Waldemar Chrostowski
"Society and Economy in the Eastren
Mediterranean (c. 1500-1000 B.C.).
Proceedings of the International
Symposium held at the University of
Haifa from the 28th of April to the
2nd of May 1985", ed. M. Heltzer, E.
Lipiński, Leuven 1988 : [recenzja]
Collectanea Theologica 62/1, 173-174
C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 62 (1992) f a s c . I
R E C E N Z J E
M . H E L T Z E R — E . L I P I Ń S K I (ed.), S o c i e t y a n d E c o n o m y in th e E a s t e r n M e d it e r r a n e a n (c. 1500— 1000 В . C.). P r o c e e d i n g s o f t h e I n t e r n a t i o n a l S y m p o s i u m h e ld a t t h e U n i v e r s i t y o f H a i f a f r o m t h e 2 8 th o f A p r i l t o th e 2 n d o f M a y 1985, O r ie n t a lia L o v a n ie n s ia A n a le c t a 23, U it g e v e r ij P e e t e r s , L e u v e n 1988, s. X I V + 398. W y b ie r a ją c H a jf ę n a m ie js c e s y m p o z ju m z a ty tu ło w a n e g o S t r u k t u r a s p o ł e c z n a i e k o n o m ic z n a w s c h o d n ie g o B a s e n u M o r z a Ś r ó d z i e m n e g o w d r u g i e j p o ł o w ie I I t y s . p r z e d C h r ., u c z e n i z e b r a li się n a g r a n ic y sta r o ż y t n e j F e n ic ji z K a n a a n e m , p ó ź n ie j — Z ie m ią Iz r a e l. T a m t ę d y p r z e b ie g a ły w a ż n e s z la k i h a n d lo w e , t a m k r z y ż o w a ły s ię n a jr o z m a it s z e w p ły w y e k o n o m ic z n e, k u lt u r a l n e, o b y c z a jo w e i r e lig ijn e . Z o rg a n iz o w a n e n a p r z e ło m ie k w ie tn ia i m a ja 1985 r. s p o t k a n ie z g ro m a d z iło w y b itn y c h s p e c ja lis t ó w w z a k r e sie b a d a ń n a d sta r o ż y tn y m ś w ia te m se m ic k im , h e ty c k im i m y k e ń sk im . P r z e d m io te m n a u k o w e j r e f l e k s ji s t a ł a się d r u g a p o ło w a I I t y s . p r z e d C h r. — c z a s n ie sły c h a n ied o n io sły d la d z ie jó w sta r o ż y tn e g o B lis k ie g o W sch o d u . P r z y p a d a n a ń sz c z y t ro z w o ju im p e r iu m h ety c k ie g o , w ie lk ie p r z e m ia n y w E g ip c ie , p r z e ję c ie p rz e z I z r a e litó w K a n a a n u , w y ło n ie n ie się i e k s p a n s ja tzw . L u d ó w M o rz a , n a r o d z in y i r o z k w it n o w y ch k u ltu r w G r e c ji, U g a r it , w n ie k tó ry c h r e jo n a c h A s y r ii i n a C y p rz e o r a z n a s ile n ie się m ig r a c ji p le m io n a r a m e js k ic h . W t y g lu lu d ó w , ję z y k ó w i k u lt u r n a s t ę p o w a ły w ie lo k ie r u n k o w e o d d z ia ły w a n ia , w id o czn e n a p ła sz c z y ź n ie h a n d lu , ję z y k a , p r a w a i w y r a ż a n ia w ie r z e ń r e li g ijn y c h . S i a d y re w o lu c y jn y c h p r z e m ia n ro z p o z n a je m y w z a b y tk a c h k u ltu r