Widok Krótki przewodnik po mapowaniu kontrowersji

Pełen tekst

(1)Acta Universitatis Wratislaviensis No 3664. Prace Kulturoznawcze XVIII Wrocław 2015. Aleksandra Kil Uniwersytet Wrocławski. Krótki przewodnik po mapowaniu kontrowersji. Gdyby Profesor, którego znamy z Latourowskiego Interludium w formie dialogu, był cokolwiek mniej sokratyczny, być może — zamiast zbijać z tropu zafrasowanego Studenta twierdzeniem, że teoria aktora-sieci „[m]ogłaby być użyteczna, ale tylko jeśli nie »stosuje« się do niczego”1 — poleciłby mu spróbować swoich sił w mapowaniu kontrowersji. Przewrotny nauczyciel, odżegnując się od prób operacjonalizacji swoich koncepcji, chciał oczywiście przestrzec przed traktowaniem teorii jako gotowej ramy nakładanej na zebrany w trakcie badań materiał, zachęcając swego rozmówcę do przyjęcia postawy bliskiej etnometodologii czy może nawet teorii ugruntowanej. W prowokacyjnych słowach Profesora (alter ego Latoura) kryło się także stwierdzenie o nikłych możliwościach aplikacyjnych ANT, charakteryzowanej jako styl r o z u m o w a n i a n e g a t y w n e g o — a zatem raczej teoria (zwana czasem przez francuskiego autora, chyba tylko dla niepoznaki albo z wrodzonej przekory, metodą), i to określająca, jak się rzeczy n i e mają i jak n i e należy ich badać. Nic dziwnego, że actor-network theory potrzebowała swojej upraktycznionej, pozytywnej odmiany (określanej też jako zestaw technik eksplorowania i wizualizacji życia zbiorowości, zwłaszcza „momentów społecznego wrzenia”2), którą nazwano kartografią albo mapowaniem kontrowersji. 1 B. Latour, O trudnościach bycia ANT-owcem: interludium w formie dialogu, [w:] idem, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, przeł. A. Derra, K. Abriszewski, Kraków 2010, s. 204. Ten sam przekład opublikowano też wcześniej w „Tekstach Drugich” (nr 1–2, 2007) pod tytułem Prolog w formie dialogu pomiędzy studentem i (cokolwiek) sokratycznym Profesorem. 2 Tak kartografię kontrowersji definiuje Tommaso Venturini, który prezentowanej tu metodzie poświęcił artykuły: Diving in magma: how to explore controversies with actor-network theory, „Public Understanding of Science” 2010, nr 19 (3), s. 258–273, Building on faults: how to represent controversies with digital methods, „Public Understanding of Science” 2012, nr 21 (7), s. 796–812.. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 117. 2015-11-03 15:51:51.

(2) 118. Aleksandra Kil. To młodsze wcielenie ANT stanowiło od początku, jak podkreśla Tommaso Venturini, przede wszystkim dydaktyczną wersję zawiłej i kontrintuicyjnej teorii aktora-sieci. Od drugiej połowy lat 90. na zajęcia z controversy mapping można było uczęszczać w paryskiej École des Mines; obecnie prowadzone są one także na innych zachodnioeuropejskich i amerykańskich uczelniach (m.in. w Manchesterze, Amsterdamie i Kopenhadze), a ostatnio także online w ramach otwartego i darmowego kursu zatytułowanego Scientific Humanities3. Najlepsze studenckie studia przypadków powstałe w ramach zajęć prezentowane są szerszej publiczności (i Brunonowi Latourowi) na corocznym festiwalu nauki La Novela w Tuluzie, można też znaleźć je zgromadzone w internetowych uczelnianych repozytoriach4. Choć aspekt pedagogiczny jest przez twórców mapowania kontrowersji nadal silnie akcentowany (również za sprawą realizowanego właśnie projektu FORCCAST5), sama metoda nie powinna być postrzegana jako stroniąca od żargonu, uproszczona „ANT dla młodzieży”. Ta niepozbawiona wcale komplikacji procedura badawcza wydaje się interesująca przede wszystkim dlatego, że sięgnięcie do niej pozwala na praktykowanie (nie zaś tylko analizowanie) teorii aktora-sieci. Umożliwia też rozpoznanie największych atutów i ograniczeń ANT-owskiej logiki. W tym tekście przedstawiam mapowanie kontrowersji, kreśląc szkicową historię zainteresowania kontrowersjami w socjologii wiedzy naukowej (zatem także poza samą teorią aktora-sieci) i ukazując najnowsze redefinicje tej metody oraz — w trybie przypuszczającym — kierunki jej dalszego rozwoju. Chcę także postawić pytanie o atrakcyjność takiego sposobu myślenia dla humanistyki spoza ścisłego kręgu ANT i STS, będąc oczywiście świadomą tego, że pierwsze próby podobnych fuzji zostały już przeprowadzone zarówno za granicą, jak i w Polsce (o czym także jeszcze wspomnę). Zob. także napisane z jego udziałem prace zbiorowe czerpiące z badań empirycznych nad kontrowersjami: T. Venturini et al., Three Maps and Three Misunderstandings: A Digital Mapping of Climate Diplomacy, „Big Data & Society” 2014, nr 1; oraz T. Venturini et al., Designing Controversies and their Publics, „Design Issues” 2015, nr 31 (3). 3 Kurs Scientific Humanities (tzw. MOOC: Massive Online Open Course) prowadzony był od 15 stycznia do 26 marca 2015 przez Brunona Latoura za pośrednictwem platformy FUN, https:// www.france-universite-numerique-mooc.fr/courses/SciencesPo/05004S02/Trimestre_1_2015/about [dostęp: 12 kwietnia 2015]. 4 Zob. prace studentów z Manchesteru (http://www.msa.ac.uk/mac/StudentWork/Introduction) oraz Paryża, http://controverses.sciences-po.fr/archiveindex/ [dostęp: 12 kwietnia 2015]. 5 Projekt o akronimie FORCCAST (Formation par la cartographie de controverses à l’analyse des sciences et techniques) to kolejne — po projektach MACOSPOL, MEDEA i EMAPS — przedsięwzięcie badawcze (współprowadzone m.in. przez Sciences Po) poświęcone kartografii kontrowersji, a szczególnie dydaktyce opartej na tej metodologii. W projekcie biorą udział zarówno instytuty badawcze, jak i francuskie licea. Jednym z elementów FORCCAST mają być szkoły letnie (łączące wykłady i warsztaty) — w sierpniu 2014 roku w Paryżu odbyła się pierwsza edycja, w której wzięłam udział. Jej tematem przewodnim było pytanie, co konstytuuje dobrą (dla celów badań i nauczania) kontrowersję. Więcej o projekcie zob. http://forccast.hypotheses.org/ [dostęp: 12 kwietnia 2015].. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 118. 2015-11-03 15:51:51.

