Biuletyn misjologiczno-religioznawczy

Marian Faliszek, Krzysztof

Gładkowski, Tadeusz Dajczer,

Władysław Kowalak

Biuletyn

misjologiczno-religioznawczy

Collectanea Theologica 54/4, 151-164

1984

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54(1984) fase. IV

BIULETYN MISJOLOGICZNO-RELIGIOZNAWCZY

Z a w a r to ś ć : I. IN F O R M A C JE . 1. A u s tr a lia i O c e a n ia : k u l t u r y tr a d y c y jn e w c z o ra j i d ziś. S e s ja n a u k o w a w e W ro c ła w iu . — 2. Z a p o m n ia n y e tn o lo g i r e ­ lig io z n a w c a . II. O P R A C O W A N IA . A n g lik a ń s k i r u c h m is y jn y w p ie r w s z y m o k re s ie po R e fo rm a c ji.*

I. IN F O R M A C JE

1. A u s tr a lia i O c e a n ia : k u lt u r y tr a d y c y jn e w c z o ra j i d ziś

S e s ja n a u k o w a w e W ro c ła w iu , 26—27 X I 1883 r.

S e sje n a u k o w e p o św ię c o n e k u lt u r o m A u s tr a lii i O c e a n ii s ta ły się ju ż tr a d y c ją d la K a te d r y E tn o g r a f ii U n iw e r s y te tu W ro c ła w s k ie g o i P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a L u d o z n a w c z e g o w e W ro c ła w iu . P ie r w s z a te g o ty p u s e s ja p o ­ św ię c o n a p a m ię c i z m a r łe g o p ro f. A. L. G o d l e w s k i e g o o d b y ła się w ro c z n ic ę je g o ś m ie rc i w 1976 r. M a te r ia ły te jż e s e s ji o ra z d w ó c h n a s tę p n y c h z o s ta ły o p u b lik o w a n e w W y d a w n ic tw ie U n iw e r s y te tu W ro c ła w s k ie g o w r a ­ m a c h s e r ii A c ta U n iv e r s ita tis V r a ti s l a v ie n s i s 1. C z w a r ta z k o le i s e s ja n a u ­ k o w a, k tó r a o d b y ła się w d n ia c h 26—27 lis to p a d a 1983 r. b y ła k o n ty n u a c ją p o p rz e d n ie j n t. A u s tr a lia i O c e a n ia : k u l t u r y tr a d y c y jn e w c z o r a j i d ziś (cz. II), ty m r a z e m w p r z e w a ż a ją c e j części p o ś w ię c o n a d z ia ła ln o ś c i n a u k o w o - b a d a w ­ c z e j B r o n is ła w a M a l i n o w s k i e g o z o k a z ji z b liż a ją c e j s ię s e tn e j ro c z n ic y je g o u ro d z in .

1. G. K u b i e a - K ł y s z (K ra k ó w ) s c h a r a k te r y z o w a ła B. M a lin o w sk ie g o n a tle ś r o d o w is k a n a u k o w e g o M ło d ej P o ls k i w K ra k o w ie . Ś ro d o w is k o n a u ­ k o w e je g o o jc a L u c ja n a M a lin o w sk ie g o , je g o p rz y ja ź n ie i s tu d ia n a U n i­ w e rs y te c ie J a g ie llo ń s k im w y w a r ły d u ż e p ię tn o n a je g o d a ls z y c h s tu d ia c h i p r a c a c h w r a m a c h a n g lo s a s k ie j n a u k i. A. P a l u c h (K ra k ó w ) p rz e d s ta w ił g łó w n e te z y fu n k c jo n a ln e j te o r ii k u lt u r y B. M a lin o w sk ie g o , k tó r e z a w ie r a ją się w je g o p r a k ty c z n y c h b a d a n ia c h te r e n o w y c h . B. M a lin o w s k i, z d a n ie m p r e ­ le g e n ta , b y ł s ła b y m te o r e ty k ie m i d la te g o n ie w y p ra c o w a ł c a ło ś c io w e j te o r ii k u ltu r y . A n a liz u ją c je g o n ie lic z n e w y p o w ie d z i te o r e ty c z n e i b a d a n ia te r e n o w e m o ż n a w y o d rę b n ić ja k b y d w ó c h M a lin o w s k ic h . K u ltu r a w e d łu g n ieg o m a c h a r a k t e r c a ło ś c io w y (holizm ), je s t s y s te m e m in t e g r a l n y m o c h a r a k te r z e f u n k c jo n a ln y m i z a w ie r a ją c y m w so b ie k o n ie c z n y a p a r a t in s tr u m e n ta ln y .

* R e d a k to re m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t k s. W ła d y s ła w K o w a l a k SV D , W a rs z a w a .

1 A . P a l u c h (red .), L u d y i k u lt u r y O cea n ii. S e s ja p o ś w ię c o n a p a m ię c i

p r o f, d ra A . L e c h a G o d le w sk ie g o , W r o c ła w 27— 28 X I 1976, W ro c ła w -W a rs z a -

w a 1979; E. P i e t r a s z e k (red.), P o lsk ie b a d a n ia o b c y c h k u lt u r lu d o w y c h .

M a te r ia ły k o n fe r e n c ji w e W r o c ła w iu w d n ia c h 25— 26 listo p a d a 1978 r.,

W ro c ła w 1981; t e n ż e , A u s tr a lia i w y s p y P a c y fik u . L u d y i k u lt u r y , W ro ­ cław .

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y B a d a n ia e m p iry c z n e w s k a z u ją , że k a ż d e lu d z k ie z a c h o w a n ie m a w so b ie p e ­ w ie n e le m e n t d y s fu n k c ji, a le k u l t u r a p o m a g a do in te g r a c ji z a c h o w a ń lu d z ­ k ic h w r a m a c h o k re ś lo n e g o s y s te m u k u ltu ro w e g o . W e d łu g n ie g o je d y n y m n a rz ę d z ie m , k tó r e p o z w a la n a p o z n a n ie rz e c z y w is to ś c i, je s t k a te g o r ia fu n k c ji. K u ltu r a m a p rz e d e w s z y s tk im c h a r a k t e r f u n k c jo n a ln y , słu ż ą c z a s p o k o je n iu lu d z k ic h p o tr z e b z a le ż n ie od m o ż liw o śc i g e o g ra fic z n o -k lim a ty c z n y c h . Z f u n k ­ c jo n a ln ą r o l ą k u lt u r y w ią ż e się z k o n ie c z n o śc i a p a r a t in s tr u m e n ta ln y , k tó r y p o z w a la c z ło w ie k o w i a d a p to w a ć się do ś r o d o w is k a c e le m z a s p o k o je n ia sw o ­ ic h p o trz e b , p rz e d e w s z y s tk im b io lo g ic z n y c h . B . M a lin o w s k i n ie p r z y jm u je w c a ło ś c i z a ło ż e ń p o z y ty w iz m u a n i n ie o g ra n ic z a się do cz y ste g o o p isu , g d y ż w s z y s tk o b u d u je n a ja k ie jś b liż e j n ie o k re ś lo n e j w iz ji ś w ia ta . B liższe b a d a n ia je g o tw ó rc z o ś c i w s k a z u ją , że ja k o b a d a c z te r e n o w y b y ł g łę b o k im h u m a n is tą , a ja k o te o r e ty k z a b iu r k ie m b y ł p o z y ty w is tą . Z. M a c h (K ra k ó w ) w re f e r a c ie p t. R o z w ó j m e to d y i n t e n s y w n y c h b a ­ d a ń te r e n o w y c h p o d k re ś lił p o w s z e c h n e u z n a n ie B. M a lin o w sk ie g o z a „ o jc a m e to d y b a d a ń te r e n o w y c h ” . N a tle p a n u ją c y c h w ó w c z a s p o g lą d ó w e w o lu - c jo n is ty c z n y c h i h is to ry c z n e g o k ie r u n k u b a d a ń , o ry g in a ln o ś ć m e to d y B. M a ­ lin o w s k ie g o p o le g a n a e m p iry c z n y m p o d e jś c iu do k u ltu r y , k tó r e j b e z p o ś r e d n ie b a d a n ia te r e n o w e w in n y p ro w a d z ić do je j te o r ii, a t a z k o le i w in n a być c ią g le w p r a k ty c e w e ry fik o w a n a . C h o d z i p rz e d e w s z y s tk im o to, a b y n a w s z e lk ie z ja w is k a k u lt u r y p a tr z e ć o cz y m a tu b y lc ó w , k tó r z y t ą k u lt u r ą ż y ją i tw o r z ą j ą n a k a ż d y czas. D o p e łn ie js z e g o o b ra z u d z ia ła ln o ś c i n a u k o w e j B. M a lin o w sk ie g o H. i W . A l e k s a n d r o w i c z o w i e (W ejh ero w o ) w n ie ś li u w a g i d o ty c z ą c e . j e ­ go w y s iłk ó w n a rz e c z p o w o ła n ia w 1942 r. P o ls k ie g o I n s ty tu t u N a u k o w e g o w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h z s ie d z ib ą w N o w y m J o r k u . J a k o p r a c o w n ik n a u ­ k o w y u n iw e r s y te tu w L o n d y n ie p is z ą c y p r a w ie w y łą c z n ie w ję z y k u a n g ie l­ s k im , n ig d y n ie u k r y w a ł sw eg o p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia . B ę d ą c zaś p ro f e s o re m u n iw e r s y te tu w Y a le od 1939 r. w łą c z a się w ta m te js z y r u c h o d ro d z e n ia z li­ k w id o w a n e j p rz e z o k u p a n ta w P o ls c e P o ls k ie j A k a d e m ii U m ie ję tn o ś c i. J a k o n a jb a r d z ie j z n a c z ą c a o so b isto ść n a u k o w a p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia t r a f i a p rz e z s w o ic h p rz y ja c ió ł i k o le g ó w d o n a jw y ż s z y c h w ła d z p a ń s tw o w y c h S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h i u z y s k u je od n ic h z a tw ie r d z e n ie P o ls k ie g o I n s ty tu t u N a u ­ k o w eg o . W y b ra n y p ie r w s z y m je g o p re z e s e m w k r ó t k im c z a sie n a k r e ś lił p r o ­ g r a m in te r d y s c y p lin a r n y c h b a d a ń n a u k o w y c h , o p ra c o w a ł s t a tu t i p la n w y ­ d a w n ic z y . Z m a r ł n a z a j u tr z p o in a u g u r a c y jn y m w y k ła d z ie w ty m ż e in s ty tu c ie . J e g o ro lę p o lity c z n ą d la s p r a w z w ła s z c z a n a u k i p o ls k ie j m o ż n a p o ró w n a ć d o ro li, j a k ą o d e g ra ł Ig n a c y P a d e r e w s k i w o k re s ie p ie r w s z e j w o jn y św ia to w e j. P e w n y m u z u p e łn ie n ie m z n a c z e n ia i ro li B. M a lin o w sk ie g o w S ta n a c h Z je d n o ­ c zo n y c h b y ł p rz y s ła n y z N o w eg o J o r k u r e f e r a t P. K o p c z y ń s k i e g o n a t e m a t r e c e p c ji f u n k c jo n a liz m u w ta m te js z y m ś r o d o w is k u n a u k o w y m . P o d ­ k r e ś la się do dziś je g o z a słu g i w d z ie d z in ie m e to d y k i b a d a ń te re n o w y c h , e tn o lin g w is ty k i, te o r ii re lig ii i m a g ii o ra z o so b is ty p rz y k ła d k o m p le k so w y c h b a d a ń te r e n o w y c h . J e g o a n tr o p o lo g ię k u lt u r o w ą n a z y w a się ró w n ie ż a n t r o ­ p o lo g ią e k o lo g ic z n ą .