y m a te r ia ln e j, w p r z e b ie g u p r o c e só w u r b a n iz a c y jn y c h o r a z w z a c h o w a n y c h do d z is ia j d o k u m e n ta c h u trw a lo n y c h n a p iśm ie . U w a g a b a d a c z y s k u p iła się p r z e d e w sz y stk im n a o b sz a r z e S y r o - P a le s t y - n y , k tó r e g o u w a r u n k o w a n ia g e o g r a fic z n e i t o p o g r a fic z n e w y r a ź n ie o d r ó ż n ia ją g o o d E g ip t u i M e z o p o ta m ii. B y ł to z a w sz e o b s z a r tra n z y to w y , b a r d z o n ie s p o k o jn y i p e łe n k o n flik tó w . U c z e n i p o d ję li b e z p r e c e d e n so w ą d e c y z ję : p o s t a n o w ili sz u k a ć e le m e n tó w w sp ó ln y c h , in te g r u ją c y c h lu d y , k tó r e z a m ie sz k iw a ły te n b u r z liw y te r e n . T a k ż e u s ta le n ie o k re ślo n y c h r a m c z a so w y c h n ie b y ło s p r a w ą p r z y p a d k u . D r u g a p o ło w a I I ty s. p r z e d C h r. p r z y n a le ż y d o d w ó ch e ta p ó w p e r io d y z a c ji d z ie jó w s ta r o ż y t n e j S y r o - P a le s ty n y : p ó ź n e g o b r ą z u (la t a 1500— 1200 p r z e d C h r.) i w c z e sn e g o ż e la z a I (la t a 1200— 1000 p r z e d C h r.). P ie r w sz y , j a k s c h a r a k t e r y z o w a ł g o B . M a z a r, to o k r e s w ie lk ic h im p e
rió w — p r z e d e w sz y st k im e g ip s k ie g o i h ety c k ie g o , o r a z siln y c h p o lity c z n ie i e k o n o m ic z n ie H o c h k u lt u r e n . P r z e d ł u ż a ją c a s ię r y w a liz a c ja e g ip s k o - h e t y c k a m u s ia ł a d o p ro w a d z ić d o k o n fr o n ta c ji. K ie d y d o n ie j d o sz ło , o s ła b iła o n a o b ie p o tę g i t a k d a le c e , że ich r o la z n a c z n ie o s ła b ła . Z z a is t n ia łe j w te d y p r ó ż n i p o lity c z n e j s k o r z y s ta ły n o w e siły . D r u g i o k r e s to c z a s g łę b o k ic h t r a n s f o r m a c ji o c h a r a k t e r z e e tn ic z n y m , sp o łe c z n y m i k u ltu r a ln y m , k tó r e o b ję ły w sz y st k ie lu d y w r e g io n ie A z ji Z a c h o d n ie j. R z e c z ja s n a , a r c h e o lo g ó w , h i sto r y k ó w i ję z y k o z n a w c ó w n a jb a r d z ie j f a s c y n u je e ta p p r z e jśc io w y , t j. p r z e ło m X I I I i X I I w . p r z e d C h r. N a jw ię k s z e p r z e m ia n y d o k o n a ły s ię w te d y n a te r e n ie K a n a a n u . B a d a n ia w t y m z a k r e sie p o su n ę ły się w n a sz y m stu le c iu o g ro m n ie n a p rz ó d , n ie m n ie j je d n a k w ie le p y t a ń i w ą t p liw o ś c i w c ią ż p o z o s ta je b e z o d p o w ie d z i. S p o r o n o w e g o ś w ia t ł a w n io sło o m a w ia n e s y m p o z ju m , z a ś je g o m a t e r ia ły z ło ż y ły s ię n a w y d a n ą w L e u v e n k s ią ż k ę .
