Działalność Herca Homberga w Pradze (1818-1841)

Norbert Mendecki

Działalność Herca Homberga w

Pradze (1818-1841)

Collectanea Theologica 54/3, 69-73

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54(1984) fa s c . I I I

D ZIA ŁA LN O ŚĆ HERCA HOM BERGA W PR A D ZE (1818— 1841)

Po ucieczce z G alicji H erc H om berg nie m iał łatw ego ż y c ia 1. B ory kał się p rzede w szystkim z prob lem am i finansow ym i. Jego ka­ techizm B n e Z ion nie przyn ió sł m u w iele zysku. Je d y n ie w Cze­ chach i n a M oraw ach sprzedano znaczną ilość egzem plarzy. W tym okresie w ielu dobrodziejów w spom agało H om berga finansow o 2. Od czasu do czasu „ ła p a ł” jak ąś p racę w sądow nictw ie. 21 sie rp n ia 1814 m in iste r policji w staw ił się u cesarza za H om bergiem , aby te n o trz y ­ m ał posadę nauczyciela religii. Nie przyniosło to jed n a k rezu ltatu , bo in n y w ysoki u rzę d n ik (La Rozę) w y staw ił m u nie najlepsze św iadectw o. W m iejsce H om berga zam ianow ano Salom ona H erca. Jego n astęp cą b y ł sły n n y Izaak Noach M an nh eim er 3. C esarz jed n a k chciał n ap ra w d ę pomóc H om bergow i. W ynika to z odręcznej n o tatk i cesarza n a m arg in esie polecenia: „Proszę tego nie odkładać do akt. Służcie m i w iedzą, a p rzy n ad arzającej się okazji pom yślę o posa­ dzie dla H erca H om b erga” 4.

OWa okazja n a d a rz y ła się w ro k u 1818. W ty m ro k u H erc H om berg został zam ianow any nadzw yczajn y m nauczycielem m oral­ ności relig ijn ej z ty tu łe m cesarsko-królew skiego rad cy szkolnego. Do jego obow iązków n ależała in spek cja szkół żydow skich i egzam i­ now anie k a n d y d ató w n a rabinów .

W lata ch 1818— 1841 H erc H om berg działał w P radze. J a k żyli Ż ydzi p rascy w ty m czasie? 5. 19 p aź d zie rn ik a 1781 ro k u w y d a ł ce­ sarz Józef II p a te n t to le ran c y jn y odnoszący się do Ż ydów czeskich.. 15 g ru d n ia w yszło rozporządzenie dla Ż ydów Śląska, a 13 lu tego 1782 ro k u dla Ż ydów m oraw skich. W m y śl ty ch p a te n tó w w olno było Ż ydom zakładać now e szkoły p rzy sy n a g o g a c h 6. Z akładanie szkół nie było obowiązkowe. O czywiście koszta zw iązane z pow

sta-ks. N O R B E R T M E N D E C K I , W I E D E N

1 P o r. N. M e n d e c k i , Z a s łu g i H e rc a H o m b e r g a d la o d n o w y ż y c ia r e ­ lig ijn e g o , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 45(1984) z. 1, 57— 64; t e n ż e , K a te c h iz m H e rc a H o m b e r g a „ B n e Z io n ”, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54 (1984) z. 2. 2 P o n iż s z e d a n e p o c h o d z ą z: М. В a ł a b a n , H e r z H o m b e r g in G a liz ie n , J a h r b u c h f ü r jü d is c h e G e s c h ic h te u n d L i t e r a t u r 19 (1916) 217— 218. 3 P o r. B. S u l e r — E. S t a f f , M a n n h e im e r Isa a c N o a ch , w: E n c y c lo ­ p a e d ia J u d a ic a , X I, J e r u s a le m 1971, 890— 891. 4 M. B a ł a b a n , dz. c y t., 218. 5 P o n iż s z e d a n e p o c h o d z ą z: R . K e s t e n b e r g -G 1 a d s t e i n , N e u e r e G e s c h ic h te d e r J u d e n in d e n b ö h m is c h e n L ä n d e r n , I, T ü b in g e n 1969, 34— 66. 6 R. K e s t e n b e r g - G 1 a d s t e i n, d z. c y t., 39.