(3) Krótki przewodnik po mapowaniu kontrowersji. 119. Zanim przejdziemy dalej, powinniśmy się zatrzymać nad samą formułą „mapowanie kontrowersji”. Nie będzie chyba przesadą, jeżeli uznamy ją za czarną skrzynkę, czyli twór, którego składniki zostały ze sobą zlepione (zwykle wskutek żmudnego, ale wymazanego z jego historii procesu konstrukcji) na tyle mocno, że ich związek wydaje się naturalny i konieczny. Jak pamiętamy, czarne skrzynki w Latourowskich książkach najczęściej oznaczają też zachętę do ich rozpakowania (un-black-boxing). Jeśli nie będziemy traktować naszej etykiety jako oczywistej i nieproblematycznej i zechcemy „rozebrać” ją na części składowe, wtedy okaże się, że kontrowersje — same wymagające dalszych wyjaśnień i uściśleń — w studiach nad nauką i technologią także „po prostu” się b a d a albo a n a l i z u j e , zatem na ich m a p o w a n i e warto zwrócić szczególną uwagę. Demontaż rzeczonej czarnej skrzynki zacznijmy od pojęcia określającego przedmiot badań, czyli kontrowersji.. Kontrowersje. O zamianie spójnika i gubieniu przydawek Interesująca nas tu „kontrowersja” stanowi termin dyskursu humanistycznego, zatem jej znaczenie nie pokrywa się w pełni z potocznym użyciem tego słowa. Nie chodzi tylko o (nawet diametralną) różnicę poglądów czy konflikt — jak piszą Łukasz Afeltowicz i Michał Wróblewski: pojawianie się sygnałów sprzeciwu nie świadczy jeszcze o tym, że mamy do czynienia z kontrowersją w socjologicznym tego słowa znaczeniu. Aby mówić o kontrowersji, musimy mieć do czynienia z sytuacją, kiedy przedstawiciele spornych poglądów usiłują nawzajem podważyć, zdyskredytować lub osłabić swoje tezy. W tym celu wzmacniają swój własny „krwiobieg” oraz usiłują utrudnić mobilizowanie heterogenicznych zasobów przez stronę przeciwną. Dotyczy to między innymi prób podważenia wiarygodności translacji przez nich formułowanych, ale równie dobrze może to polegać na odcinaniu dostępu do zasobów ekonomicznych lub społecznych6.. Venturini dodaje, że „trudność kontrowersji polega na tym, że ich uczestnicy nie tyle kwestionują wzajem swoje odpowiedzi, ile nie zgadzają się nawet co do pytań”7 i — podpowiadając, jak wybrać właściwy obiekt badań — radzi nam unikać kontrowersji p r z e s z ł y c h (już rozstrzygniętych), z i m n y c h (dających się zredukować do dwóch opozycyjnych racji8), p o d z i e m n y c h (angażujących 6. Ł. Afeltowicz, M. Wróblewski, A-socjo-logia choroby. Studium kontrowersji wokół etiologii, diagnozy i terapii ADHD, „Avant” 2013, nr 1, s. 104. 7 T. Venturini, Diving in magma, s. 262. 8 Także Ewa Bińczyk pisze o tym, w kontrowersjach eksperci nie formują jedynie dwóch obozów podzielonych na tych „za” i „przeciw”, ale zajmują zwykle całe spektrum stanowisk (eadem, Technonauka w społeczeństwie ryzyka. Filozofia wobec niepożądanych następstw praktycznego sukcesu nauki, Toruń 2012, s. 262).. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 119. 2015-11-03 15:51:51.

(4) 120. Aleksandra Kil. tylko wąskie kręgi, nieupublicznionych) i n i e s k o ń c z o n y c h (zbyt rozległych i złożonych, niedających się ograniczyć9). Włoski badacz stwierdza ponadto, że w naszych analizach uprzywilejowane winny być kontrowersje dotyczące nauki i technologii — jednak tę wskazówkę związaną z rodowodem ANT, ze względu na cel niniejszego tekstu, pozwolimy sobie zlekceważyć10. Tak pojmowane kontrowersje, których aktorami mogą być także czynniki pozaludzkie, bliskie są Latourowskiemu pojęciu materii rozważań (przeciwstawianej materii faktów) i wpisują się dobrze w wyłożony w pracy Splatając na nowo, to co społeczne (pierwsze wydanie z 2005 roku) zamysł badań czerpiących z pięciu źródeł niepewności11. Ten z kolei można by opisać jako „kompatybilny” z metodą mapowania kontrowersji. W książce z roku 1987 zatytułowanej Science in Action. How to Follow Scientists and Engineers through Society Latour pisał już o kontrowersjach (naukowych), prezentując jednakże odmienny styl ich badania, przypominający raczej analizę strategii retorycznych stosowanych w tekstach naukowców. Kluczowe dla niego były losy twierdzeń, uzależnione od następujących po nich zdań, które można podzielić na modalizacje pozytywne i negatywne. Najkrócej mówiąc, modalizacje pozytywne wzmacniają daną tezę; pozwalają oderwać ją od konkretnego autora i tekstu, w którym została zawarta i czynią o tyle niepodważalną, by mogła zostać uznana za fakt naukowy (czyli wkroczyć w dziedzinę faktualności czy faktyczności). Modalizacje negatywne wręcz przeciwnie — kierują czytelnika ku warunkom wykuwania tezy (ku konkretnemu autorowi i tekstowi), czyli przywodzą na myśl artefaktualność (fikcję) twierdzenia. Zdania, które są nieustannie modalizowane pozytywnie, trafiają do zasobu wiedzy milczącej, niedyskutowanej. Te modalizowane negatywnie mogą stać się przedmiotem naukowej kontrowersji, w której owa tacit knowledge podlega (nieraz całkiem głośnej) artykulacji12. 9. Podobne kryteria wprowadzają T. Pinch i C. Leuenberger — odróżniają oni kontrowersje naukowe od długotrwałych dysput toczonych w świecie nauki, dotykających kwestii zasadniczych (konflikt nauki i religii, zasadność wyjaśnień socjobiologicznych odnoszonych do człowieka, korpuskularna vs. falowa budowa materii) oraz od rewolucji naukowych, czyli zmian paradygmatu. Kontrowersje są według autorów raczej epizodyczne, „punktowe”, zogniskowane wokół konkretnych spraw. Można wskazać ich granice, ogarnąć je; dlatego tak dobrze nadają się do badań empirycznych. Zob. T. Pinch, C. Leuenberger, Researching Scientifc Controversies. The STS Perspective, referat podczas konferencji EASTS „Science, controversy and democracy”, 3–6 sierpnia 2006, Tajwan. 10 Wskazówki dotyczące wyboru kontrowersji zob. T. Venturini, Diving in magma, s. 264. 11 Część książki omawiająca źródła niepewności zatytułowana jest zresztą Co zrobić z kontrowersjami dotyczącymi świata społecznego (zob. B. Latour, Splatając na nowo to, społeczne, s. 31–201). Pisząc o pokrewieństwie pojęć „kontrowersje” i „materia rozważań” w Latourowskim idiomie, mam też na myśli problem z ich delimitacją — nie jest dla mnie jasne, czym oba koncepty miałyby się różnić. Czy kontrowersje składają się na materię rozważań (a w takim razie, co jeszcze ją konstytuuje)? 12 Zob. B. Latour, Science in Action. How to Follow Scientists and Engineers through Society, Cambridge, MA 1987, s. 21–62. Omówienie problematyki modalizacji u Latoura: zob. K. Abri-. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 120. 2015-11-03 15:51:51.

