungen durch Breslau und dessen Umgebungen, Breslau 1836, cyt. za: M. Jagiełło-Kołaczyk, op. cit., s. 133. 28 R.C. Kiessling, op. cit., k. 83v., k. 87v., k. 90r., k. 141r., k. 152r.; Koβmaly und Carlo, Schlesisches Tonkünstler-Lexikon, z. 3, Breslau 1846, s. 205–206; BZ 1866, nr 584; 1869, nr 109; 1872, nr 586; 1876, nr 265. 29 R. Walter, Schnabel Joseph Ignaz, [hasło w:] Schlesisches Musiklexikon..., s. 667–668. 25. 12_Zduniak.indd 139. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. 2012-04-10 14:33:54.

(6) 140. Maria Zduniak. Dnia 12 lipca 1823 roku w programie koncertu figurował utwór Józefa Elsnera zatytułowany Wariacje z podwójnym echem, a ponadto symfonia Voglera, Andante (?) na orkiestrę Mozarta, Chór (?) Haendla, Wariacje na temat „La ci darem la mano” wykonane przez „chór trąbek”. Utwór Elsnera został ponownie wykonany pod batutą Schnabla 23 stycznia 1826 roku30. Prawdopodobnie kompozycja ta została przychylnie przyjęta przez melomanów wrocławskich, a dowiadujemy się o tym z listu Fryderyka Chopina adresowanego do rodziców będących w Warszawie, napisanego po pamiętnym występie 8 listopada 1830 roku, który odbył się w Wielkiej Sali Redutowej przy ulicy Biskupiej. Fryderyk wysłuchał wówczas wielu pozytywnych opinii na temat tej kompozycji, co zrelacjonował następująco: „O Elsnerze dużo wczoraj mówiono i chwalono jakieś jego wariacje na orkiestrę z echem”31. W ogrodzie Liebicha w latach 30. XIX wieku koncertowała w każdą środę orkiestra królewskiego 11. Pułku Piechoty pod dyrekcją J. Białeckiego, pochodzącego prawdopodobnie z Warszawy. Programy tych koncertów były zróżnicowane. Oprócz uwertur i fragmentów z oper Mozarta, Webera, Lortzinga, Rossiniego, Belliniego, Aubera wykonywano walce i galopy Straussa, Lannera, Gungla, Labitzky’ego. W programie jednego z koncertów figurowały utwory Białeckiego: Introdukcja, tematy z wariacjami i Polonez na skrzypce i orkiestrę oraz Mazurek32. Koncerty 11. Pułku Piechoty nie były odosobnione, w XIX wieku wielką popularnością cieszyły się bowiem ogrodowe występy orkiestr i kapel wojskowych. W 1865, a następnie w 1867 roku Liebich’s Etablissement poddano przebudowie. Poszerzono wówczas działkę wraz z ogrodem. W tak zmodernizowanym obiekcie prowadzono działalność rozrywkową o różnym charakterze. Latem 1883 roku, od 16 maja do 15 września, występowała w ogrodzie i sali kapela teatralna, którą dyrygował przybyły z Warszawy Zygmunt Noskowski (1846–1909). Cykl koncertów poprzedzony został notatką na łamach prasy o następującej treści: „publiczności [wrocławskiej — M.Z.] kochającej muzykę zaproponuje się w tym sezonie wiele nowych, nieznanych jeszcze dzieł”33. Oczekiwania te zostały spełnione. Noskowski dyrygował wszystkimi koncertami składającymi się z trzech bądź pięciu części. Rozpoczynały się one po południu w ogrodzie, a kończyły około godziny 9 wieczorem w sali. Noskowski zaprezentował publiczności wrocławskiej bardzo zróżnicowany, lecz ambitny repertuar złożony z utworów Haydna, Mozar30 R.C. Kiessling, op. cit., k. 84r., k. 97v.; C.J.A. Hoffmann (op. cit., s. 96) wymienia w spisie kompozycji Elsnera utwór zatytułowany Thema mit Variationen mehrerer Instrumente nebst Echo. Natomiast Alina Nowak-Romanowicz (op. cit., s. 314) utożsamia ten utwór z kompozycją zatytułowaną Wariacje na temat arii z opery „Szewc Portogallo” na podstawie wypowiedzi kompozytora zawartej w Sumariuszu (J. Elsner, op. cit., s. 56–57). 31 Korespondencja Fryderyka Chopina tom I, 1816–1831, oprac. Z. Helman, Z. Skowron, H. Wróblewska-Straus, Warszawa 2009, s. 425. 32 BZ 1837, nr 124. 33 „Dem musikliebenden Publikum dürfte in dieser Saison viel Neues geboten werden” (BZ 1883, nr 327).. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 140. 2012-04-02 15:00:03.