niem ty ch szkół ponosiły gm iny żydow skie. Od czasów cesarzow ej M arii T eresy uczęszczanie do szkół było obowiązkowe. Tam , gdzie nie było szkoły żydow skiej, należało uczęszczać do najbliższej szko­ ły chrześcijańskiej 7. T en ideał je d n a k nie został n igd y urzeczyw ist­ niony. Pom im o ty ch rozporządzeń dzieci żydow skie słabo uczęszcza­ ły do szkół. S y tu a c ja polepszyła się dopiero później. Jeżeli chodzi 0 szkolnictw o żydow skie, należy jeszcze w ym ienić trz y p u n k ty :

1. Żydom zostało pow ierzone przygotow anie książek do naucza­ nia religii.

2. N ajzdolniejsi uczniow ie m ieli zostać potem nauczycielam i. 3. M łodzież żydow ska m iała też studiow ać n a u n iw ersytetach . Ż ydzi czescy i m o raw scy posługiw ali się n a co dzień aż do po­ łow y X IX w ie k u językiem h e b ra jsk im i żydow skim . W d ok um en­ ta c h i w sądzie używ ano ty c h języków rzadko. W iele dokum entów , ja k np. księgi obrzezania, pogrzebow e itp. prow adzono w n a stę p u ­ jąc y sposób: je d n a stro n a b y ła p isan a po niem iecku, d ru g a nato ­ m ia st w języ k u żydow skoniem ieckim z h e b ra jsk im i literam i. Od ro ­ ku 1784 m usieli Ż ydzi prow adzić księgi rach u n kow e w fab ry k ach 1 sklepach w obow iązującym jęz y k u p aństw ow ym , czyli po niem iec­ ku. Ję zy k iem czeskim posługiw ano się głów nie n a w ioskach i częś­ ciowo w m iastach. W ro k u 1775 stw orzono k a te d rę języ k a czeskiego n a u n iw ersy tecie w iedeńskim , a w ro k u 1793 n a un iw ersytecie praskim . Ję z y k czeski jako języ k określonej g ru p y narodow ościow ej pojaw ia się dopiero w dru g iej połow ie X IX w ieku.

W ielką rolę w życiu Ż ydów p rask ich o dgryw ał E zechiel L and au (ur. 1713 w O patovie). B ył on rab in e m n a jp ie rw w B rodach, potem w Jam po lu . K a rie rę zrobił w czasie trw a n ia tzw . sp o ru „E m den — E ibensch itz” 8. Dzięki n iep rzeciętn ej m ądrości został rab in e m P ra g i (1754). T u taj pozostał aż do śm ierci w ro k u 1793. Jego nadzw yczaj­ na u ro d a p rzy d a ła m u p rzydo m ek F rauengott (bożek kobiet). Cesarz Józef II m ów ił o Prager Ju d en p a p st (praskim p apieżu żydowskim). Początkow o Ezechiel L an d au b y ł przeciw ko zak ład an iu now ych szkół. W ro k u 1776 M aria T eresa chciała założyć N o rm a lin stitu t (in­ s ty tu t pow szechny). Przeciw ko tem u opow iedziała się starszyzn a ży­ dow ska z L andauern n a czele, a rg u m e n tu ją c tym , że „dzieci p o trze­ b u ją w szystkich godzin d n ia do n a u k i relig ii” 9. Przeciw ko p o w sta­ n iu now ych szkół opow iedział się rów nież k ro n ik arz A b rah am T re- bitsch z M ikulova w ro k u 1788: „W iara ojców tra c i n a respekcie poprzez każdy rozkaz z W iednia. P o w sta ją szkoły i zakłady dla

ka-7Q ks. NORBERT MENDECKI 7 R . K e s t e n b e r g - G 1 a d s t e i n, d z. c y t , 40. 8 P o r. E ze c h ie l b e n J u d a h L a n d a u , w : E n c y c lo p a e d ia J u d a ic a , X , J e r u ­ s a le m 1971, 1388— 1391. J . E i b e n s c h i t z (K ra k ó w 1690 — A lto n a 1764) ja k o z w o le n n ik s a b a tia n iz m u p o le m iz o w a ł z J . E m d e n (A lto n a 1697— 1776), p o r. G. S с h o 1 e m , M a jo r T r e n d s i n J e w is h M y s tic is m , J e r u s a le m 1941, 318. 9 R. K e s t e n b e r g - G 1 a d s t e i n, d z. c y t., 41.

cerzy, dla czytelników , p isarzy i gw ałcicieli Tory. N am trz e b a za­ pom nieć w rodzoną m ow ę i słow a g ra m a ty k ą obm ierzać” 10.