(5) Krótki przewodnik po mapowaniu kontrowersji. 121. Trzeba zaznaczyć, że badanie kontrowersji nie było od początku związane z teorią aktora-sieci czy dorobkiem Brunona Latoura. Znaczenie i status samego pojęcia też podlegały przemianom, z których należałoby teraz krótko zdać sprawę. Za pionierów badań nad (naukowymi, a potem także technicznymi) kontrowersjami uznaje się Harry’ego Collinsa i jego ucznia Trevora Pincha, czyli socjologów wiedzy naukowej, przedstawicieli szkoły z Bath i twórców empirycznego programu relatywizmu (EPOR)13. Ich pomysł na etnograficzne badanie nauki w stanie kontrowersji, stanowiący przeciwwagę filozofującego mocnego programu socjologii wiedzy, opierał się na przekonaniu, że w sytuacji sporów, zanim jeszcze konsens wspólnoty zostanie z mozołem osiągnięty, sami naukowcy odkrywają przed badaczami nauki reguły konstruowania faktów naukowych. Te ostatnie są — by użyć metafory Collinsa — niczym statki w butelce14. Jeśli nie obserwuje się, jak małe maszty i rufy, i wszelkie inne elementy konstrukcji są starannie umieszczane i sklejane w butelce, trudno wyjaśnić, jak statek w całości mógł znaleźć się w naczyniu. Miejsca klejenia stają się niewidoczne i efekt końcowy zyskuje stabilność, która może zniechęcać do dociekania jego historii (całkiem jak w przypadku czarnej skrzynki, o której pisze Latour). Co ciekawe, zdaniem Collinsa i Pincha w kontrowersje uwikłane jest niewielkie grono naukowców (tzw. core-set) — większość badaczy w całej swojej karierze nie miała okazji brać udziału w takiej sytuacji. Zresztą z ich punktu widzenia byłoby to niepożądane — jeśli kontrowersje potraktujemy jako pojęcie emiczne (pochodzące ze słownika badanych) — o czym wspominał Latour podczas szkoły letniej FORCCAST — to zyska ono wydźwięk pejoratywny; w ustach naukowców miało bowiem posmak skandalu. Inne zabarwienie będzie miało dla socjologów nauki, realizujących postulat symetrii i interesujących się zarówno „fałszywymi” (kontrowersyjnymi), jak i „prawdziwymi” teoriami naukowymi. Dla badaczy nauki (takich, jak najpierw Collins i Pinch, a potem pokolenia STS-owców) kontro-. szewski, Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura, Kraków 2008, s. 127–132. 13 O tym nurcie socjologii wiedzy naukowej i szczegółach EPOR więcej można przeczytać w: Ł. Afeltowicz, Modele, artefakty, kolektywy. Praktyka badawcza w perspektywie współczesnych studiów nad nauką, Toruń 2012; E. Bińczyk, Technonauka w społeczeństwie ryzyka. Filozofia wobec niepożądanych następstw praktycznego sukcesu nauki, Toruń 2012; R. Sojak, Paradoks antropologiczny. Socjologia wiedzy jako perspektywa ogólnej teorii społeczeństwa, Wrocław 2004. 14 O tworzeniu faktów naukowych porównanym do umieszczania statków w butelkach H. Collins pisał w tekście Son of Seven Sexes: the Social Destruction of a Physical Phenomenon („Social Studies of Science” 1981, nr 11 (33), s. 33–62). Artykuł jest relacją z badań terenowych prowadzonych w latach 1972–1975 wśród naukowców zaangażowanych w kontrowersję wokół detekcji promieniowania grawitacyjnego. Opisując, jak społeczność naukowa zdyskredytowała dowodzące istnienia fal grawitacyjnych eksperymenty Josepha Webera, Collins akcentował rolę czynników społecznych (autorytet, perswazja) w rozstrzyganiu kontrowersji naukowych, co stanowiło zresztą jedno z założeń EPOR. Czynniki pozaludzkie, które uwidoczniła ANT, nie były wtedy uwzględniane.. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 121. 2015-11-13 11:33:23.