(7) Muzyka w ogrodach wrocławskich. 141. ta, Cherubiniego, Beethovena, Goldmarka, Meyerbeera, Aubera, Wagnera, a także polskich kompozytorów, na przykład Chopina, Żeleńskiego, Moszkowskiego, Münchheimera i innych. Podczas tych koncertów Noskowski wiele razy wystąpił w potrójnej roli, jako dyrygent, kompozytor i solista, wykonując między innymi Koncert skrzypcowy e-moll op. 64 Mendelssohna, Menuet Mozarta, Romans op. [?] Beethovena oraz skomponowane przez siebie utwory skrzypcowe — Kołysankę op. 11 i Mazurka-fantazję „Souvenir de Breslau”34, ponadto orkiestrowe dzieła — Wariacje na orkiestrę oraz uwerturę Morskie Oko. Do udziału w kilku koncertach zaproszono wówczas warszawskiego pianistę Henryka Bobińskiego, który wystąpił w repertuarze chopinowskim. Zainteresowanie tymi koncertami było duże. Zespół charakteryzował się wysokim poziomem wykonawczym i pod batutą wytrawnego dyrygenta zdobywał coraz szersze grono słuchaczy i entuzjastów. W sprawozdaniach prasowych nie tylko wysoko oceniono poziom wykonawczy orkiestry, lecz przede wszystkim pozytywnie wyrażano się o nowościach repertuarowych. Wrocławskie letnie sceny teatralne miały charakter ogrodu ludowego. W takim teatrze, zwanym teatrem letnim w ogrodzie zimowym (Sommertheater im Wintergarten35), w sierpniu 1855 roku występował gościnnie zespół Juliusza Pfeiffera z Krakowa36. W repertuarze znajdowały się przede wszystkim utwory łączące słowo i grę sceniczną z muzyką. Były to: A. Żółkowskiego komedio-opera37 Szewc bankrut, A. Ładnowskiego38 monodram w jednym akcie ze śpiewkami Berek zapieczętowany, W.L. Anczyca39 obrazek wiejski w jednym akcie ze śpiewami i muzyką miejscową Łobzowianie oraz J. Korzeniowskiego40 komedia w dwóch aktach ze śpiewem i tańcami narodowymi Okrężne. Ponadto na zakończenie przedstawień tańczono mazura41. Okazało się, że najsilniej do wrocławskiego widza przemówiły tańce, co odnotował recenzent „Breslauer Zeitung”, pisząc: 34. Ibidem, nr 489, 495. Wintergarten (Kroll’sche Wintergarten) był wrocławskim établissement (prywatnym ogrodem z budynkami i innymi elementami pełniącymi funkcję rozrywkową, tj. kawiarnie, restauracje, kręgielnie, karuzele itd.), założonym w 1837 r. W skład Wintergarten wchodziły sceny teatralne, w tym letnia. Zob. M. Jagiełło-Kołaczyk, op. cit., s. 140–148. 36 BZ 1855, nr 386, 390, 392; Z. Raszewski, Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Śląska, Wrocław 1955, s. 169. 37 Prawdopodobnie był to Alojzy Żółkowski (syn, 1814–1889), śpiewak i aktor. Zob. Słownik muzyków polskich, red. J. Chomiński, t. 2, Kraków 1967, s. 313–314. 38 Prawdopodobnie był to Aleksander Ładnowski (1815–1891), poeta, aktor, librecista. Zob. Słownik…, t. 1, Kraków 1964, s. 343. 39 Władysław Ludwik Anczyc (1823–1883), farmaceuta, poeta, twórca i tłumacz librett operowych, kompozytor pieśni. Był autorem libretta do utworu Łobzowianie, muzykę napisał Piotr Studziński. Utwór został wykonany w 1854 r. w Krakowie. Wydało go w Warszawie w 1857 r. wydawnictwo M. Frühling, Słownik…, t. 1, s. 343, oraz t. 2, s. 212–213. 40 Był to prawdopodobnie Józef Korzeniowski (1797–1863), powieściopisarz i komediopisarz, librecista, prawdopodobnie także kompozytor. Zob. Słownik muzyków polskich..., t. 1, s. 291. 41 Według dwujęzycznych programów zachowanych w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. Yv 1040. 35. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 141. 2012-04-02 15:00:04.