19 listo pad a 1781 rok u (miesiąc po w y d a n iu p a te n tu to le ran c y j­ nego) odbyło się posiedzenie w żydowskim, ratu szu . P rzew odniczą­ cym zeb ran ia był królew sko-książęcy rad c a szkolny F e rd y n a n d K in- dęrm an n . W czasie posiedzenia postanow iono zorganizow ać dla no­ w ej szkoły trz y ogrzew ane pokoje. W ty ch pom ieszczeniach m a p ra ­ cować czterech nauczycieli za odpow iednim w ynagrodzeniem . Dzieci b ęd ą uczęszczały od 11 ro k u życia. U stanow iono też godziny n a u ­ czania: w zim ie w godzinach 17— 19, a w lecie godz. 10— 12 i 17— 19. P ią te k i sobota są w olne od zajęć. N au k a trw a ła d w a lata.

2 m a ja 1782 ro k u otw orzono uroczyście niem iecko-żydow ską Szkołę G łó w n ą w Pradze. R. K esten b erg -G lad stein ta k opisuje tę uroczystość: „O d godziny szóstej ran o m odlono się w e w szystkich synagogach o pom yślność dla now ej szkoły. Zakazano wszelkiego h a n d lu i ru ch u . N ikom u n ie w olno było opuszczać m iasta. Dzieci w uroczysty ch stro jac h przeszły ulicam i do b u d y n k u szkoły, gdzie w sali egzam inacyjnej zeb rały się w szystkie osobistości na czele z d y rek to rem K in d erm an nem . S ław n y w ok alista z M annheim u w y ­ konał p ieśn i pochw alne. Zakończenie stan o w iła m odlitw a, zredago­ w a n a przez Ezechiela L andau, o długie i szczęśliwe la ta rządów J ó ­ zefa II. W ieczorem gm ina żydow ska zorganizow ała n a w ła sn y koszt sztuczne ognie, w czasie k tó ry ch skandow ano V iv a t Josephus secun­

dus. W iener odnotow ał, że Izrael nie w idział w całych Czechach ta ­

kiego uroczystego otw arcia szkoły” n .

D w aj nauczyciele (m atem atyki) Szym on G unz i (języków) M oj­ żesz W iener rozpoczęli pracę w tej szkole. Uczono w n iej też in ­ ny ch przedm iotów , ja k np. geografii, p rak ty czn ej sztuk i m ierniczej, rysunków , h isto rii n a tu ra ln e j, rach u n k ó w dla kupców , h isto rii A u strii i h isto rii pow szechnej. 5 paźd ziern ik a 1785 ro k u otw orzono szkołę dla dziew cząt, gdzie uczono także żeńskich p rac ręcznych. Po ukończeniu szkoły absolw enci znajdow ali pracę jako nauczyciele w iejscy, k u p cy czy księgow i sklepow i. P ra sk a Szkoła G łów na c ie r­ p iała je d n a k z pow odu m ałej ilości uczniów . W odpow iedzi n a to zareagow ał rząd a u stria c k i środkam i przem ocy. Dla p rzy k ład u od ro k u 1786 w ym agano do zaw arcia zw iązku m ałżeńskiego św iadectw o ukończenia szkoły. Od ro k u 1812 żądano jeszcze przed zaw arciem zw iązku m ałżeńskiego dodatkow o egzam inu z podręcznika H erca H om berga B ne Zion. N acisk pań stw o w y osiągnął początkow o pew ne skutki, w późniejszym okresie liczba uczniów znow u zm alała. P rz y ­ czyny słabego uczęszczania do szkół żydow skich by ły różne. W edług R. K esten b erg -G lad stein a n a p lan pierw szy w y su w ają się dw ie p rzy ­ czyny:

DZIAŁALNOŚĆ H. HOMBERGA W PRADZE

10 R. K e s t e n b e r g -G 1 a d s t e i n , d z. c y t. 42— 43. 11 R. K e s t e n b e r g - G l a d s t e i n , d z. c y t., 45— 46.