P o p r z e d m o w ie U . R a p p a p o r t a , r e k t o r a U n iw e r s y te t u w H a jf ie , o ra z p o w st ę p ie n a p is a n y m p rz e z B . M a z а г a , je d n e g o z n a jw y b itn ie jsz y c h a r
c h e o lo g ó w iz r a e lsk ic h , n a s t ę p u ją 23 a r ty k u ły . A ż 19 n a p is a n o w ję z y k u a n g ie ls k im , p o z o sta łe są w n ie m ie c k im (2) i f r a n c u s k im (też 2). N ie sp o só b o m a w ia ć a n i n a w e t s tr e sz c z a ć p o sz c z e g ó ln y c h p r z y c z y n k ó w . C e lo w e je d n a k i p o ż y te c z n e w y d a je się w y sz c z e g ó ln ie n ie ich ty tu łó w i a u to r ó w , t a k b y k a ż dy, k o g o i n t e r e s u ją b a d a n ia n a d sz e r o k o p o ję t ą k u lt u r ą d u c h o w ą i m a t e r ia l n ą w sc h o d n ie g o B a s e n u M o rz a Ś r ó d z ie m n e g o , z d o b y ł p o ję c ie o z a w a r to ś c i u n ik a ln e j m o n o g ra fii.
O to a r ty k u ły w k o le jn o śc i, w ja k ie j z o sta ły u m ie sz c z o n e w k sią ż c e ;
T h e L a t e B r o n z e A g e S e r v i c e S y s t e m a n d I t s D e c lin e (M . H e 1 1 z e r), T h e A r c h i v e s o f M y c e n a e a n G r e e c e a n d t h e A n c ie n t N e a r E a s t (A . U c h i t e l ) , L a n d b e s i t z u n d S o z i a l s t r u k t u r im m y k e n i s c h e n S t a a t v o n P y l o s (S. D e g e r - - J a 1 к o t z y), D e p e n d e n t P e r s o n n e l in M y c e n a e a n T e x t s (S. H i 11 e r), S o m e P r o b l e m s o f H i t t it e L a w a n d J u r i s d i c t i o n (R. H a a s e), T h e R e m o v a l o f th e T a w a n a n n a f r o m H e r P o s i t i o n (S h . A r b e 1 i), T h e L e g a l S t a t u s o f th e D a u g h t e r a s H e ir in N u z i a n d E m a r (Z. В e n - B a r a k ) , T h e S o c i a l S t r u c t u r e o f A l a l a h (E. G a ä 1), S t r a t i f i c a t i o n s o c i a l e à U g a r i t (P. V a r g y a s), T h e S o c i o - E c o n o m ic C o n d it io n o f th e C l e r g y in t h e K i n g d o m o f U g a r i t (E. L i- p i ń s k i ) , A U n iq u e C lo s in g F o r m u l a in C o n t r a c t s f r o m U g a r i t (A . S k a i s t), W h e n w a s th e „ G e n e r a l s ’ L e t t e r ” f r o m U g a r i t w r it t e n ? (S h . I z г e ’e 1), P h a r a o n i c L a n d s in th e J e z r e e l V a lle y in th e L a t e B r o n z e A g e (N . N a ’a m a n), D e r M e t a l l h a n d e l d e s z w e it e n J a h r t a u s e n d s im M it t e lm e e r (H . G . B u c h h o l z ) , T r a d e b e t w e e n th e A e g e a n a n d t h e L e v a n t in t h e L a t e B r o n z e A g e : S o m e N e g l e c t e d Q u e s t io n s (A . A 1 1 m a n), T h e O r ig in o f th e S e a P e o p l e s a n d T h e i r S e t t l e m e n t o n th e C o a s t o f C a n a a n (I. S i n g e r), S o m e A s p e c t s o f t h e „ S e a P e o p l e s ” S e t t l e m e n t (A. M a z a r), T h e C o n s t r u c t i v e M a r it im e R o le o f th e S e a P e o p l e s in th e L e v a n t (A. R a b a n ) , T h e S i g n i f i c a n c e o f S o m e A r t i s a n s ’ W o r k s h o p s a l o n g t h e C a n a a n i t e C o a s t (M . D o t h a n ) , T e ll A b u H a w a r n : u n c a s e x c e p t io n n e l ? ( J . В a 1 e n s i) T h e S e t t l e m e n t o f N o d a m ic T r i b e s in th e N e g e b H i g h l a n d s d u r i n g t h e 1 1 th C e n t u r y B . C . (D. E i t a m ) , T h e W a t e r F a c t o r d u r i n g t h e I s r a e l i t e S e t t l e m e n t P r o c e s s in C a n a a n (A . Z e r - t a 1), T h e P r o m i s e to t h e P a t r i a r c h s a n d I t s R e a l i z a t i o n : A n A n a l y s i s o f F o u n d a t i o n S t o r i e s (M . W e i n f e 1 d).