W d a ls z e j części p r z e d s ta w io n o ró w n ie ż sz e re g z a g a d n ie ń szczeg ó ło w y ch w o p a rc iu o m a t e r ia ł b a d a w c z y B. M a lin o w sk ie g o . J . T i t t e n b r u n (P o ­ z n a ń ) w r e f e r a c ie p t. P r o b le m a ty k a w ła s n o ś c i w p r a c a c h B r o n is ła w a M a li­

n o w s k ie g o p r z e d s ta w ił ró ż n o r o d n e z n a c z e n ie te g o p o ję c ia o d n o śn ie do p o d ­

m io tu w ła s n o ś c i, ja k i m je s t je d n o s tk a , ro d z in a czy w s p ó ln o ta szc z e p o w a . J a k ­ b y d a ls z y m ro z w in ię c ie m te g o te m a tu b y ł r e f e r a t Z. B r y n i k o w s k i e g o (P o z n a ń ) n a te m a t: G o sp o d a rk a a in n e s fe r y ż y c ia sp o łe c zn e g o w p ra c a c h

B r o n is ła w a M a lin o w s k ie g o . Z y cie g o s p o d a rc z e to n ie ty lk o p ro d u k c ja , w y ­

m ia n a d ó b r i k o n s u m p c ja . B. M a lin o w s k i p o jm u je g o s p o d a rk ę b a rd z o szero k o , g d y ż n ie o g ra n ic z a je j ty lk o do m a te r ia ln y c h e le m e n tó w k u ltu ry , a le w łą c z a w n ią c a łe b o g a c tw o k u lt u r y d u c h o w e j. C z ło w ie k p rz e z d z ia ła ln o ś ć g o s p o d a r­ czą tw o rz y so b ie sz tu c z n e ś ro d o w is k o — z a p le c z e m a te r ia ln e , k tó r e z a s p o k a ja

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G Ι Ο Z N A W C Z Y _{1 5 3.}

je g o p o d s ta w o w e p o trz e b y , a le n ie on o d e c y d u je o p o z io m ie d a n e j k u ltu ry , gdyż o s ta te c z n a je j s iła tk w i w r e lig ii i m o ra ln o ś c i. I n t e g r a l n ą c z ę śc ią g o sp o ­ d a r k i je s t ró w n ie ż n a u k a i ró ż n o r o d n e p r a k t y k i m a g ic z n e . P r o b le m a ty k ę f u n ­ k c ji m a g ii w p r a c a c h B. M a lin o w s k ie g o p rz e d s ta w ił M. M i k o ł a j c z y k (W ro cław ). M a g ia w u ję c iu B. M a lin o w s k ie g o m a p rz e d e w s z y s tk im i n s tr u ­ m e n ta ln e z n a c z e n ie . A k t r y t u a ln y m a g ii s p e łn ia n y je s t z a w sz e c e le m o tr z y ­ m a n ia k o n k re tn e g o s k u tk u . M a g ia o d w o łu je się do m ity c z y e h sił, a le z a w sz e m a c h a r a k t e r a n tr o p o c e n tr y c z n y , bo s k ie r o w a n a je s t n a c z ło w ie k a .

W r a m a c h d y s k u s ji H . Z i m o ń (L u b lin ) d o d a ł, że p ro b le m m a g ii n ie z o s ta ł p rz e z B. M a lin o w sk ie g o d o p ra c o w a n y do k o ń c a . N ie z b y t d o k ła d n ie ro z ­ r ó ż n ia ł o n m ię d z y re lig ią , k tó r a m a cel s a m a w so b ie, a m a g ią , k tó r a zaw sz e m a c h a r a k t e r u ty lita r n y . P o d c z a s g dy r e lig ia u ż y w a ję z y k a b ła g a n ia , m a g ia p o s łu g u je się ję z y k ie m ro z k a z u . N a le ż y te ż ro z ró ż n ić tz w . m a g ię c z a rn ą , k tó ­ r e j o d p o w ie d n ik ie m p o ls k im są c z a ry , a je j c e le m je s t z a w sz e w y rz ą d z a n ie z ła i sz k o d z e n ie , od m a g ii b ia łe j, k tó r e j c e le m je s t p o m o c c z ło w ie k o w i, o c h ro ­ n a o d złego.

E. К ł o s e к (W ro cław ) w r e f e r a c ie n a te m a t : S ił y p r a w a i p o r z ą d k u

sp o łe c z n o ś c i p le m ie n n e j w u ję c iu B r o n is ła w a M a lin o w s k ie g o p o d k re ś lił p r z e ­

d e w s z y s tk im n ie a d e k w a tn o ś ć e u r o p e js k ie g o r o z u m ie n ia p r a w a w s to s u n k u do teg o z ja w is k a u lu d ó w b a d a n y c h p rz e z B. M a lin o w sk ie g o . Ic h w z a je m ­ n y c h o d n ie s ie ń n ie m o ż n a o g ra n ic z y ć do z a s a d y do u t des, g d y ż n p . m ąż p r a c u je n a u tr z y m a n ie s io s tr y w r a z z je j d z ie ć m i s a m lic z ą c n a w s p a n ia ło ­ m y ś ln o ść b r a t a s w o je j żony. J e s t to n ie p is a n e p ra w o , k tó re g o n ik t n ie w a ż y się le k c e w a ż y ć ze w z g lę d u n a w s p ó ln o to w ą siłę je g o z o b o w ią z a n ia . M. F a- l i s z e k (P ie n ię ż n o ) w r e f e r a c ie p t. K u ltu r o w a in te r p r e ta c ja m o ra ln o ś c i

w ś w ie tle fu n k c j o n a liz m u B r o n is ła w a M a lin o w s k ie g o p r z e d s ta w ił w o p a rc iu

0 a n a liz ę je g o fu n k c jo n a ln e j te o r ii k u l t u r y p o ję c ie m o ra ln o ś c i, w k tó r e j z a s a d n ic z ą ro lę o d g r y w a ją d w ie p o d s ta w o w e n o rm y : im p e r a t y w n a t u r y i im ­ p e r a ty w k u ltu r y . P o n ie w a ż — z d a n ie m B. M a lin o w s k ie g o — „ e z ło w ie k ^ rz a d k o z d a je so b ie s p r a w ę z ta k i c h p o s tu la tó w o g ó ln y c h , ja k c iąg ło ść g a tu n k u , r a s y , n a r o d u , n a to m ia s t ty m , co b e z p o ś re d n io o d d z ia ły w u je n a jeg o św ia d o m o ść 1 z m u s z a go do k o n k re tn e g o d z ia ła n ia je s t im p e r a ty w k u ltu r o w y ” , s tą d m o ­ r a ln o ś ć p o szcz e g ó ln y c h lu d ó w m o ż n a z ro z u m ie ć w r a m a c h ic h k o n k r e tn e j k u l­ tu r y . W y c h o d z ą c z aś z d e fin ic ji m o ra ln o ś c i, że „ je s t to w a rto ś c io w o ść w u k ła ­ d zie f in a lis ty c z n y m c z ło w ie k a ” (ks. p ro f . S t. W i t e к) tr z e b a z a u w a ż y ć , iż ow o w a rto ś c io w a n ie z w ią z a n e z s u m ie n ie m u k s z ta łto w a n y m p rz e z o k re ś lo n y s y s te m w a r to ś c i f u n k c j o n u ją c y w d a n e j k u lt u r z e b ę d z ie p rz e w a ż n ie o s ą d e m k u ltu r o w y m w o p a rc iu o k u ltu r o w y im p e ra ty w .

W śró d szc z e g ó ło w y c h o p ra c o w a ń z n a la z ł się ró w n ie ż r e f e r a t in ż. J. L i- t w i n a (G d a ń sk ) n a te m a t s z tu k i sz k u tn ic z e j w p u b lik a c ja c h B ro n is ła w a M a ­ lin o w s k ie g o . W ie le szczeg ó łó w o d n o sz ą c y c h się z a ró w n o do jeg o ży c ia , ja k i d z ia ła ln o ś c i b a d a w c z e j o ra z o p ra c o w a ń te o r e ty c z n y c h w n io s ła o ż y w io n a d y ­ s k u s ja . S z c z e g ó ln ie c e n n e b y ły u w a g i A. P o s e r n - Z i e l i ń s k i e g o (P o ­ z n a ń ), k tó r y u k a z a ł tz w . a n ty p o r tr e t B. M a lin o w sk ie g o n a tle ró ż n y c h k i e r u n ­ k ó w a n tr o p o lo g ii k r a j ó w z a c h o d n ic h i w s c h o d n ic h . P o w ie lu n e g a ty w n y c h o c e n a c h je g o d o ro b k u , z a b a rw io n y c h w z g lę d a m i id e o lo g ic z n o -p o lity c z n y m i p r z y z n a je m u się p o w s z e c h n ie p io n ie r s k ą ro lę w z a k re s ie b a d a ń te r e n o w y c h i h u m a n is ty c z n e p o d e jś c ie do c z ło w ie k a i je g o tw ó rc z o śc i. 2. Z g o d n ie z z a s a d n ic z y m te m a te m s e s ji — A u s tr a lia i O cea n ia : k u lt u r y tr a d y c y jn e w c z o r a j i d ziś — w y g ło sz o n o sz e re g r e f e r a tó w o ró ż n e j te m a ty c e o d n o sz ą c e j się do te g o r e jo n u ś w ia ta . W ł. A. D r a p e l l a (G d y n ia ) w r e f e r a ­ c ie p o d ty tu łe m : T e m a ty k a o b sz a ru P a c y fik u w p iś m ie n n ic tw ie p o ls k im

i w j ę z y k u p o ls k im X V I — X X w . u z a s a d n ił is tn ie n ie k u l t u r y m o r s k ie j, k tó r a

z g o d n ie z te o r ią f u n k c jo n a liz m u B. M a lin o w sk ie g o je s t o d p o w ie d z ią n a n a t u ­ r a l n ą p o tr z e b ę ż e g lo w a n ia (n a v ig a r e n ec e sse est). M o ż n a n a w e t m ó w ić o sw eg o r o d z a ju in s ty n k c ie ż e g la rs k im , k tó r y p o c ią g a do z d o b y w a n ia co ra z