(8) 142. Maria Zduniak. „Wyjątkowo udany był mazur, tańczony z narodowym ogniem i w kostiumach narodowych, a towarzyszyły mu burzliwe oklaski zgromadzonej publiczności”42. W drugiej połowie XIX wieku z wcześniej wymienionymi obiektami konkurował ogród z salą gastronomiczno-koncertową Etablissement Friebeberg. Jego usytuowanie przy głównej drodze prowadzącej na południe (dzisiejszy rejon ulicy Powstańców Śląskich) okazało się korzystne. Ogród zajmował powierzchnię ponad 5 hektarów i miał część krajobrazową oraz muszlę, w której odbywały się występy orkiestr wojskowych, różnych kapel i chórów. W 1907 roku odbyło się na tym terenie VII Niemieckie Święto Śpiewacze (VII Deutsches Sängerbundfest)43. Stały wzrost zainteresowania muzyką rozrywkową był przyczyną powstawania wielu nowych kapel i orkiestr wykonujących utwory popularne, a nawet symfoniczne. Określony charakter tych kapel, występujących w różnych ogrodach i salach, musiał zaważyć na doborze repertuaru. Atmosfera ogrodów i sal, w których słuchacze korzystali z uciech kulinarno-towarzyskich, nie stwarzała warunków sprzyjających słuchaniu muzyki44. Na ten stan rzeczy często utyskiwano na łamach prasy, pisząc: „Słuchając w miarę uważnie symfonii, [publiczność — M.Z.] czyta drukowane opowiadania lub ogłoszenia w gazetce koncertowej, inni palą swoje cygara lub piją piwo”45. Mimo tych okoliczności sprawą honoru każdego kapelmistrza było poszerzenie repertuaru o pozycje muzyki artystycznej. Tendencja, zmierzająca do maksymalnego urozmaicenia programów, spowodowała podział tychże koncertów na symfoniczne, odbywające się najczęściej w czwartki i niedziele, oraz rozrywkowe — w pozostałe dni tygodnia. Cieszyły się one dużym zainteresowaniem społeczeństwa, a licznej frekwencji sprzyjały przystępne, w wielu przypadkach niskie ceny biletów wstępu46. Pomimo różnych mankamentów należy podkreślić, że ogrodowe zespoły rozrywkowo-rekreacyjne, przeznaczone dla szerokiego kręgu odbiorców, odegrały istotną rolę w życiu muzycznym miasta. Koncerty służyły wszystkim mieszkańcom, zaspokajając, dzięki bogatej i różnorodnej ofercie, gusty i potrzeby słuchaczy. Muzyka kultywowana w ogrodach wrocławskich przeszła do historii, odegrała bowiem niepoślednią rolę społeczną i kulturotwórczą. 42. „Am gelungensten war der im Nationalkostüm und mit nationalen Feuer aufgeführte ’Mazurka Tanz‘, welchem ein stürmischer Applaus des versammelten Publikum begleitet” (BZ 1855, nr 390). 43 M. Jagiełło-Kołaczyk, op. cit., s. 160–162. 44 BZ 1855, nr 140; 1859, nr 43; 1861, nr 561. 45 „Man hört seine Symphonie mi möglichst stillschweigender Andacht, liest die Räubergeschichten und Annoncen seiner Concertzeitung, raucht seine Cigarre, trinkt sein Glas Bier” (SchZ 1877, nr 480). 46 Cena biletu wstępu na koncert w 1877 r. w przedsprzedaży wynosiła 30 fenigów, a przed koncertem 50 fenigów (BZ 1877, nr 466).. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. Prace kulturoznawcze_13_B.indb 142. 2012-04-02 15:00:04.

(9) Muzyka w ogrodach wrocławskich. 143. Music in Wrocław gardens Summary Wrocław’s musical life became particularly intense in the late 18th century, a process that lasted throughout the 19th century. Music became increasingly present in the public life of the city residents, also owing to the numerous musical ensembles (bands and orchestras) giving open-air performances of popular music, mainly in gardens and parks. Inns with gardens sprang up in the suburbs and for a long time they remained a model of entertainment venues in which cuisine was combined with music. Their activities were a counterbalance to high art presented in churches, theatres or concert halls. Garden entertainment and leisure grounds for the general public played an important role in the social and cultural life of the city. The present author examines this phenomenon in a historical context, taking into account source material in the form of surviving press articles, concert programmes, memoirs as well as iconographic material. She describes the repertoire, the performers and the customs associated with open-air concerts.. 12_Zduniak.indd 143. Prace Kulturoznawcze 13, 2012 © for this edition by CNS. 2012-04-10 14:34:22.

(10)