(6) 122. Aleksandra Kil. wersje stanowią swoistą metodę badań, porównywaną do etnometodologicznego eksperymentu przerywania Harolda Garfinkla. O co właściwie chodziło w kontrowersjach naukowych, o których pisali pierwsi przedstawiciele SSK i STS? Jak zaznaczał Pinch, także goszczący na warsztatach FORCCAST w Paryżu, nie były to już spory o pierwszeństwo dokonania odkryć, interesujące wcześniej na przykład Mertona. Kontrowersje, które poddawano analizie, albo rozgrywały się w naukowym „małym światku” i dotyczyły nieoczywistych twierdzeń i eksperymentów, albo — co badano później — dotyczyły tak zwanego wpływu technonauki na społeczeństwo. Znane studia kontrowersji15 przyglądają się: roli mediów w sporze fizyków o istnienie tak zwanej zimnej fuzji (Lewenstein), debatom grup naukowców dążących do uzyskania pewności co do tak zwanego problemu neutrin słonecznych (Pinch), podstawom kwestionowania leczniczych właściwości witaminy C w kuracjach antynowotworowych (Richards), fiasku projektu systemu transportu ARAMIS w Paryżu (Latour), internetowym aktywnościom sceptyków i zwolenników teorii o antropogenicznej zmianie klimatu (Marres i Rogers), a także statusowi wiedzy eksperckiej i nieeksperckiej w kontekstach takich, jak leczenie AIDS (Epstein), minimalizacja zagrożenia dla hodowców owiec spowodowanego opadem radioaktywnym (Wynne) czy przeciwdziałanie nawracającym powodziom (Whatmore i Landström). Bruno Latour, snując refleksję o celach badań kontrowersji, wskazywał przede wszystkim na problematyzację granicy między tym, co społeczne, a tym, co epistemiczne. W studiach kontrowersji znika wyraźny podział między tak myślanymi domenami — potwierdza to także interesująca uwaga Piotra Stankiewicza o zmianie spójnika w myśleniu o relacji nauki i społeczeństwa16. Toruński badacz odnotowuje, że Siódmy Ramowy Program UE (z którego zresztą finansowany był projekt mapowania kontrowersji EMAPS) został zatytułowany „Nauka w Społeczeństwie”, podczas gdy szósta edycja nosiła jeszcze miano „Nauka i Społeczeństwo”. By zakończyć przegląd zainteresowania kontrowersjami na współczesnych badaniach, trzeba zaznaczyć, że przez niektórych autorów (Rogers, Marres, La15. Wymieniane kolejno studia kontrowersji: B.V. Lewenstein, From Fax to Facts: Communication in the Cold Fusion Saga, „Social Studies of Science” 1995, nr 25 (403); T. Pinch, The Sun-Set: The Presentation of Certainty in Scientific Life, „Social Studies of Science” 1981, nr 11 (131); E. Richards, The Politics of Therapeutic Evaluation: The Vitamin C and Cancer Controversy, „Social Studies of Science” 1988, nr 18 (653); B. Latour, Aramis, or the Love of Technology, przeł. C. Porter, Cambridge, MA 1996; R. Rogers i N. Marres, Landscaping climate change: a mapping technique for understanding science and technology debates on the World Wide Web, „Public Understanding of Science” 2000, nr 9 (141); S. Epstein, The Construction of Lay Expertise: AIDS Activism and the Forging of Credibility in the Reform of Clinical Trials, „Science, Technology & Human Values” 1995, nr 20 (402); B. Wynne, Misunderstood misunderstanding: social identities and public uptake of science, „Public Understanding of Science” 1, 1992, nr 3; S.J. Whatmore, C. Landström, Flood apprentices: an exercise in making things public, „Economy and Society” 2011, nr 40 (4). 16 P. Stankiewicz, Zbudujemy Wam elektrownię (atomową!). Praktyka oceny technologii przy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce, „Studia Socjologiczne” 2014, nr 1 (212), s. 83.. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 122. 2015-11-03 15:51:51.

(7) Krótki przewodnik po mapowaniu kontrowersji. 123. tour) sam ten termin jest obecnie porzucany na rzecz badań issues17, czyli spraw, kwestii, problemów (jak globalne ocieplenie, starzenie się społeczeństw Europy czy zakaz noszenia burki we francuskich szkołach), w których procesy tworzenia ezoterycznej wiedzy czy roszczenia do adekwatności naukowych ekspertyz nie stanowią już dominanty, ale mogą być tylko jednym z elementów ich złożonej natury. To wcale jednak nie znaczy, że kontrowersje znikają z życia zbiorowości — raczej mnożą się (a przynajmniej, jak zaznacza Venturini, rośnie ich widzialność czy „wykrywalność”, na co ma wpływ hipermedialność współczesnej technonauki18). Inaczej można by też powiedzieć, że kontrowersje, jakie znaliśmy, zastępuje wzrastająca kontrowersyjność, która jest dowodem na porowatość granic między nauką a społeczeństwem, o której wspominał Latour. Podobnie zresztą jak wprowadzenie terminu issues, można tłumaczyć gubienie przydawki określającej wcześniej kontrowersje — najpierw były one określane jako naukowe albo związane ze specjalistyczną wiedzą (knowledge controversies), badawcze, techniczne czy społeczno-techniczne, a obecnie poszukuje się ich także w obszarach architektury, dizajnu, sztuki, urbanistyki (a lista ta na pewno nie jest zamknięta). Dla adeptek i adeptów mapowania kontrowersji takie poszerzenie pola badań może stanowić zachętę do treningu w y o b r a ź n i o n t o l o g i c z n e j 19, choć rodzi też obawy, jak wybrać „dobrą” kontrowersję; jak odróżniać kontrowersje od niekontrowersji i nie rozciągać tej kategorii ponad miarę.. Mapowanie (bez map) Dydaktyczna wersja teorii aktora-sieci swoje strategie poznawcze względem kontrowersji określa — zapewne z rozmysłem — jako ich mapowanie 20. Prze17 Termin issues wydaje się trudny do zgrabnego przełożenia na język polski, dlatego będę go stosować w oryginale. Issue mapping rozwijane jest przede wszystkim w ośrodku amsterdamskim (zob. R. Rogers, N. Sánchez-Querubín, A. Kil, Issue Mapping for an Ageing Europe, Amsterdam 2015). W jego słowniku dostrzec można wpływ współpracy z organizacjami pozarządowymi, które właśnie mianem issues określają na stronach internetowych pola swoich działań (polskie NGO — PAH, WWF PL, Greenpeace PL, piszą zamiast tego „Co robimy”, nie podpowiadając tym samym, jak dobrze przetłumaczyć rzeczony termin. Zważywszy na stosowaną formę issue-fication, być może najlepiej brzmi on jako p r o b l e m (i p r o b l e m a t y z a c j a)). 18 Zob. T. Venturini, Living happily in a controversial world (tekst jest zamieszczony na internetowej platformie kursu Scientific Humanities w module 4 pt. How to deal with controversies, dostępny zalogowanym uczestnikom), https://www.france-universite-numerique-mooc.fr/courses/ SciencesPo/05004S02/Trimestre_1_2015/info [dostęp: 15 kwietnia 2015]. 19 Zob. A.W. Nowak, Ontologia a aksjologia — co możemy zyskać, a co stracić, używając teorii aktora-sieci?, w tym tomie. 20 Słowo to może nie brzmi zbyt dobrze w polszczyźnie (o czym wspominał Abriszewski, tłumacz artykułu, którego współautorem jest Latour i w którym mapping jest czasem przekładane jako „odwzorowywanie”, nie odnosi się wtedy jednak do kontrowersji, ale do terytorium i map sensu. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 123. 2015-11-03 15:51:51.