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y

t o n o w s z y c h m ie js c n a m o rz u , n ie d la p ró ż n e j sła w y , le c z d la sp o łe c z n e g o w k ła d u w o g ó ln e d o b ro lu d z k o śc i. C ie k a w a i b o g a ta w tr e ś c i je s t p sy c h o lo g ia i so c jo lo g ia ż e g la rs tw a , k tó r e o k a z u je się w a ż n y m e le m e n te m k s z ta łto w a n ia o so b o w o ści i w sp ó ln o ty lu d z k ie j. R e fle k s je n a tu r y o g ó ln ej z o s ta ły z o b ra z o w a ­ n e lic z n y m i p r z y k ła d a m i p o ls k ic h ż e g la rz y o b s z a r u P a c y fik u . E. L i s o w s k a - - S z l e s z k o w s k a (W ro cław ) o m ó w iła n a to m ia s t R e la c je S y g u r d a W iś n io ­

w s k ie g o (1841— 1892) ja k o p ie r w s z e e tn o g r a fic z n e źr ó d ło w j ę z y k u p o ls k im do k u lt u r y lu d ó w A u s tr a li i i O cea n ii. N ie b y ł on w p r a w d z ie u c z o n y m e tn o lo g ie m , a le ja k o b y s tr y o b s e r w a to r p r z e k a z a ł w s w o ic h p is m a c h w ie le c e n n y c h u w a g n a t e m a t ż y c ia i z w y c z a jó w , sz c z e g ó ln ie M a o ry só w z N o w e j Z e la n d ii i m ie sz ­ k a ń c ó w w y s p y F id ż i. A u to r k a w s p o m n ia ła r ó w n ie ż d w ó c h in n y c h p o ls k ic h p o d ró ż n ik ó w te g o r e g io n u ś w ia ta S e w e r y n a K o r z e l i ń s k i e g o (1804— 1876) i B o le s ła w a D o l a ń s k i e g o (1824 — zm . po 1855), k tó r y c h r e la c je e tn o ­ g ra f ic z n e p o k r y w a ją się z r e la c ja m i S. W iśn io w sk ie g o i w z a je m n ie u z u p e ł­ n ia ją . R e f e r a t K . Z i e l n i c y (W ro cław ) n a te m a t: P o ls k ie k o n c e p c je o sa d n ic ze n a O c e a n ii w X I X w . u k a z a ł n a to m ia s t b y ć m oże m a ło z n a n y p r o j e k t P io tr a W e r e s z c z y ń s k i e g o d o ty c z ą c y z a ło ż e n ia n a N o w e j G w in e i W o ln e j N ie ­ p o d le g łe j P o ls k i. C h o d z iło b o w ie m o to , a b y n a n ie z a ję ty c h jesz c z e p rz e z n i ­ k o g o te r e n a c h N o w e j G w in e i u tw o rz y ć P a ń s tw o P o ls k ie , k tó r e w ó w c z a s n ie is tn ia ło n a m a p ie ś w ia ta . L ic z n e m a te r ia ły d o ty c z ą c e te g o p r o j e k tu z n a jd u j ą się w A r c h iw u m B ib lio te k i O s s o lin e u m w e W ro c ła w iu . J. K a m o c k i ( K r a ­ kó w ) w r e f e r a c ie p t. Z b io r y in d o n e z y js k ie M a r ia n a R a c ib o r s k ie g o (1863— 1917)

w M u z e u m E tn o g r a fic z n y m w K r a k o w ie p r z e d s ta w ił ic h gen ezę, h is to rię

ł s t a n o b ecn y . M a r ia n R a c i b o r s k i ja k o p r z y r o d n ik w y s ła n y n a b a d a n ia d o I n d o n e z ji s ta ł się ró w n o c z e ś n ie m iło ś n ik ie m p o e z ji i t e a t r u la lk o w e g o , z k tó r y m i s p o tk a ł się n a w y s p ie J a w ie . Z g ro m a d z o n e p rz e z n ie g o k o m p le ty la le k do ró ż n e g o r o d z a ju p r z e d s ta w ie ń ep o só w m is te rió w i m a ły c h d r a m a tó w lu d o w y c h o ra z k o le k c je s z ty le tó w i b a tik ó w ja w a js k ic h są od 1917 r. w ła s n o ­ ś c ią M u z e u m E tn o g ra fic z n e g o w K ra k o w ie .

W ięc ej n ie c o u w a g i p o św ię c o n o k u ltu r z e P a p u i N o w e j G w in e i. А. К o- z y r a (W ro cław ) i F. R o s i ń s k i (N y sa) p r z e d s ta w ili r e f e r a t p t. C e r e m o ­

n ia ln a w y m ia n a h a n d lo w a M o k a n a N o w e j G w in e i. N ie c h o d z i tu o z w y k ły ta r g , n a k tó r y m m o ż n a z y sk a ć lu b s tra c ić . J e s t to r a c z e j a rc h a ic z n a fo r m a k r e d y tu o z n a c z e n iu sp o łe c z n y m , r y tu a ln y m i m ito lo g ic z n y m . S p e łn ia p o d o b n ą ro lę, co b a d a n y p rz e z B. M a lin o w s k ie g o s y s te m K u la n a w y s p a c h T r o b r ia n - d a 2. W d ru g im re f e r a c ie A. K o z y ra o m ó w iła tr a d y c y jn e p rz y w ó d z tw o u p a p u - a s k ic h p le m io n N o w e j G w in e i. Z w ró c o n o u w a g ę , że f u n k c je p rz y w ó d c y z d o ­ b y w a n a jc z ę ś c ie j o so b a o b d a rz o n a s p e c ja ln y m i s p r a w n o ś c ia m i, ta k im i j a k z rę c z n o ś ć w w a lc e , k ra s o m ó w s tw o czy b o g a c tw o w y r a ż a ją c e się n p . w lic z b ie p o s ia d a n y c h św iń . R z a d z ie j n a to m ia s t m a to m ie js c e d ro g ą sa m e g o d z ie d z i­ c z e n ia , g d y n p . w ó d z r e z y g n u je d o b ro w o ln ie z u r z ę d u n a rz e c z sw eg o sy n a . Z a d a n ie m w o d z a je s t ro z s trz y g a n ie sp o ró w , p ro w a d z e n ie w a lk , u r z ą d z a n ie ś w ią t ś w in io b ic ia (s in g -sin g ) itp . W . K o w a l a k (W a rsz a w a ) w re f e r a c ie p t. E p is te m o lo g ic z n e p o d s ta w y k a r g iz m u n a N o w e j G w in e i p o d k r e ś lił szcze­ g ó ln ie p o tr z e b ę r o z r ó ż n ie n ia p rz y c z y n y i w a r u n k ó w p o w s ta w a n ia te g o k u ltu . O ile p rz y c z y n ą z a s a d n ic z ą je s t tr a d y c y jn a s t r u k t u r a s p o łe c z n o -re lig ijn a (s ta ­ ty c z n a s t r u k t u r a ś w ia ta , u ty l it a r y z m m a g ii, sk ło n n o ś ć do w iz ji i f a n ta z ji, p o g lą d y e s c h a to lo g ic z n e b e z g łęb szeg o u z a s a d n ie n ia itp .), to w a r u n k ie m p o ­ w s ta n ia k a r g iz m u je s t s p o tk a n ie się z k u l t u r ą b ia ły c h . N o w o g w in e jc z y c y n ie r o z u m ie ją c te j k u lt u r y p r ó b u ją n a sw ó j sp o só b j ą tłu m a c z y ć i w p ro w a d z a ć w życie. N a to m ia s t W. C z a p r a n (W ro cław ) w r e f e r a c ie p t. S tr u k tu r a 2 B. M a l i n o w s k i , A r g o n a u c i z a c h o d n ie g o P a c y fik u . W a rs z a w a 1967; J . M a z u r , S p o łe c z n o -m o r a ln e a s p e k ty w y m ia n y „ K u la ” u m ie s z k a ń c ó w W y s p T r o b r ia n d z k ic h n a p o d s ta w ie b a d a ń B r o n is ła w a M a lin o w s k ie g o , L u b lin

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y

sp o łe c zn a lu d ó w M e la n e z ji z a ję ła się is tn ie ją c y m i ta m fo r m a m i p o k r e w ie ń ­

s tw a m a t r y - czy p a tr y li n e a r n e g o . L in ie g e n e a lo g ic z n e są p o d s ta w ą tw o r z e n ia się k la n ó w , k tó r e m o g ą m ie ć c h a r a k t e r lo k a ln y lu b ro z p ro sz o n y . P o k r e w ie ń ­ s tw o o d g ry w a w k a ż d y m ra z ie b a rd z o w a ż n ą rolę, o cz y m ś w ia d c z y ic h z n a ­ jo m o ść s w o ic h k r e w n y c h (k a ż d y p rz e c ię tn ie z n a o k o ło d w u s tu k re w n y c h ).