T a k w ię c z o sta ły p o d ję t e i w y ło ż o n e isto tn e a s p e k t y stu d ió w n a d k u l t u r ą m y k e ń sk ą , h e ty c k ą , z N u zi, U g a r it o r a z n a d L u d a m i M o rz a i p o c z ą tk a m i i n f i lt r a c ji I z r a e litó w w K a n a a n ie , a ta k ż e n a d p r o b le m a ty k ą w z a je m n y c h w p ły w ó w i z w ią z k ó w , z w ła sz c z a m ię d z y A n a to lią , G r e c ją i E g ip te m a S y r o - - P a le st y n ą . W sz y stk ie a r ty k u ły s t o ją n a w y so k im p o z io m ie n a u k o w y m , z a w ie r a ją d o b rz e d o b r a n ą b ib lio g r a f ię i p r e z e n tu ją n a jn o w sz y s t a n r o z e z n a n ia
w d a n e j d z ie d z in ie . W iele in t e r e s u ją c e g o m a t e r ia łu z n a jd ą s t a r o t e s ta m e n t a - liśc i, z a ró w n o h isto r y c y c z a só w S T , j a k i e g z e g e c i o r a z teo lo g o w ie. C e n n y m u z u p e łn ie n ie m i u ła tw ie n ie m w k o r z y s ta n iu z b o g a te g o s tu d iu m s ą z a m ie sz czo n e n a k o ń c u c z te ry in d e k s y : o so b o w y , n a z w e tn ic z n y c h i g e o g r a fic z n y c h , im io n b ó stw o r a z te r m in ó w o z n a c z e n iu sp o łe c z n y m i e k o n o m ic z n y m . S z c z e g ó ln ie p r z y d a tn y j e s t te n o sta tn i, z a w ie r a b o w ie m o so b n o w y sz c z e g ó ln io n e te r m in y a k a d y js k ie , e g ip sk ie , g r e c k ie , w y s t ę p u ją c e w p iśm ie lin e a r n y m B , h e b r a js k ie , h e ty c k ie , s u m e r y js k ie o r a z u g a r y c k ie . N a k ilk u n a s tu str o n ic a c h (s. 371— 381) z e b ra n o n a jw a ż n ie js z e w y p o w ie d z i p r e le g e n tó w w y g ło sz o n e p o d c z a s d y s k u s ji u c z e stn ik ó w sy m p o z ju m . K s ią ż k ę w y d a n o b a r d z o s t a r a n n ie i n a d o sk o n a ły m p a p ie r z e . Z a w ie r a w ie le m a p , ry su n k ó w , w y k r e s ó w i z d ję ć . M a te r ia ł ilu s t r a c y jn y z o sta ł u m ie ję tn ie d o b r a n y i z n a k o m ic ie u z u p e łn ia sp e c ja list y c z n e w y w o d y . N ie w y p a d a w y r ó ż n ia ć a r ty k u łó w p ió r a t a k k o m p e te n tn y c h n a u k o w c ó w . N ie m n ie j je d n a k z w r a c a m u w a g ę b ib lis tó w n a te k sty , k tó r e n a p is a li M . H e 1 1 z e r, Z . В e n - B a r a k , P. V a r g y a s , E. L i p i ń s k i o r a z n a w sz y st k ie p rz y c z y n k i o d n o sz ą c e s ię d o L u d ó w M o rz a i do o s ie d le n ia s ię I z r a e litó w w K a n a a n ie . Z ty c h o sta tn ic h n a p o d k r e śle n ie z a s łu g u ją b a r d z o in te r e s u ją c e r o z w a ż a n ia p ió r a M . W e i n f e l d a .