1. Do nowo o tw a rty c h szkół uczęszczały tylko biedne dzieci. Dzieci zam ożnych rodziców p o b ierały n au kę u nauczycieli p ry w a t­ nych.

2. Żydzi prascy byli b ardzo n ieu fn i i konserw atyw ni. Skreślono bow iem z p ro g ram u nauczania w szystkie żydow skie przedm ioty.

W Szkole G łów nej w P ra d ze m am y dw óch nauczycieli h o łd u ją ­ cych ideom O św iecenia: P io tra B eera i H erca H om berga. Pierw szy p rzy b y ł do P ra g i w ro k u 1811. d ru g i w ro k u 1818. P io tr B eer jako przedstaw iciel O św iecenia był bardzo rad y k aln y , podobnie H erc H om berg 12. Różnice pom iędzy nim i w idzi R. K esten b erg-G ladstein n a stę p u jąc o :13 „B eer był podobny do H om berga w różnych p u n k tach w idzenia, może brakow ało m u trochę «żydostwa». W yw ody B eera były bardziej teo rety czn o -sp ek u laty w n e i dla m as m niej p rzydatne. W rzeczy sam ej b y ł B eer w sw oich pism ach bardziej n acjonalistycz­ n y aniżeli H om berg...” W ro k u 1797 ukazało się jego dzieło K elch

des H eiles (Kielich zbaw ienia). W słow ie w stęp n ym m ów i on o „ ja s­

nym p rze d staw ie n iu ” p a te n tu żydow skiego z ro k u 1797. Celem książ­ ki je s t „zach ęta do m iłości i w dzięczności w obec m o n arc h y ” i „do­ kład ne w ykon an ie zarządzenia ze stro n y naszej narodow ości” 14. Dwa pierw sze rozdziały p a te n tu (religia i nauczanie) zostają tu ta j uzupeł­ nione o p rzy k ład y z lite ra tu ry daw nej i w spółczesnej. P io tr Beer kład ł nacisk n a m iłość bliźniego jako w spólny fu n d a m e n t pom iędzy Ż ydam i i chrześcijanam i. W edług niego należałoby nauczać n a stę p u ­ jących przedm iotów religijno-żydow skich: histo rię żydow ską, 13 a r ­ ty k u łó w w ia ry M ojżesza M ajm onidesa, ogólną n au k ę obyczajów i m iłości do ojczyzny. P io tr B eer nie chciał w szkole słyszeć żadnego słow a h eb rajskieg o i żydowskiego. S tąd był on n ielu b ian y przez w spółziom ków , często n a w e t zw alczany. Przełożeni gm iny w roku 1817 głosow ali za H ercem H om bergiem „nie z m iłości do H om ber­ ga, ale z n ien aw iści do B e e ra ” 15.

W ro k u 1815 cofnięto H om bergow i praw o p o b y tu w W iedniu. W odpow iedzi n a to zaproponow ał H om berg rządow i założenie se­ m in a riu m rabinackiego w Pradze. P ra sk a gm ina nie p rzy ję ła jed n ak propozycji H om berga m oty w ując, że „za m ało Ż ydów chce zostać rabinam i, a ra b in i s ą słabo sy tu o w an i” 16. Z am iast tego w olała gm i­

na dla p rask iej Szkoły G łów nej jakiegoś nauczyciela, k tó ry by w y ­ kład ał Talm ud. Początkow o istn iały rozbieżności odnośnie w y n a g ra ­ dzania owego n auczyciela i g m in a zobow iązała się do p łacen ia 1000 guldenów rocznie. H erc H om berg żądał 1500. G m ina p ra s k a w y ra ­ ziła n a to zgodę. T ak w ięc w ro k u 1818 p rzy b y ł 70letni H erc Hom

-η2

DZIAŁALNOŚĆ H. HOMBERGA W PRADZE

73

berg do P ragi. H om berg — jako nauczyciel — przejął p a rę godzin od P io tra B eera. Poza ty m b y ł też n adzorcą n ad nauczycielam i do­ m ow ym i. W ro k u 1814 zm arł d y re k to r W iener. Jego u rząd przejął n a jsta rsz y nauczyciel Szym on Gunz. Po jego śm ierci d y rek to ram i szkoły zostają nauczyciele chrześcijańscy: A n ton i R aaz (1814— 1827) i J a n W annicek (1827— 1838). C hrześcijanie byli d y rek to ram i szkoły żydow skiej z pow odu k o n flik tu pom iędzy gm iną żydow ską a H e r­ cem H om bergiem i P io trem Beerem .