R ó w n ie ż A u s tr a lii p o św ię c o n e b y ły d w a r e f e r a ty n a tu r y b a rd z ie j szc z e ­ g ó ło w e j. F . R o s i ń s k i o m ó w ił s tr u k tu r ę g e n e ty c z n ą ro d z im e j lu d n o ś c i A u s tr a lii i O c e a n ii w o p a rc iu o b a d a n ia se ro lo g ic z n e . P e w n e g ru p y k r w i b ę d ą c e b a r d z ie j o d p o rn e n a z w ią z a n e z u k ła d e m k lim a ty c z n y m e p id e m ie z a p e w n ia ły lic z e b n ą p rz e w a g ę je d n y c h lu d ó w n a d d ru g im i, k tó r e w s k u te k ty c h ż e e p id e m ii g in ę ły . R e f e r a t A. K e t t e r - P a w ł o w s k i e j (W rocław ) n a te m a t s z tu k i n a s k a ln e j ro d z im e j lu d n o ś c i A u s tr a lii s k o n c e n tro w a ł się n a m a lo w id ła c h p o s ta c i p o s ia d a ją c y c h m o c s p r o w a d z a n ia deszczu.

W sp o só b sz c z e g ó ln y u w z g lę d n io n y ró w n ie ż z o sta ł re jo n P o lin e z ji. J . S c h m i d t (P o z n a ń ) w re f e r a c ie p t. K o m p le k s k u lt u r y L a p ita i P o lin e ­

z y j c z y c y o m ó w ił o d k ry c ia a rc h e o lo g ic z n e k u lt u r y c e ra m ic z n e j w z a c h o d n ie j

części N o w e j K a le d o n ii z o k o ło 1600 r. p. C h r. o ra z je j w p ły w n a ję z y k i k u l­ t u r ę P o lin e z ji. B. K o p y d ł o w s k a - K a c z o r o w s k a (W ro cław ) p r z e d s ta ­ w iła n a to m ia s t o ś ro d e k k u lt u r y w O p o a n a R a ia te i i je g o z n a c z e n ie w ż y c iu P o lin e z y jc z y k ó w . W y w o d z ą c y się z H a w a jó w k u lt b o g a Ο νο, d z ię k i tzw . B r a c tw u A rio i w ę d r u ją c e m u po c a łe j n ie m a l O c e a n ii, d o ta r ł aż do n a jo d l e ­ g le jsz y c h części P o lin e z ji. P o d o b n ie W- K u j a w i ń s k i (P o z n a ń ) o m ó w ił p rz e d e u r o p e js k ie z w ią z k i R a p a z w y s p a m i P o lin e z ji. B a d a n ia w s k a z u ją n a w ę d ró w k i lu d ó w z R a p a aż po W y sp y W ie lk a n o c n e . R ó żn e są n a to m ia s t h i­ p o te z y o d n o ś n ie do teg o , s k ą d p rz y b y li i k ie d y o s ie d lili się o n i n a w y sp ie R a p a . M ig ra c je lu d n o ś c i w ty m r e jo n ie ś w ia ta b ę d ą c ią g le s ta n o w ić z a g a d k ę d la b a d a c z y a n tr o p o lo g ii i ż e g l a r s t w a 3. U w ie ń c z e n ie m e tn o g r a fic z n y c h „ w ę ­ d r ó w e k ” po O c e a n ii b y ły d w a r e f e r a ty H. R o m a ń s k i e j (W ro cław ) n a t e m a t: T r a d y c ja ło d z i M a m a r i w tw ó r c z o ś c i p o lin e z y js k ie j o ra z T r a d y c y jn a

tw ó r c z o ś ć m ie s z k a ń c ó w W y s p y W ie lk a n o c n e j. A u to rk a , d o b ry z n a w c a p is m a

ro n g o -ro n g o , p r z e d s ta w iła h is to r ię i s y m b o lik ę ło d z i M a m a ri o ra z je j w p ły w n a p o e z ję P o lin e z y jc z y k ó w 4.

P o d s u m o w a n ia i z a m k n ię c ia s e s ji d o k o n a ł je j p rz e w o d n ic z ą c y doc. d r h a b . E d w a r d P i e t r a s z e k . P o d k r e ś lił o n n ie z a p rz e c z a ln ą w a rto ś ć b a d a ń i tw ó rc z o ś c i B. M a lin o w s k ie g o ja k o tw ó r c y m e to d y fu n k c jo n a ln e j i „ o jc a b a d a ń te r e n o w y c h ” , k tó re g o d z ie ło p o d ję li lic z n i e tn o lo d z y ró w n ie ż p o lsc y ta k ie j m ia r y ja k p ro f. A. L. G o d l e w s k i o ra z w szy scy , k tó r z y w ja k iś sp o só b s t a r a j ą się p o z n a ć i p rz y b liż y ć in n y m k u lt u r y teg o r e jo n u św ia ta , g d z ie c z ło w ie k m a o d w a g ę żyć, w a lc z y ć z ż y w io ła m i O c e a n u i być p ra w d z iw ie szczęśliw y m .

D e k re t m is y jn y s tw ie rd z a , że „ k to k o lw ie k m a z a m ia r u d a ć się do in n e g o n a ro d u , p o w in n ie n m ie ć w w ie lk im p o s z a n o w a n iu je g o sp u ś c iz n ę n a ro d o w ą , je g o ję z y k i o b y c z a je ” (DM 26). W ro c ła w s k a s e s ja n a u k o w a , u s iłu ją c a n a m p rz y b liż y ć k u lt u r y tr a d y c y jn e cią g le je s z c z e m a ło z b a d a n e g o i z n a n e g o r e ­ g io n u O c e a n ii, b y ła ró w n ie ż — p o z a f o r m a ln y m je j w a lo r e m — d o s k o n a ły m w p ro w a d z e n ie m do s p u ś c iz n y n a ro d o w e j i o b y c z a jó w lu d ó w ż y ją c y c h n a ró ż n y c h w y s p a c h ro z le g ły c h w ó d P a c y fik u , o d d z ie lo n y c h od sie b ie b a r i e r ą m o rz a , ję z y k a i p rz e s trz e n i.

k s . M a r ia n F a lis z e k S V D , P ie n ię ż n o

3 P o r. W . K u j a w i ń s k i , S p o łe c z e ń s tw o w y s p y R a p a p r z e d o k r e s e m

e u r o p e js k ie j e k s p a n s ji, w : A u s tr a lia i w y s p y P a c y fik u , 83—93.

4 P o r. H. R o m a ń s k a , P r z y c z y n e k do in te r p r e ta c ji p is m a ro n g o -ro n g o

z W y s p y W ie lk a n o c n e j, w : L u d y i k u l t u r y O cea n ii, 61— 68; t e j ż e , T e k s t M a m a r i z W y s p y W ie lk a n o c n e j, w : A u s tr a lia i w y s p y P a c y fik u , 107— 125;

L, S k u r z a k , P o c h o d ze n ie p is m a W y s p y W ie lk a n o c n e j, w : L u d y i k u lt u r y

156 B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y 2. Z a p o m n ia n y e tn o lo g i re lig io z n a w c a W s e tn ą ro c z n ic ę u ro d z in S ta n is ła w a P o n ia to w s k ie g o 1884—1945 T o b ie — U m a r ł y , te p o ś w ię c a m p ieśn i, Во с i e ń, g d y s c h y la się n a d p e r g a m in e m T o p r a w d ę czy ta , o p o d s tę p a c h n ie śni... T o b ie p o ś w ię c a m (...) sło w e m , czy n em , M o d litw ą...

T y m f r a g m e n te m P r o m e th id io n a С. K. N o r w i d a p rz e d 39 la t y z a ­ k o ń c z y ł sw ó j a r t y k u ł p o św ię c o n y S ta n is ła w o w i P o n ia to w s k ie m u je g o u czeń , je z u ita , E. B u l a n d a 1. Z p e w n o ś c ią u ro c z y ś c ie b ę d z ie o b c h o d z o n a s e tn a ro c z n ic a u ro d z in B ro n is ła w a M a lin o w sk ie g o , w y b itn e g o a n tr o p o lo g a sp o łe c z ­ n eg o , u s u w a ją c w c ie ń id e n ty c z n ą ro c z n ic ę n ie m n ie j z a słu ż o n e g o d la n a u k i p o ls k ie j e tn o lo g a i r e lig io z n a w c y S ta n is ła w a P o n ia to w s k ie g o . N ie d a się u k ry ć , że S t. P o n ia to w s k i z o sta ł z a p o m n ia n y , ja k b y n ie z a u w a ż o n y p rz e z h i­ s to ry k ó w n a u k i w n a s z y m k r a j u , szczeg ó ln ie p rz e z e tn o lo g ó w . P o z a w sp o ­ m n ia n y m a r t y k u łe m E. B u la n d y i je d n y m czy d r u g im a r ty k u łe m o k o lic z n o ­ śc io w y m są ty lk o w z m ia n k i o je g o b a d a n ia c h i p u b lik a c je m a ły c h f r a g m e n ­ tó w je g o p r a c 2. J e g o d o ro b e k n a u k o w y w cało ści n ie d o c z e k a ł się jesz c z e a n i o p u b lik o w a n ia , a n i o m ó w ie n ia 3. To, co n a p is a n o , p o z o s ta w ia w ie le do ż y c z e n ia . N ie z a tr z y m u ją c się n a d w y ja ś n ie n ie m te g o fa k tu , c h c ia łb y m p rz y p o m n ie ć tu t a j n ie k tó r e m o m e n ty z ż y c ia S t. P o n ia to w s k ie g o i je g o o sią g n ię c ia e tn o - lo g ic z n o -re lig io z n a w c z e o ra z a n tro p o lo g ic z n e . S zk ic te n m a c h a r a k t e r w ła ś c i­ w y p u b lik a c jo m ro c z n ic o w y m , a n ie h is to rio g ra f!c z n y m . S t. P o n ia to w s k i u ro d z ił się 6 p a ź d z ie r n ik a 1884 r. w e w s i C e ra n ó w n a P o d la s iu . P o p ie r w s z y m r o k u s tu d ió w (1902— 1903) n a W y d z ia le M e c h a n ik i P o lite c h n ik i W a rs z a w s k ie j b y ł n a k r ó tk o a re s z to w a n y (3 m ie sią c e ) z a p r z y ­ n a le ż n o ś ć do ta j n e j o rg a n iz a c ji s tu d e n c k ie j. W 1905 r. s tu d ia te p r z e r w a ł w w y n ik u s t r a j k u szk o ln eg o , a w 1906 r. ro z p o c z ą ł s tu d ia n a W y d z ia le F ilo ­ z o fii n a u n iw e rs y te c ie w Z u ry c h u . S tu d io w a ł a n tr o p o lo g ię i p re h is to r ię , in t e ­ r e s o w a ł się te ż e tn o lo g ią . J e g o p ro f e s o ra m i b y li m . in . R. M a r t i n, O. S t o l i i W . H e i e r 1 i e. S tu d ia te u k o ń c z y ł w 1911 r. u z y s k u ją c s to p ie ń d o k to ra filo z o fii z w y n ik ie m s u m m a c u m laude. P o p o w ro c ie do P o ls k i o b ją ł s ta n o ­ w is k o a s y s te n ta w P r a c o w n i A n tro p o lo g ii T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o W a rs z a w ­ sk ieg o . W 1914 r. z a ło ż y ł p ra c o w n ię e tn o lo g ii p r z y z b io r a c h e tn o g r a fic z n y c h M u z e u m P rz e m y s łu i R o ln ic tw a w W a rs z a w ie i w z ią ł u d z ia ł w w y p ra w ie