(8) 124. Aleksandra Kil. śledzenie kariery tego słowa (wędrującego pojęcia?) w metajęzyku współczesnych nauk społecznych i humanistycznych mogłoby być celem osobnego tekstu. Wystarczy jednak wybiórcze spojrzenie na (wirtualne) księgarskie półki, by przekonać się, że kartografiami albo mapami/mapowaniami bywają nazywane nie tylko badania wykorzystujące materiały i techniki wizualne (jak w etnografii wizualnej21) czy analizy czerpiące ze zwrotu przestrzennego i geografii kulturowej, służące „umiejscowieniu” dziedzictwa kulturowego (cultural mapping22), ale także prace przeglądowe, prezentujące nurty refleksji w danych (sub)dyscyplinach23 oraz manifesty i nowe propozycje teoretyczne (w dziedzinie posthumanistyki24) czy też publikacje poświęcone słynnym tekstom klasyków25. W jednym z wydawnictw ukazuje się nawet „Mapping Series”, która „zbiera najważniejsze teksty poruszające kluczowe tematy zmieniającego się świata i zarysowuje fundamenty oraz kontrowersje wśród najistotniejszych badaczy w danej dyscyplinie”26. Rzecz jasna, mapa nie jest wcale nową metaforą epistemologiczną. Jak relacjonuje David Turnbull, o teoriach jako mapach pisali z przekonaniem Gilbert Ryle, Michael Polanyi i Thomas Kuhn; zwolennikiem tej analogii nie był z kolei Karl Popper, który twierdził, że mapy — w przeciwieństwie do teorii — nie argumentują, lecz tylko opisują27. Zasadnicze jest tu oczywiście określenie relacji między terytorium a jego reprezentacją. W przypadku mapowania kontrowersji mamy do czynienia z paradoksem — z jednej strony Venturini zaznacza, że mapa stricto — zob. K. Abriszewski, Inny sposób myślenia, „Kultura Popularna” 2010, nr 3–4, s. 129), ale — obok kartografii, od której trudno utworzyć formę czasownikową — jest najlepszym tłumaczeniem nazwy prezentowanej metody. 21 Zob. E. Margolis, Etnografia wizualna. Narzędzia mapowania epidemii AIDS, przeł. B. Kietlińska, [w:] Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów, red. M. Frąckowiak, K. Olechnicki, Warszawa 2011, s. 389–408. 22 Zob. S. Stewart, Cultural Mapping Toolkit, Vancouver 2010, www.creativecity.ca/database/ files/library/cultural_mapping_toolkit.pdf [dostęp: 16 kwietnia 2015]. 23 Np. w zakresie teologii, archeologii mediów czy nauk o kulturze zob. Mapping Modern Theology. A Thematic and Historical Introduction, red. B.L. McCormack, K.M. Kapic, Grand Rapids, MI 2012; J. Parikka, What is Media Archaeology?, Cambridge-Malden, MA 2012 (wstęp zatytułowany Cartographies of the Old and the New); D. Bachmann-Medick, Cultural turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2012 (wstęp pt. Kartografia nauk o kulturze. Założenia wyjściowe). 24 Zob. R. Braidotti, Po człowieku, przeł. J. Bednarek, A. Kowalczyk, Warszawa 2014 (autorka polskiej przedmowy Joanna Bednarek nazywa Braidotti „nową kartografką współczesności”, także Braidotti określa swoją metodę jako kartograficzną). 25 Zob. Mapping Benjamin, The Work of Art in the Digital Age, red. H. Gumbrecht, M. Marinnan, Stanford 2003. 26 Seria ukazuje się w wydawnictwie Verso i obejmuje tytuły takie, jak Mapping Subaltern Studies and the Postcolonial, Mapping Ideology, Mapping the Nation, zob. http://www.versobooks. com/series_collections/22-mapping-series [dostęp: 16 kwietnia 2015]. 27 Zob. D. Turnbull, Maps are Territories: Science is an Atlas, 1987, http://territories.indigenousknowledge.org/ [dostęp: 16 kwietnia 2015].. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 124. 2015-11-03 15:51:52.