Chociaż H erc H om berg zerw ał z G alicją, był jed n a k pośrednio zw iązany z ty m k rajem . H erc n ap isał p a rę arty k u łó w do „B ikk u re h a ittim ” . Je d en arty k u ł, tra k tu ją c y o szkołach galicyjskich, ukazał się anonim ow o. H om berg korespondow ał z w ielom a galicyjskim i pi­ sarzam i h e b ra jsk im i (tzw. m askilim ). A b rah am K ohn, lw ow ski rab in liberaln y, otrzy m ał dyplom z podpisem H erca H om berga. W P rad ze zap rzy jaźn ił się H erc H om berg z Löbem R appoportem . T en przybył do P ra g i w ro k u 1840. M ajer B ałaban o trzym ał od rodziny R appo­ p o rt setk i listów do literackiego opracow ania.

H erc H om bąrg zm arł 24 sie rp n ia 1841 rok u w P radze. Jeszcze za jego życia p raw ie w szyscy synow ie p rzy jęli c h rz e s t17. W. H äusler ta k sch arak tery zo w ał H erca H om berga: „T a problem atyczna, ze stro ­ n y żydow skich ziom ków znienaw idzona, osobowość jest typow ą, dla owej generacji. Zdolny i a m b itn y Żyd w osten tacy jn y m odrzuceniu tra d y c ji żydow skiej (dzieci H om berga p rzy ję ły w ia rę katolicką) i w p ełn ym p odporządkow aniu p ań stw u , chciał zdobyć uznanie spo­ łeczne” 18. H E R Z H O M B E R G IN P R A G (1818— 1841) N a c h d e r F lu c h t a u s G a liz ie n f ü h r t e H e rz H o m b e rg e in s c h w e re s L e b e n in W ien . A u s s e in e m B n e Z io n b e k a m e r a u s G a liz ie n n ic h t v ie l E rlö s . D e s­ h a lb w a r e r a u f d e n A b s a tz des B u c h e s in B ö h m e n u n d M ä h r e n in b e s o n ­ d e r e r W e ise a n g e w ie s e n . I n d ie s e r Z e it u n t e r s t ü t z t e n ih n v e r s c h ie d e n e m i t ­ le id s v o lle P e r s o n e n in f in a n z ie lle r H in s ic h t. E in e b e s o n d e r e G e le g e n h e it b o t s ic h ih m im J a h r e 1818. I n d ie s e m J a h r w u r d e H e rz H o m b e rg z u m a u ß e r o r ­ d e n tlic h e n L e h r e r d e r re lig iö s e n M o ra l m it d e m T ite l e in e s k .k. S c h u lr a te s e r n a n n t. S e in e A u fg a b e b e s ta n d in d e r I n s p e k tio n a lle r jü d is c h e n G e m e in ­ d e s c h u le n u n d in d e r P r ü f u n g d e r R a b b in a ts k a n d id a te n . H e rz H o m b e rg s t a r b a m 24. A u g u s t 1841 in P ra g . N o c h zu s e in e r L e b z e ite n w u r d e n s e in e v ie r S ö h n e g e ta u f t. 17 J e d e n z n ic h , F r y d e r y k , z o s ta ł o d z n a c z o n y w r. 1868 p a p ie s k im k r z y ­ że m ry c e r s k im , a w r. 1873 p a p ie s k im k rz y ż e m k o m e n d a n c k im w d o w ó d z a ­ s łu g d la S to lic y A p o s to ls k ie j, p o r. M . B a ł a b a n , d z. c y t., 219. 18 P o r. W. H ä u s l e r , D er W e g d e s W ie n e r J u d e n tu m s v o n d e r T o le r a n z z u r E m a n z ip a tio n , J a h r b u c h des V e re in e s f ü r G e s c h ic h te d e r S ta d t, W ie n 30— 31 (1974— 1975), 95.