i E . B u l a n d a , P a m ię c i w y b itn e g o e tn o lo g a p o ls k ie g o p ro f, d ra S ta n i­

s ła w a P o n ia to w s k ie g o , L u d 36(1939— 1945) 19— 32. 2 M . R e i c h e r , W s p o m n ie n ie o S ta n is ła w ie P o n ia to w s k im , Z n a k 24(1972) 392— 401 ; W . К i e 1 1 i с z-W o j n a e k i , P o ls k ie o sią g n ię c ia n a u k o w e n a o b c z y ź n ie , L u b lin 1980, 35—36, 89, 305. 3 O g ó ln ie o d o ro b k u n a u k o w y m S t. P o n ia to w s k ie g o p is a li : A. K u t r z e - b i a n к a, R o z w ó j e tn o g r a fii i e tn o lo g u w P olsce, K ra k ó w 1948, 30—3 2; J. K r a j e w s k a , S ta n is ła w P o n ia to w s k i ja k o re lig io z n a w c a , E u h e m e r 3(1959) 642—654; J. K u l c z y c k i , P o z y c ja e w o lu c jo n iz m u w g łó w n y c h k ie r u n k a c h m e to d o lo g ic z n y c h e tn o lo g ii i a rc h e o lo g ii, M y śl W sp ó łc z e sn a 2(1951) 201—229; T. W r ó b l e w s k i , Z a r y s h is to r ii b a d a ń n a d k u ltu r ą d u c h o w ą w P olsce, L u d 51(1967) 453—482; Z. S о к o 1 e w i с z, S z k o ł y i k ie r u n k i w e tn o g r a fii

p o ls k ie j do 1939, w ; M . T e r l e c k a (red.), H isto ria e tn o g r a fii p o ls k ie j, W ro c ła w 1973, 152— 155; E. P с z ó ł к o - P u s t e 1 n i k, R e c e p c ja s z k o ły k u l-

tu r o w o h is to r y c z n e j w r e lig io z n a w s tw ie p o ls k im , w : H. Z i m o ń (red.), D zia ­ ła ln o ść I n s t y t u t u A n tr o p o s w d z ie d z in ie lin g w is ty k i, e tn o lo g ii i r e lig io z n a w ­ s tw a , P ie n ię ż n o 1980, 76—77, 80.

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y -a n tro p o lo g ic z n o -e tn o lo g ic z n e j do w s c h o d n ie j S y b e r i i 4. O d 1915 r. o p ie k o w a ł się n a jp i e r w B ib lio te k ą U n iw e rs y te c k ą , a p ó ź n ie j b y ł je j d y r e k to r e m do 1919 r. R ó w n o c z e ś n ie n ie m a l, bo od 1916 r. k ie r o w a ł K a te d r ą E tn o g ra f ii w W o ln e j W sz e c h n ic y P o ls k ie j w W a rs z a w ie , a od 1920 r. b y ł k ie r o w n ik ie m Z a k ła d u E tn o lo g ii p rz y In s ty tu c ie A n tro p o lo g ic z n y m T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o W a rs z a w sk ie g o . O d 1921 r. w y d a w a ł z K . S to ły h w ą „ A rc h iw u m N a u k A n tr o ­ p o lo g ic z n y c h ” b ę d ą c r e d a k to r e m d z ia łu e tn o lo g ic z n e g o . P o w o jn ie w r a c a do p r a c y n a u k o w e j i k ie r u je p o n o w n ie K a te d r ą E tn o g ra f ii w W o ln e j W sz e c h n ic y P o ls k ie j 5. W 1934 r o k u o tr z y m a ł n o m in a c ję n a p ro f e s o ra n a d z w y c z a jn e g o e tn o lo g ii i e tn o g r a fii o g ó ln ej n a W y d z ia le H u m a n is ty c z n y m w U n iw e rs y te c ie J ó z e f a P iłs u d s k ie g o w W a rs z a w ie (d z isie jsz y UW ). W n a s tę p n y m r o k u z o s ta ł c z ło n k ie m c z y n n y m P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a O rie n ta lis ty c z n e g o , a w 1937 r. p r o f e s o r e m ty t u la r n y m e tn o lo g ii w W o ln e j W s z e c h n ic y P o ls k ie j. W ie lo k ro tn ie b ie r z e u d z ia ł w z ja z d a c h i k o n g re s a c h n a u k o w y c h , j a k K o n g re s M ię d z y n a ro d o w e g o I n s ty tu t u A n tro p o lo g ii w P r a d z e (1924) i A m s te r d a m ie (1927), K o n g re s S ło w ia ń s k ic h G e o g ra fó w i E tn o g ra f ó w w P o ls c e (1927) i w J u g o s ła w ii (1930). N a k a ż d y m z n ic h w y g ła s z a r e f e r a t. O d ro z p o c z ę c ia d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j do c h w ili a r e s z to w a n ia p rz e z g e s ta p o w lis to p a d z ie 1942 r. S t. P o n ia to w s k i k o n ty n u o w a ł p r a c e n a u k o w e i z a ję c ia u n iw e rs y te c k ie . P r o w a d z ił w sto lic y ta j n e s e m in a r ia d la s tu d e n tó w . P o a r e s z to w a n iu k ilk a m ie się c y w ię z io n y b y ł n a P a w ia k u , p ó ź n ie j w ob o zie k o n c e n tr a c y jn y m w M a jd a n k u . W io s n ą 1944 r. z o s ta ł e w a k u o w a n y do o b o zu w G ro s s -R o s e n n a Ś lą s k u , a s tą d do L ito m ie rz y c w S u d e ta c h , g d z ie z m a r ł z w y c ie ń c z e n ia w s ty c z n iu 1945 r . 6

S t. P o n ia to w s k i p u b lik o w a ł m ało . W ięk szo ść je g o p ra c u k a z a ła się d z ię k i in s p ir a c j i i z a c h ę c ie jeg o u c z n ió w i w s p ó łp r a c o w n ik ó w , g d y ż n ie c h ę tn ie w r a ­ c a ł do te m a tó w , k tó r e u z n a ł z a ro z w ią z a n e . N o w e z a g a d n ie n ia p o c h ła n ia ły go c a łk o w ic ie . D u ż a część jeg o d o ro b k u sp o c z y w a n ie m a l n ie t k n ię t a w A r c h i­ w u m P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a L u d o z n a w c z e g o w e W ro c ła w iu . Z teg o m a te r ia łu po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j o p u b lik o w a n o ty lk o c z te ry p r a c e e tn o l o g ic z n e 7. B yć m o że n ie d a le k a p rz y s z ło ść p o zw o li u d o s tę p n ić c z y te ln ik o m w sz y stk ie p ra c e teg o w y b itn e g o uczo n eg o . P u b lik a c je S t. P o n ia to w s k ie g o , ch o ć n ie lic z ­ n e, są n a n a jw y ż s z y m p o z io m ie n a u k o w y m . C e c h u je je rz e te ln o ś ć , g ru n to w n a w ie d z a o p a r ta n a n a jn o w s z e j li te r a tu r z e p rz e d m io tu u k a z u ją c e j się n a c a ły m św ie c ie , k ry ty c z n o ść , ścisło ść i o d w a g a tw ó rc z a .

W ie le m ie js c a w s w o im d o ro b k u p is a r s k im S t. P o n ia to w s k i p o św ię c ił n a jb a r d z ie j n e w ra lg ic z n y m p u n k to m k a ż d e j n a u k i, j a k z a d a n ie , p rz e d m io t i m e to d a d a n e j d y sc y p lin y , w szczeg ó ln o ści e tn o lo g ii. P r o b le m m e to d y p o ja w ia się u S t. P o n ia to w s k ie g o w d z ie d z in ie e tn o lo g ii n a jw c z e ś n ie j, bo od p o c z ą tk u je g o z a in te r e s o w a ń tą n a u k ą i w z a s a d z ie p o z o s ta je p r z e d m io te m b a d a ń d o k o ń c a je g o d z ia ła ln o ś c i n a u k o w e j. P ie r w s z a je g o p r a c a e tn o lo g ic z n a n o

-4 P r o w a d z ił b a d a n ia a n tro p o lo g ic z n e i e tn o lo g ic z n e G o ld ó w n a d d o ln y m A m u r e m i O ro c z o n ó w -u d ik e n a d C h u n g a ri. W y p ra w ie te j p a tr o n o w a ły : U n i­ w e r s y te t w O x fo rd z ie , M u z e u m P e n s y lw a ń s k ie , S m ith s o n ia n I n s titu tio n , R o ­ s y js k a A k a d e m ia N a u k . K ie ro w n ic tw o n a d 3 5 -o so b o w y m z e sp o łe m n a u k o w ­ c ó w p o w ie rz o n o M a r ii C z a p l i c k i e j . s O d w io s n y 1932 r. b y ł r ó w n ie ż o p ie k u n e m no w o p o w s ta łe g o K o ła L u d o ­ z n a w c z e g o S tu d e n tó w W o ln e j W sz e c h n ic y P o ls k ie j (W iad o m o śc i L u d o z n a w ­ cze 3—4, 1932, 98). ® W p ie r w s z y c h ty g o d n ia c h d z ia ła ń w o je n n y c h z g in ą ł je d y n y sy n P o n ia ­ to w sk ie g o , A n d rz e j, a 15 k w ie tn ia 1943 r . z m a r ła jego żona J a n in a .