(9) Krótki przewodnik po mapowaniu kontrowersji. 125. to nie terytorium, podkreślając jej konstruktywistyczny charakter, z drugiej pisze, że Latourowska rada dla kartografów tego, co społeczne brzmi: „tylko obserwuj i opisuj” (przy czym formuły tej, jak to w ANT bywa, nie można czytać naiwnie)28. We współczesnym słowniku analitycznym mapowanie jest chyba najbliższe opisywaniu (nie zaś wyjaśnianiu czy diagnozowaniu), denotuje także prowizoryczność i ograniczony oraz usytuowany charakter własnych roszczeń do słuszności. Jak pisze Joanna Bednarek (w odniesieniu do Braidotti), praca kartograficzna oznacza taktyczne i doraźne lokalizowanie najważniejszych punktów i wytyczanie nowych tras; ma zatem także walor interwencyjny, sprawczy. Mapy kontrowersji mają za zadanie uczynić czytelnymi złożoność i magmatyczność życia społecznego, ukazując przede wszystkim relacje między jego aktorami, jednak muszą uważać na redukcje i zbytnie uproszczenia. Możemy zatem mówić o swoistym „mapowaniu bez map”29, choć w kartografii kontrowersji tworzenie wizualizacji (niekoniecznie topograficznych map terenu) stanowi na ogół ważny element. Wizualizacje mają nie tylko ilustrować; winny być także instruktywne, iluminujące. Mogą przybierać formy słownika (nie)kontrowersyjnych pojęć, drzewa sporu, diagramu aktorów-sieci, osi chronologicznej itp. Wiąże się to ściśle z politycznym wymiarem teorii aktora-sieci i jej wizją demokracji — atrakcyjne dla oka, przyciągające uwagę mapy mają służyć „fantomowej publiczności”, sprawić, by „publiczne sprawy stały się jej sprawami”, choć kartografowie wiedzą, że zamiary te oznaczają dążenie do — jak pisał Walter Lippmann — „nieosiągalnego ideału”30. Opisując po kolei kroki kartografki kontrowersji, Venturini wyznacza drogę, która ma wieść od stwierdzeń (statements) do literatury, od literatury do aktorów, od aktorów do sieci, od sieci do kosmosów (ideologii) i wreszcie od kosmosów do kosmopolityki31. Ostatni krok jest właściwie nie tyle wskazówką ściśle metodologiczną, ile konsekwencją uprzednich założeń ANT. Opis kontrowersji to, zgodnie z ANT, także akt stabilizowania społecznej debaty, przyczyniający się być może do jej zamknięcia i osiągnięcia porozumienia, co przecież należy do wizji ekologii politycznej w rozumieniu Latoura. O polityczności i roli badaczy w analizach kontrowersji pisze też Sergio Sismondo, wspominając, że samo podjęcie się ta-. 28. Zob. T. Venturni, Diving in magma, s. 259–260. Nazywam tak tworzenie tekstowych analiz, ale mam też na myśli próbę chyba najbardziej efemerycznego mapowania, w jakim miałam okazję uczestniczyć, czyli performowanie kontrowersji (projekt „odegrania” przez badaczy wybranych studiów przypadku dla zwiedzających w Muzeum Historii Naturalnej w Tuluzie, nazwany Les Beaux Joueurs, ou comment on a appris à aimer les controversies, został zainicjowany i współrealizowany przez Axela Meuniera z Médialab Sciences Po, 10–11 października 2012). 30 W. Lippmann, Fantomowa publiczność, przeł. K. Dix, w tym tomie. 31 Zob. T. Venturini, Diving in magma, s. 265–268. 29. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 125. 2015-11-03 15:51:52.

(10) 126. Aleksandra Kil. kich badań może być brane za sprzyjanie „słabszej” stronie (tym, których stanowiska wydają się mniej ortodoksyjne czy nawet niedorzeczne)32. Warsztat mapowania kontrowersji stanowią przede wszystkim — oprócz stosowanej nadal i, jak pokazują losy projektu EMAPS, zwykle nieodzownej tradycyjnej etnografii — metody cyfrowe, oparte na choćby częściowo zautomatyzowanej analizie danych zaczerpniętych z internetu. Problem ich ograniczeń („World Wide Web to nie cały świat” — konstatuje Venturini) interesująco podniosła Noortje Marres. Cyfrowy bias (czyli „stronniczość” powodowana na przykład algorytmem wyszukiwarki) był dotychczas raczej neutralizowany przez badaczy i wywoływał pytania o to, co tak naprawdę analizujemy — kontrowersję rozgrywającą się w mediach czy samo medium. Marres zaproponowała, by uznać, że medium nie jest jedynie areną, lecz aktorem badanej kontrowersji, co tym bardziej upoważnia do poszerzenia pola uwagi i mapowania issues oraz ich medialnych formatów, wzorców ich współkonstruowania przez cyfrowe środowisko (issue-fication). Zauważyła, że usilna eliminacja „cyfrowego zanieczyszczenia” nie licuje z STS-owskim przekonaniem o nieistnieniu nieusytuowanego poznania33.. Mapowanie kontrowersji opuszcza STS-owy matecznik W ostatniej części tego tekstu chciałabym zastanowić się nad pożytkami płynącymi z sięgnięcia do mapowania kontrowersji (i issues) w humanistyce poza socjologią wiedzy i studiami nad nauką i technologią. Na początek warto zauważyć, że dla przedstawicieli humanistyki interesująca może się okazać sama lektura studiów technonaukowych kontrowersji, przyczyniająca się być może do postulowanego niegdyś przez Clifforda Geertza „ocieplenia stosunków”, a w każdym razie do odczarowania demonizowanego czasem oblicza science i ukazania jej niealgorytmicznego charakteru34. Jeśli uzna się, że humaniści także toczą boje o zamykanie czarnych skrzynek (czy „statków w butelkach”)35, to można pomyśleć 32. Zob. S. Sismondo, An Introduction to Science and Technology Studies, Sussex 2010, s. 133. Zob. N. Marres, Why Map Issues? On Controversy Analysis as a Digital Method, „Science, Technology & Human Values” 2015, DOI: 10.1177/0162243915574602 [dostęp: 16 kwietnia 2015]. 34 O tym, że postulat ten wciąż domaga się realizacji, świadczy choćby polemika A. Lipszyca z ostatnią książką M.P. Markowskiego prezentującą jego legitymizacyjny projekt humanistyki, zob. A. Lipszyc, Dekonstrukcja uniwersytetu, „Dwutygodnik” 2014, nr 125, http://www.dwutygodnik. com/artykul/5026-dekonstrukcja-uniwersytetu.html [dostęp: 16 kwietnia 2015]. 35 Według Ł. Afeltowicza to podejście jest uprawnione, chociaż trudniej byłoby myśleć o rozstrzygnięciach takich sporów, czarne skrzynki raczej z zasady byłyby „rozszczelnione”: „obszar badawczy, w którym praca naukowa nie wymaga rzadkich zasobów, nie jest w stanie sprawnie domykać czarnych skrzynek, a wiedza się nie kumuluje. Badacze mogą formułować rewolucyjne tezy, gdyż współbadacze nie mają środków, za pomocą których mogliby ich zdyscyplinować. W efekcie 33. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 126. 2015-11-03 15:51:52.