3 M a h a v r a ta . M e to d a b a d a n ia g e n e z y w y tw o r ó w k u ltu r o w y c h w e tn o lo g ii, L u d 36(19-39—45) 107— 134; F a k ty e tn o lo g ic z n e i m e to d y ic h b a d a ń , L u d 37(1946) 32— 68; Z a g a d n ie n ie p a r a le liz a c ji k u ltu r p a le o lity c z n y c h z k u ltu r a m i

e tn o lo g ic z n y m i, L u d 38(1947) 28—34; D z ie n n ik w y p r a w y (do k r a ju G o ld ó w i O ro c zo n ó w w 1914 r.), L u d 50(1966) 7— 120.

sz ą c a ty t u ł O m e to d z ie h is to r y c z n e j w e tn o lo g ii i z n a c z e n iu je j w y n ik ó w d la

h is to r ii z la t 1917— 1918 8 o p ró c z te g o , że in f o r m u je rz e te ln ie o n o w y m w ó w ­

c zas k ie r u n k u h is to ry c z n y m w e tn o lo g ii, k tó r y n a jb liż s z y b y ł S t. P o n ia to w ­ sk ie m u , je s t k r y ty k ą m e to d y e w o lu c jo n is ty c z n e j, p a n u ją c e j w ó w c z a s n ie p o ­ d z ie ln ie ró w n ie ż w e tn o lo g ii p o ls k ie j. P r o b le m a ty k ę 'tę k o n ty n u u je S t. P o n ia ­ to w s k i i p o s z e rz a w p ra c y p rz e d s ta w io n e j n a p o s ie d z e n iu W y d z ia łu I I T o - w h rz y s tw a N a u k o w e g o W a rs z a w s k ie g o 13 lu te g o 1920 r. p t. Z a d a n ie i p r z e d ­ m io t e tn o lo g ii 9. J e s t to n a jw a ż n ie js z a p u b lik a c ja d la w ła ś c iw e j o c en y i z ro ­ z u m ie n ia c a łe g o p ó ź n ie jsz e g o d o ro b k u e tn o lo g ic z n e g o St. P o n ia to w s k ie g o . P r z e p r o w a d z ił w n ie j p o d s ta w o w y p o d z ia ł p rz e d m io tu n a u k o c z ło w ie k u n a d w a z a sa d n ic z e d z ia ły : n a tu r ę i k u lt u r ę l u d z i 10. P ie r w s z y m z a jm u ją się n a u k i a n tro p o lo g ic z n e (p rz y ro d n ic z e , b io lo g iczn e), d r u g im — n a u k i o k u ltu rz e , d la k tó r y c h p o s tu lo w a ł n a z w ę n a u k i s o c jo lo g ic z n e 11. P rz e d m io t, k tó r y m z a jm u ją się n a u k i so c jo lo g ic z n e — k u l t u r a — w o d ró ż n ie n iu od n a u k z a jm u ją c y c h się n a tu r ą p o s ia d a o b o k s t r u k tu r y i f u n k c ji id e o lo g ię (u z a s a d n ie n ie sw eg o is tn ie ­ n ia ) 12. W y tw o ry k u ltu r o w e słu ż ą c e do z a s p o k o je n ia ró ż n y c h p o tr z e b c z ło w ie k a p o d z ie lił n a p ro s te , z a s p o k a ja ją c e p o szczeg ó ln e p o tr z e b y w s z y s tk ic h lu d zi (o d p o w ia d a ją im p o szczeg ó ln e d z ie d z in y k u ltu r y ) i złożone, z a s p o k a ja ją c e c a ­ ło k s z ta łt p o tr z e b p o sz c z e g ó ln y c h g ru p lu d z k ic h (są to k u lt u r y p o szczeg ó ln y ch lu d ó w ) 13. S to s o w n ie do teg o p o d z ia łu w s k a z a ł, że e tn o lo g ia o g ó ln a z a jm u je s ię w y tw o ra m i k u ltu r o w y m i lu d ó w n ie c y w iliz o w a n y c h , a e tn o lo g ia sz c z e g ó ło w a (e tn o g ra fia ) b a d a n ie m lu d ó w n ie c y w iliz o w a n y c h . M ocno a k c e n to w a ł ś c is łą w sp ó łz a le ż n o ść ty c h d y s c y p lin i ic h ró w n o rz ę d n o ś ć , w y n ik a ją c ą z ic h id io - g ra fic z n e g o c h a r a k t e r u . Z a z a d a n ie e tn o lo g ii ja k o n a u k i h is to ry c z n e j u z n a ł p o z n a n ie c a łk o w ite g o r o z w o ju b a d a n y c h p rz e d m io tó w aż do ic h e w e n tu a ln e g o u p a d k u i z a n ik u . O p is j e s t tu ty lk o p u n k te m w y jś c ia . E tn o g ra f ia z g o d n ie ze sw o im p rz e d m io te m s p e c ja liz u je się w b a d a n iu g r u p te r y to r ia ln o - k u ltu r o w y c h i je s t h is to r i ą lu d ó w n ie c y w iliz o w a n y c h . R ó ż n i się od h is to r ii lu d ó w c y w ili­ z o w a n y c h ty m , że je j m e to d y d o s to s o w a n e są d o b a d a ń n ie o p a rty c h n a ź ró d ła c h p is a n y c h 14. E tn o lo g ii n ie u w a ż a ł St. P o n ia to w s k i z a n a u k ę n o m o lo - g ic z n ą . Z a ta k ą u z n a ł so c jo lo g ię , ż ą d a ją c , b y f o r m u ło w a ła p r a w a ogólne,, w a ż n e d la c a łe j k u ltu r y . A k c e n to w a ł śc iśle id io g ra fic z n y c h a r a k t e r etnologii,, w y n ik a ją c y ze s to s o w a n ia w n ie j m e to d y h is to ry c z n e j. P o d c z a s g d y e tn o lo g ia b a d a w ła s n o ś c i p o szc z e g ó ln y c h w y tw o ró w i g r u p k u ltu ro w y c h , so c jo lo g ia z a j ­ m u je się w ła s n o ś c ia m i w s p ó ln y m i w s z y s tk im w y tw o ro m i g ru p o m k u lt u r o ­ w y m 15. S w o je p o g lą d y w ty m w z g lę d z ie p o w tó rz y ł w k ilk u in n y c h sw o ich p ra c a c h , j a k O p o c h o d z e n iu lu d ó w a r y j s k i c h 1B, Z n o w s z y c h p o s tę p ó w e tn o ­ logii 17, E tn o g ra fia P o l s k i 18. 8 P rz e g lą d H is to ry c z n y 21(1917— 1918) 303—319. 9 A rc h iw u m N a u k A n tro p o lo g ic z n y c h T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o W a r­ s z a w sk ie g o 2(1922) n r 2, 1—30. 10 J e s t to ro z w ią z a n ie n ie o d b ie g a ją c e od a k tu a ln y c h w ó w c z a s r o z w ią z a ń c z o ło w y c h p rz e d s ta w ic ie li filo z o fii h u m a n is ty c z n e j: H. R i c k e r t a (D ie G r e n z e n d e r n a tu r w is s e n s c h a ftlic h e n B e g r iffs b ild u n g , T ü b in g e n 2 1913>„ W . D i l t h e y a (D er A u fb a u d e r g e s c h ic h tlic h e n W e l t in d e n G e is te s w is s e n ­ sc h a fte n , B e rlin 1910), W . W i n d e l b a n d a (G e s c h ic h te u n d N a tu r w is s e n - s c h a tf, w : P r a e lu d ie n , T ü b i n g e n 4 1911), z k tó r y m i w w ie lu k w e s tia c h szc z e ­ g ó ło w y c h S t. P o n ia to w s k i p o le m iz o w a ł. 11 Z a d a n ie i p r z e d m io t e tn o lo g ii, 8. 12 T a m ż e ; S. P o n i a t o w s k i , S y s t e m a ty k a z a g a d n ie ń i k ie r u n k ó w so ­ c jo lo g ic z n y c h , P rz e g lą d F ilo z o fic z n y 25(1922) z. 2, 174. 13 Z a d a n ie i p r z e d m io t e tn o lo g ii, 10; S y s t e m a t y k a za g a d n ie ń , 160. 14 Z a d a n ie i p r z e d m io t e tn o lo g ii, 17— 18. 15 T a m ż e , 24. 16 w : W ie d z a o P o lsce, t. I, W a rs z a w a (brw ), 67— 79.

17 C zaso p ism o G e o g ra fic z n e 2Î1924) z. 1, 63.

is W : W ie d z a o P olsce, t. II I, W a rs z a w a 1932, 191— 193.

B I U L E T Y N M I S J O L O G I C Z N O - R E L I G I O Z N A W C Z Y

O s ta tn ia z w y m ie n io n y c h p r a c j e s t p ie r w s z ą w h is to r ii n a u k i p o lsk iej, m o n o g r a fią e tn o g r a fic z n ą P o ls k i. O m ó w ił w n ie j S t. P o n ia to w s k i tr z y p o d s ta ­ w o w e d z ia ły : k u lt u r ę m a te r ia ln ą , d u c h o w ą i sp o łe c z n ą . C a ła p ra c a , ch o ć d a le ­ k a o d p o d a n ia o s ta te c z n y c h ro z w ią z a ń , z o r ie n to w a n a je s t n a cel, j a k i w y ty ­ czy ł e tn o g r a f ii a u to r Z a d a n ia i p r z e d m i o tu e tn o lo g ii. W y k a z a ł w n ie j, że u p o d ło ż a k u lt u r y p o ls k ie j z n a jd u j ą się d w ie k u lt u r y z a s a d n ic z e : p a s te r s k a i k o p ie n ia c k a w o ln o m a tr ia r c h a ln a . N a p o d s ta w ie d o k u m e n tó w h is to ry c z n y c h w y k a z a ł też, że is tn ia ł u S ło w ia n n a z ie m ia c h P o ls k i k u lt I ś to ty N a jw y ż sz e j ś c iśle z w ią z a n y z k u l t u r ą p a s t e r s k ą 19. C h a r a k te r y s ty c z n y d la n a s z y c h zie m k u lt p rz o d k ó w w ią z a ł z k u l t u r ą k o p ie n ia c k ą i u w a ż a ł go z a s ta rs z e od in n y c h ź ró d ło w ie rz e n io w e , n p . od a n im iz m u czy m a n i z m u 20. N ie sp o só b tu t a j p rz y ­ ta c z a ć c a ło śc i p o g lą d ó w S t. P o n ia to w s k ie g o n a o m a w ia n e z a g a d n i e n ie 21. O ry ­ g in a ln e r o z w ią z a n ia re lig io z n a w c z e z n a jd u j ą się w ta k ic h p r a c a c h teg o u c z o ­ n ego, j a k G e n e za p o c h ó w k u ż a r o w e g o 22, Z n o w s z y c h p o s tę p ó w e t n o l o g ii23, G e ­

n e z a l u k u t r y u m f a l n e g o u , P r z y c z y n e k do m e to d b a d a n ia iz o la c ji o b r z ę d o ­ w e j 25. N a jb a rd z ie j w a rto ś c io w ą p r a c ą re lig io z n a w c z ą m ia ło być d zieło je g o

ż y c ia M a h a v r a ta , tr a k t u j ą c e o p o c h ó w k a c h . M a te r ia ły z e b r a n e do n ie j p rz e z S t. P o n ia to w s k ie g o z n a jd u j ą się w a r c h iw u m P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a L u d o ­ z n aw czeg o . N ie w ie lk a ic h część u k a z a ła się d r u k ie m w „ L u d z ie ” po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j d z ię k i k s. B u l a n d z i e . O p u b lik o w a n e t a m f r a g m e n t y p t. F a k ty e tn o lo g ic z n e i m e to d y ic h b a d a ń o ra z M a h a v r a ta . M e to d a b a d a n ia

g e n e z y w y tw o r ó w k u lt u r o w y c h d ó ty c z ą p rz e d m io tu i m e to d y e tn o lo g ii. O m a ­

w ia ją p o d z ia ł p rz e d m io tu n a u k h u m a n is ty c z n y c h (ta k i s a m d la e tn o lo g ii) i z a ­ ry s m e to d e tn o lo g ii. S ą to ro z w ią z a n ia z a s łu g u ją c e n a u w a g ę ja k o p r ó b a s tw o ­ r z e n ia m e to d y c a ło ś c io w e j i p e łn e j d la e tn o lo g ii. K o n s tr u o w a ł j ą S t. P o n ia ­ to w s k i o p ie r a ją c się n a w s z y s tk ic h z n a n y c h m u w ó w c z a s o s ią g n ię c ia c h m e ­ to d o lo g ic z n y c h w n a u c e . T rz e c i z k o le i a r t y k u ł o p u b lik o w a n y p rz e z ks. B u ­ la n d ę n o si ty tu ł Z a g a d n ie n ie p a r a le liz a c ji k u ltu r p a le o lity c z n y c h z k u ltu r a m i

e tn o lo g ic z n y m i. C z w a r ty i o s ta tn i z o p u b lik o w a n y c h po w o jn ie jeg o p ra c e tn o lo g ic z n y c h je s t D z ie n n ik w y p r a w y (do k r a ju G o ld ó w i O ro c zo n ó w 1914 r.), k tó r y u k a z a ł się z in ic ja ty w y p ro f. J . G a j k a . W d o ro b k u n a u k o w y m S t. P o n ia to w s k ie g o ró w n ie d u ż ą w a rto ś ć n a u k o w ą m a j ą je g o p r a c e a n tro p o lo g ic z n e , k tó r e u p r z e d z a ją czaso w o ta m te o te m a ty c e ' e tn o lo g ic z n e j i re lig io z n a w c z e j. T e o s ta tn ie d o m in u ją z d e c y d o w a n ie w c a łe j je g o tw ó rc z o ś c i n a u k o w e j, a le je j n ie w y c z e rp u ją . Z p r a c a n tro p o lo g ic z n y c h w y p a d a o m ó w ić k r ó tk o p r z y n a jm n ie j n ie k tó re d la b a rd z ie j p e łn e g o o b razu ' s y lw e tk i u czo n eg o . W ięk szo ść ic h m a c h a r a k t e r p rz y c z y n k o w y , n a co w s k a ­ z u ją ty tu ły , n p . o p u b lik o w a n a w P o ls c e w 1909 r. p ie r w s z a z n ic h pt. P r z y ­

c z y n e k do k r a n io lo g ii C h iń c z y k ó w (W a rsz a w a ). C zęsto m a ją z n a c z e n ie p io ­

n ie r s k ie , a są p rz e w a ż n ie o p a r te n a b a d a n ia c h , k tó r e p r z e p r o w a d z ił S t. P o ­ n ia to w s k i w I n s ty tu c ie A n tro p o lo g ic z n y m w Z u ry c h u .

P ro b le m z w ię k s z e n ia d o k ła d n o ś c i p o m ia ró w a n tro p o lo g ic z n y c h p o ru s z y ł 19 T a m ż e , 264.

20 P rz e z m a n iz m ro z u m ia ł is tn ie n ie ja k ie jś b liż e j n ie o k re ś lo n e j m ocy (w M e la n e z ji m a n a i s tą d m a n iz m ), ro z la n e j po c a ły m św iecie, k tó r ą cz ło ­ w ie k m o że w y z y sk a ć d la sie b ie z a p o m o c ą p r a k t y k m a g ic z n y c h (zob. ta m ż e ; p o r. te ż L. G r a b o w s k i , W ie lk i n ie z n a n y . Z a r y s r e lig io z n a w s tw a , P ł o c k 2 1983, 182— 183). 21 P o g lą d y re lig io z n a w c z e S t. P o n ia to w s k ie g o o m ó w iła J. K r a j e w s k a , p o r. w y żej. 22 W : Z b o r n ik r a d o w a n a I I I k o n g r e s u s lo v e n s k ic h g e o fr a fa i e tn o g r a fa u J u g o sla v ia 1930, 217— 220.

23 C zaso p ism o G e o g ra fic z n e 2(1924) z. 1, 61—72; z. 3, 412—422; 3(1925) z. 1—2, 76^-88.

24 W a rs z a w a 1930 (B ib lio th e c a U n iv e r s ita tis L ib e r a e P olo n a e, fase. 22).. 25 A r c h iw u m N a u k A n tro p o lo g ic z n y c h T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o W a r ­ sz a w sk ie g o 1(1921) n r 7, 1— 6.

BIULETYN M ISJOLOGICZNO-RELIGIOZNAW CZY S t. P o n ia to w s k i w p r a c y p t. O w p ły w ie b łę d ó w o b s e r w a c y jn y c h n a w s k a ź n i k i a n tr o p o lo g ic zn e 2e. W y k a z a ł w p ły w b łę d ó w o b s e r w a c y jn y c h n a w s k a ź n ik i in ­ d y w id u a ln e i n ie k tó re s ta ty s ty c z n e , u ż y w a n e do c h a r a k te r y z o w a n ia o d d z ie l­ n y c h g r u p i ic h s to s u n k ó w w z a je m n y c h . P o d ją ł p ró b ę o p ra c o w a n ia o g ó ln y ch p o d s ta w te o re ty c z n y c h , n a k tó r y c h m o g ły b y o p rz e ć się d a ls z e b a d a n ia . Do z ilu s tr o w a n ia p o d s ta w te o r e ty c z n y c h u ż y w a n ie k tó r y c h w a ż n ie js z y c h w s k a ź ­ n ik ó w k r a n io m e tr y c z n y c h i k e fa lo m e try e z n y c h .

B a d a n ia a n tro p o lo g ic z n e n a d k o śc ią s k o k o w ą 27 p o św ię c ił ró ż n ic o m r a ­ so w y m w b u d o w ie k o śc i sto p y lu d z k ie j, k tó r e w ó w c z a s b y ły b a rd z o m a ło z n a n e . Z a ją ł się m e to d a m i o ste o m e try c z n y m i z p o w o d u z b y t d u ż y c h ró ż n ic w m e to d a c h b a d a ń . K ry ty c z n ie o m ó w ił o s te o m e trię k o śc i s k o k o w e j w c e lu s tw o r z e n ia p o d s ta w y d la b a r d z ie j je d n o lity c h i p e łn y c h b a d a ń w ty m w z g lę d z ie . Z e s ta w ił w s z y s tk ie d o ty c h c z a so w e p o m ia ry n a d k o śc ią s k o k o w ą i w p ro w a d z ił sz e re g n o w y ch , p o z w a la ją c y c h u ją ć ilo ścio w o ró ż n ic e ra s o w e d o tą d n ie d o s ta te c z n ie u w z g lę d n ia n e a lb o p o m ija n e .

W a r t y k u le p t. P r z y c z y n e k do z m ie n n o ś c i k o śc i i s z w ó w s k le p ie n ia c z a s z ­

k i u m ie s z k a ń c ó w z i e m p o l s k ic h 28 S t. P o n ia to w s k i z a m ie rz a ł u z u p e łn ić d a n e

0 n a jb a r d z ie j z b a d a n e j części u k ła d u k o s tn e g o c z ło w ie k a — czaszce — P o la ­ k ó w . W y n ik ó w b a d a ń d o ty c z ą c y c h k o ści s k le p ie n ia c z a sz k i i tw a r z y p r a w ie w s z y s tk ic h w ię k s z y c h g ru p lu d ó w e u r o p e js k ic h d o s ta r c z a ła w ó w c z a s w ię ­ k szo ść l i t e r a t u r y n a te n te m a t. B r a k b y ło ty lk o rz e te ln y c h b a d a ń n a d k o śćm i 1 sz w a m i 298 czaszek , p o c h o d z ą c y c h z K ró le s tw a , k tó r y c h p o ls k ie p o c h o d z e n ie w w ię k sz o ś c i n ie u le g a w ą tp liw o ś c i. D la p o r ó w n a n ia p o d a je w y n ik i 132 cza­ sz e k z B ia ło ru si, G a lic ji, L itw y , Ż m u d z i, P o d o la , U k r a in y i W o ły n ia o ra z 24 c z a sz k i z m ie js c o w o ś c i b liż e j n ie o z n a c z o n y c h , a le le ż ą c y c h n a z ie m ia c h p o l­ s k ic h . A u to r z a s tr z e g a się, że n ie są to d a n e ścisłe, g d y ż jesz c z e je s t z b y t d a ­ le k a d ro g a do d o k ła d n e g o w y o d r ę b n ie n ia ra s o w y c h s k ła d n ik ó w p o sz c z e g ó l­ n y c h g r u p e tn ic z n y c h lu b g e o g ra fic z n y c h . W y k a z a ł is tn ie n ie filo g e n e ty c z n y c h w y ż sz y c h s to p n i ro z w o ju b u d o w y sz w ó w c z a sz e k P o la k ó w i g r u p im p o k r e w ­ n y c h , p o d o b n ie j a k u g r u p z a c h o d n io e u r o p e js k ic h 29. M a te r ia ł k r a n io lo g ic z n y z E m s, k a n to n u G r a u b ü n d e n w S z w a jc a rii, k tó r y p o m ie rz y ł S t. P o n ia to w s k i w Z u ry c h u w k ró tc e po ro z p o c z ę c iu s w o ic h s t u ­ d ió w , o p u b lik o w a ła d o p ie ro w 1959 r. L. K a c z o r o w s k a 30. A u to r k a w y ­ soko o c e n iła rz e te ln o ś ć p o m ia ró w , k a r t p o m ia ro w y c h i o b ry s ó w w ro b in o w y c b w p ła s z c z y ź n ie ś r o d k o w o -s trz a łk o w e j. W a rto ść b a d a ń p o d n o si d u ż a liczb a p o m ie rz o n y c h c e c h i c ie k a w a p rz y n a le ż n o ś ć te r y to r ia ln a . M a te r ia ł te n p o z w o ­ li ł L. K a c z o ro w s k ie j s k o ry g o w a ć d o ty c h c z a so w e p o g lą d y u c z o n y c h n a ty p a lp e js k i. K a ż d a z w y m ie n io n y c h p r a c a n tro p o lo g ic z n y c h S t. P o n ia to w s k ie g o w n o s i n o w e ro z w ią z a n ia m e to d o lo g ic z n e i k o n k r e tn e p rz y c z y n k i do n a u k i 31. C o ra z rz a d z ie j s p o ty k a się o b e c n ie u c z o n y c h te g o ty p u . M ie jm y n a d z ie ję , że s e tn a ro c z n ic a u ro d z in s ta n ie się o k a z ją do ż y w sz e ­ go z a in te r e s o w a n ia się s y lw e tk ą i d o ro b k ie m S ta n is ła w a P o n ia to w s k ie g o . N ie c h n ie b ę d z ie z m a r n o w a n y t r u d c z ło w ie k a i u c z o n e g o te j k la s y p o n ie s io n y d la k u lt u r y d u c h o w e j n a sz e g o n a ro d u . K r z y s z to f G ła d k o w s k i, L u b lin 26 W a rs z a w a 1912. 27 W a rs z a w a 1913. 28 S p ra w o z d a n ia z p o s ie d z e ń T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o W a rs z a w sk ie g o 8(1915) z. 5. 286—297. 29 T a m ż e , 295.