(11) Krótki przewodnik po mapowaniu kontrowersji. 127. mapowanie kontrowersji jako narzędzie badania samej humanistyki (à la Collins i Pinch). Zdaje się, że dobrym przykładem byłby przypadek Daniela Everetta, byłego misjonarza, a potem badacza Indian Pirahã, który kwestionuje tezę Noama Chomskiego o rekurencji w języku, co zresztą — gdyby wczytać się w barwną historię jego życia religijnego, rodzinnego i zawodowego — byłoby tylko jednym z czynników kontrowersyjności36. Wreszcie możemy rozpatrzyć także możliwość potraktowania mapowania kontrowersji jako metody, którą humanistyka posługuje się w odniesieniu do tematów tradycyjnie jej bliższych (bo na przykład problem adaptacji do zmiany klimatu skrojony jest raczej na miarę humanistycznej awangardy, jak environmental humanities, albo przynajmniej wymaga międzydziedzinowej współpracy). Jak wspominałam, takie próby zostały już podjęte, a ich prekursorką była antropolożka architektury Albena Yaneva, która uznała kontrowersje za „stan w budowie”, w którym ujawnia się sprawczość obiektów (albo raczej quasi-obiektów) architektonicznych37. Jej prace stały się inspiracją badań na rodzimym gruncie — po kategorię kontrowersji sięgnął Andrzej Leśniak w przymiarkach do analizy projektu Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie i w tekście o dyskusji na temat malarstwa Wilhelma Sasnala38, mapowanie kontrowersji wypróbowywano też w pracach grupy Noworoczne Postanowienia, skupionej wokół wrocławskiej galerii BWA Dizajn, zajmującej się problemem polityczności urbanistyki39. Uczestnicy prowadzonego przez Agatę Szydłowską i Monikę Rosińską seminarium poświęconego tej metodzie stworzyli nawet Lokalną mapę kontrowersji Wrocławia, której tematem był toczący się w mieście spór o Wyspę Słodową i plany jej przyszłego zagospodarowania. Na wystawionych potem w galerii planszach narysowano rozpoznane czynniki sprawcze (podążając, jak u Venturiniego, od s t w i e r d z e ń przez l i t e r a t u r ę do a k t o r ó w ) i artykulacje ich różnorakich, obszary te stają się wzajemnie zwalczającymi się szkołami, spośród których żadna nie jest w stanie uzyskać przewagi nad pozostałymi. Zamiast tworzyć twarde fakty, prowokują nierozstrzygalne wskutek braku odpowiednich mechanizmów kontroli dyskusje i kontrowersje. Tak się dzieje w wielu dyscyplinach humanistycznych” — idem, Laboratoria w działaniu. Innowacja technologiczna w świetle antropologii nauki, Warszawa 2011, s. 98. 36 Przypadek Everetta przedstawia Mirosław Kocur w tekście Kultura w granicach natury. Daniel Everett i Pirahã („Prace Kulturoznawcze” 2012, nr XIV/1, s. 79–92). 37 Zob. A. Yaneva, Mapping Controversies in Architecture, Surrey-Burlington 2012. 38 Zob. A. Leśniak, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Projekt budynku jako kontrowersja wobec modernizacji i globalizacji, [w:] Historia sztuki wobec globalizacji, red. M. Poprzęcka, Warszawa 2013, s. 111– 117; oraz idem, Obrazy Wilhelma Sasnala. Malarstwo jako kontrowersja społeczna i polityczna, [w:] Współczesność — historia nieznana. Studia z historii sztuki, red. W. Włodarczyk, Warszawa 2013, s. 187–193. 39 Seminarium pt. Mapowanie kontrowersji odbyło się 29–30 stycznia 2015 w galerii Dizajn BWA we Wrocławiu — relacja wideo (autorstwa Alicji Kielan) jest dostępna w internecie: https:// www.youtube.com/watch?v=UdAgeFW9P-4&feature=youtu.be [dostęp: 16 kwietnia 2015]. Dziękuję zespołowi galerii za udostępnienie mi do wglądu materiałów z wystawy (mapy).. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 127. 2015-11-03 15:51:52.

(12) 128. Aleksandra Kil. sprzecznych interesów. Wyspa Słodowa okazała się w tym oligoptycznym ujęciu obiektem n e g o c j a c j i , w których biorą udział lokalni politycy (magistrat i opozycja), media relacjonujące i nagłaśniające sprawę (także Facebook i Instagram, które „remediują” Wyspę w określony sposób, wytwarzając jej „widoki” — z jednej strony „łono natury”, z drugiej miejsce niekonsumpcyjnej rozrywki), Odra, koncerty i hałas, studenci, aluminiowe puszki, zabytkowa kamienica pod adresem Wyspa Słodowa 7 i jej przesiedlani w inne części miasta mieszkańcy, oczekiwania nabywców nowych apartamentowców budowanych nieopodal, budżet miejski, szalety i odór, a także trawa, która powinna „odpoczywać” (argument o potrzebie zamykania Wyspy na noc, co służy regeneracji biologicznej jej ekosystemu). Jak w soczewce można obserwować tu raczej procesy grupotwórcze niż już uformowane grupy, a wynik tych zbiorowych zmagań nie jest jeszcze określony. Wymienione przykłady pokazują, że w studiowaniu kontrowersji autorzy widzą szansę na przyjrzenie się dynamicznemu, stającemu się na ich oczach przedmiotowi, który przekracza pola dyscyplinarnego podziału pracy (badacza architektury skłaniając np. do analizy mediów i forów internetowych) i wymyka się narzucającym się podziałom czy rozróżnieniom (w tekstach Leśniaka: globalizacja — modernizacja, polityka — estetyka). Mapowanie kontrowersji jest też przez nich obierane, bo nie zobowiązuje do rozwikłania problemu, do wskazania słusznych stanowisk, ujawniania winnych czy prognozowania dalszych losów sprawy. Metoda ta pozwala też wyjść poza optykę antropocentryczną i dzięki temu skomplikować układ podmiotów sprawczych i uwyraźnić niespodziewane sploty ich dążeń (co podkreślały zwłaszcza Szydłowska i Rosińska). Przyjmując dla ostrożności bardziej sceptyczne nastawienie wobec modnych (i w dodatku importowanych) nowinek, możemy zapytać, czy humanistyka potrzebuje kategorii kontrowersji. Czy w tej roli nie sprawdziłoby się choćby dobrze osadzone w humanistycznym dyskursie za sprawą potężnego zwrotu performatywnego pojęcie dramatu społecznego? Doris Bachmann-Medick wszak pisze: wzór przebiegu dramatów społecznych przykłada się także do sporów naukowych, nawet interdyscyplinarnych np. w artykule na temat nieustępliwego trzymania się tradycyjnych założeń badawczych i niechętnego stosunku do kształtowania interpretatywnych, postmodernistycznych nowych kierunków w badaniach typu consumer research [przypis pominięto]40.. Nawet gdyby Turnerowski „dramat społeczny” rozszerzyć na czynniki pozaludzkie (co wydaje się właśnie głównym atutem ANT-owskiego badania), nadal nie wypiera on „kontrowersji” — te ostatnie sprawdzają się bowiem jako narzędzie w analizach takich przypadków, do których nie sposób przyłożyć modelu idealno-typowych czterech aktów (albo gdy aplikacja takiego wzorca nie skutkuje dobrym, ciekawym, iluminującym opisem) i w których nie chodzi o szukanie strategii pokonywania konfliktu. Pytanie, czy w tym zadaniu nie wystarczyłyby 40. D. Bachmann-Medick, Cultural turns. Nowe orientacje w naukach o kulturze, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2012, s. 141.. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 128. 2015-11-03 15:51:52.