30 S t. P o n i a t o w s k i , C ra n ia H e lv e tic a , E m s, W ro c ła w 1959i

31 N p. K r y te r ia b io m e tr y c z n e p r z y n a le ż n o ś c i je d n o s tk i do n a tu r a ln e j g r u ­

p y m o r fo lo g ic z n e j, W a rs z a w a 1910. P o z y c ja ta w ję z y k u n ie m ie c k im u k a z a ła

się ja k o ro zd z. 22 cz. 1 d z ie ła ; D ie b io m e tr is c h e n K r ite r i e n ü b e r d ie Z u g e ­

h ö r ig k e it e in e s I n d iv id u u m s z u e in e r n a tü r lic h e n m o r fo lo g is c h e n G ru p p e , w :

A. L a n g (w yd.), E x p e r im e n ta le V e r e r b u n g s le h r e , J e n a 1914; O k la s y fi k a c ji

BIULETYN MISJO LO GICZNO-RELIGIOZNAW CZY

II. O P R A C O W A N IA

A n g lik a ń sk i ru ch m isy jn y w p ierw szy m o k resie po reform acji

R e f o r m a c ja n ie p rz y n io s ła ze s o b ą id e i e w a n g e liz a c ji lu d ó w n ie c h r z e ś c i­ ja ń s k ic h o ś w ia to w y m za się g u . A n g lia w r a z z in n y m i k r a j a m i p rz e c h o d z iła re w o lu c ję p o lity c z n ą i re lig ijn y p r z e w r ó t, po z a k o ń c z e n iu k tó r y c h w ia rę in t e r p r e to w a ło się w k a te g o r ia c h relig'ii n a ro d o w e j. Z a ło ż e n ie T o w a r z y s tw a d la R o z w o ju W ie d z y C h rz e ś c ija ń s k ie j (S o c ie ty fo r th e P ro m o tio n o f C h r is tia n K n o w le d g e ) w 1698 r. o ra z T o w a r z y s tw a P r o p a g o w a n ia E w a n g e lii (S o ciety f o r th e P r o p a g a tio n of th e G o sp el) w 1701 r. b y ły w y d a rz e n ia m i o g łę b o k im z n a c z e n iu w h is to r ii ż y c ia re lig ijn e g o A n g lii, p o n ie w a ż d o w o d ziły , że m im o p r z e w a ż a ją c y c h te n d e n c ji p a n u ją c y c h w ło n ie K o śc io ła A n g lii i p a ń s tw a is tn ia ły w c ią ż n u r t y o p e ru ją c e k a te g o r ia m i sz e rs z y m i n iż w ła s n y k r a j i k tó ­ r y m n ie o b c a b y ła id e a s łu ż e n ia K o śc io ło w i w s k a li ś w ia to w e j. W 1706 r., p r a w ie ró w n o c z e ś n ie z z a ło ż e n ie m d w ó c h w s p o m n ia n y c h w y ż e j a n g ie ls k ic h to w a r z y s tw m is y jn y c h , p o w s ta je D u ń s k a M is ja d la In d ii, a w 1743 r. D a v id B r a i n d e r d ro z p o c z y n a p ra c ę w ś ró d I n d ia n a m e r y k a ń s k ic h . T e i s p o k r e w ­ n io n e z n im i m c h y n a k o n ty n e n c ie E u ro p y s ta n o w iły je d n e z p ie rw s z y c h o z n a k d u c h o w e g o o d ro d z e n ia .

W y d a rz e n ie m o w c ią ż d u ż e j w a d z e , c h o c ia ż w ty m cza sie n a p o z ó r bez w ię k sz e g o z n a c z e n ia , b y ło z a ło ż e n ie M isji B ra c i M o ra w s k ic h w H e r r n h u t w 1732 r. N a le ż y tu z w ró c ić u w a g ę n a f a k t n a w r ó c e n ia J o h n a W e s l e y a p rz e z je d n e g o z ic h m is jo n a rz y , p o n ie w a ż tw o rz y to w a ż n e o g n iw o w n a s t ę p ­ s tw ie w y d a rz e ń . W z m o ż o n a d z ia ła ln o ś ć e w a n g e liz a c y jn a J . W e sle y a i to w a ­ rz y s z y w y w a r ła g łę b o k i w p ły w w A n g lii, co w k o n s e k w e n c ji d o p ro w a d z iło do d a le k o id ą c y c h r e f o r m s p o łe c z n y c h w k r a j u i do n o w eg o o d k ry c ia ś w ia ­ to w e j m is ji c h rz e ś c ija ń s tw a .

O p u b lik o w a n ie P o d r ó ż y k a p ita n a C o o ka p o d z ia ła ło n a w y o b ra ź n ię m ło ­ dego la ta c z a o b u w ia W illia m a С a r e у a. J e s t to ty p o w e d la te g o s tu le c ia c ie k a w o ś c i i p o s z u k iw a ń , że k s ią ż k a W illia m a C a r e y a , k tó r a s łu s z n ie m oże p re te n d o w a ć do teg o , że z a p o c z ą tk o w a ła r u c h m is y jn y w A n g lii w c z a sa c h n o w o ż y tn y c h , z a ty tu ło w a n a z o s ta ła O b o w ią z e k c h r z e ś c ija n n a w r a c a n ia p o g a n 1. C h ło p iec, k tó r y b y ł t a k z a fa s c y n o w a n y Ż y c ie m K o lu m b a , że je g o n a u c z y c ie l p rz e z w a ł go im ie n ie m w ie lk ie g o o d k ry w c y , n ie o m ie sz k a ł o d p o w ie d z ie ć n a d re s z c z w z r u s z e n ia to w a rz y s z ą c y le k tu r z e p rz y g ó d k a p it a n a C ooka. To w ła ś ­ n ie z a ró w n o t e n w ie lk i o d k ry w c a , ja k i N o w y T e s ta m e n t k ie r o w a ły n im , k ie d y o tw ie r a ł sw ą I n q u i r y sło w a m i J e z u s a C h r y s tu s a : „ Id ź c ie i n a u c z a jc ie w s z y s t­ k ie n a r o d y ” . W szy scy je m u w s p ó łc z e ś n i z n a li te n w e r s e t e w a n g e lic z n y . A le d o p ie ro W illia m C a re y d o s trz e g ł w z a je m n ą z a le żn o ść p o d ró ż y i e w a n g e liz o ­ w a n ia k a p ita n a C o o k a z je d n e j s tro n y i o b o w ią z e k p rz e d s ię w z ię ć m is y jn y c h z d ru g ie j. N ie ty lk o d o s trz e g ł ją , lecz p o d k r e ś la ł w a g ę te j w z a je m n e j z a le ż ­ n o śc i w ży c iu c h rz e ś c ija n in a .

W sw e j g o d n e j u w a g i ro z p r a w ie (O b o w ią z e k c h r z e ś c ija n ) W. C a re y o m ó w ił s y tu a c ję m is y jn ą ś w ia ta n a tle h is to rii. Z e b ra ł s ta ty s ty k i lu d n o ś c i ś w ia ta s k la s y f ik o w a n e j w e d łu g r a s i re lig ii. Z w r ó c ił sz c z e g ó ln ą u w a g ę n a p o ­ tr z e b y e w a n g e liz a c y jn e A m e ry k i P o łu d n io w e j, N o w e j G w in e i, w ie lu części Azji·, N o w ej Z e la n d ii (o k tó r e j c z y ta ł w k sią ż c e k a p it a n a C ooka) o ra z A fry ­ ki, a z a k o ń c z y ł p rz e g lą d s tw ie rd z e n ie m , że w sz y stk o to je s t n a g lą c y m a p e ­ le m do c h rz e ś c ija n . Z a p ro p o n o w a ł n a s tę p n ie u s ta le n ie k o n k r e tn y c h p la n ó w d la p rz e d s ię w z ię ć m is y jn y c h . W ro k p ó ź n ie j W. C a re y p o ż e g lo w a ł do I n d ii; m ia ło to by ć o tw a rc ie m d ro g i d la w ie lk ie j k r u c j a ty e w a n g e liz a c y jn e j n a te r e n ie A zji.

1 W. C a r e y , A n I n g y ir y in to th e O b lig a tio n s o f C h r is tia n s to U se

M e a n s fo r th e C o n v e r s io n o f th e H e a th e n s, H o d d e r a n d S to u g h to n 1891.