(13) Krótki przewodnik po mapowaniu kontrowersji. 129. nam inne ANT-owskie pojęcia — takie, jak „translacje” czy „negocjacje”. Czy „kontrowersje” można by traktować jako ich wariant, opisujący gwałtowniejsze, nie tak prozaiczne momenty życia zbiorowości? Pozostaje jeszcze jedna istotna wątpliwość, wyrażona przez zajmującą się metodami wizualnymi Gillian Rose — na swoim blogu we wpisie dotyczącym mapowania kontrowersji badaczka pisze: Jest to [mapowanie kontrowersji — A.K.] dla mnie interesujące, bo właśnie pracuję nad wystąpieniem o teoria aktora-sieci i estetyce, a właściwie nad ograniczeniami ANT, które pojawiają się, w analizach praktyk twórczych takich, jak dizajn, sztuka i architektura. Jednym z tych niedostatków, jak mi się zdaje, jest to, że ANT nie jest zbyt dobra w rozróżnianiu między odmiennymi rodzajami połączeń. Może radzić sobie w identyfikacji mocniejszych i słabszych wiązań, ale jest mniej skuteczna w konceptualizacji różnicy między, dajmy na to, spoiwem łączącym dwóch aktorów, utworzonym poprzez obowiązujący ich kontrakt prawny, a parą aktorów, których łączą więzi afektywne. Mapowanie kontrowersji to narzędzie, które egzemplifikuje ten aspekt ANT. Wizualizuje sprawnie wielu różnych aktorów — ludzkich i pozaludzkich — i net-work (pracę sieci), która między nimi zachodzi. Ale wszystkie te połączenia rysowane są jedną prostą linią, która tylko staje się grubsza, jeśli przybywa wiązań. Zatem to naprawdę ciekawe narzędzie, które jednak w swojej konstrukcji objawia swą „ANT-owość”: a link is a link is a link41.. Obawy Rose bliskie są wrażeniom, które czasem dopadają początkujące ANT-owczynie (i które nie ominęły Studenta z przywołanego we wstępie dialogu) — mianowicie chodzi o odkrycie, że wszystko się ze sobą łączy (które z czasem może się przerodzić w zasmucające spostrzeżenie, że wszystkie analizy w duchu ANT są do siebie podobne). Bruno Latour w swojej ostatniej książce An Inquiry into Modes of Existence. An Anthropology of the Moderns uznał, że by o tych połączeniach móc powiedzieć więcej (nie popadając w tautologiczne „a link is a link is a link”), pojęcie aktora-sieci musi zostać uzupełnione o instrumenty pozwalające sprawniej nazywać różnice w wiązaniach tworzących zbiorowość42. Kategoria sieci nadaje się dobrze do rozbicia domen, które w myśleniu o świecie upodobali sobie Nowocześni (takich, jak natura, społeczeństwo, technologia, nauka, religia, prawo, ekonomia, polityka), podkreśla relacyjność i heterogeniczność tego, co pozornie „oczyszczone z domieszek” (na przykład tego, co ludzkie). W nowym koncepcie Latoura sieć to tylko jeden ze sposobów istnienia (obok czternastu innych), właśnie ten pozwalający na „łączliwość”. Jednak zdaje się, że aby dokładniej charakteryzować wiązania — czego domaga się Rose — trzeba rozpoznać specyfikę każdego z modes of existence, jego tonację i rozumiane przez Latoura ontologicznie warunki fortunności. 41. G. Rose, A visual method for mapping controversies, 4.10.2013, https://visualmethodculture.wordpress.com/2013/10/04/a-visual-method-for-mapping-controversies/ [dostęp: 16 kwietnia 2015]. 42 Zob. B. Latour, An Inquiry into Modes of Existence. An Anthropology of the Moderns, przeł. C. Porter, Cambridge MA, London 2013, s. 47–68. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 129. 2015-11-03 15:51:52.

(14) 130. Aleksandra Kil. Projekt badania sposobów egzystencji (AIME) nie unieważnia ANT — jak piszą twórcy platformy internetowej towarzyszącej książce, utrzymano coś na kształt „kompatybilności software’u”43, która pozwala działać równolegle także starszym wersjom programu (czyli teorii aktora-sieci). A co z mapowaniem kontrowersji — czy ono także jest zgodne z parametrami AIME? Być może zostanie w przyszłości tak skalibrowane, by móc nie tylko służyć identyfikacji aktorów i rozlicznych powiązań, ale także by rozpoznawać prepositions (przedimki, nadające ton poszczególnym modusom). Na dydaktyczne instrukcje wyrastające z AIME jest jeszcze jednak za wcześnie. Jeśli kartografie kontrowersji mają uczestniczyć w „dyplomatycznym” przedsięwzięciu Latoura kreślonym w nowej książce, powinny też chyba wyraźniej zdystansować się od swojego rodowodu — ten wiązać można bowiem raczej z efektem destabilizującym autorytet nauki. Nowym kierunkiem — o którym Latour pisze, że nie jest dowodem zmiany jego własnej opinii, ale raczej zmiany sytuacji — może się okazać „ponowne zaufanie instytucjom”44, które trzeba będzie uzgodnić z opisem rozbijania butelek, w których tkwią statki-fakty. Dla weteranów „wojen o naukę” powinno stanowić to ciekawe wyzwanie.. 43. Zob. What is the link between AIME and Actor-Network Theory (ANT)?, http://www.modesofexistence.org/#faq [dostęp: 16 kwietnia 2015]. 44 B. Latour, An Inquiry into Modes of Existence, s. 1–23.. Prace Kulturoznawcze XVIII, 2015 © for this edition by CNS. PK_18_Ksiega.indb 130. 2015-11-03 15:51:52.

(15)