Л С T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA HISTÔR1CA 24, 1986
Tadeusz M arszaI
PRZESTRZENNE ASPEKTY RO ZW OJU PRZEMYSŁU W ŁÓKIENNICZEGO NA ŚWIECIE DO POŁOW Y XX WIEKU
Początki in d u strializacji w łókiennictw a się g a ją ok resu rew olucji przem ysłow ej, kiedy ten rodzaj w ytw órczości z rękodzieła, rzem iosła i m anufak tur p rzek ształcił się w przem ysł, zaś w p ro w ad zen ie m aszyn p o ru szan y ch za pom ocą e n e rg ii e le k try c z n e j pozw oliło na realizację w iększej części procesu produkcji.
M odyfikacja sy stem u pro du k cji spow odow ała w konsekw en cji zm iany rozkładu przestrzen n eg o obróbki w łókien. Przem ysł tek sty ln y rozw inął się w tych regionach, k tó re m iały k o rzy stn e w a ru n k i w la tach 1800— 1870, tj. w o kresie n ajw ięk szy ch przem ian ф tech n ice i technologii tej g ałęzi w ytw órczości.
M echanizacja zapoczątkow ana przez „la tają c e czółenko" K aya do prow adziła w ciągu n iesp ełn a stu lat do zw ielok rotnienia produkcji w yrobów b aw ełn ian y ch w Anglii. O ile w 1750 r. im port surow ej ba- wehny do A nglii w ynosił około 1 tys. ton, sto la t później już 435 tys. ton. T ak g w ałto w n y w zrost p rzerobu m ożliwy był ty lk o dzięki w p ro w adzeniu m aszyn 1.
W szy stk ie w y nalazki zastosow ano na szero k ą skalę w A nglii dużo w cześniej aniżeli na k o n ty n en c ie eu ro p ejskim . Do la t dw udziestych XIX stu lecia A nglia była jed y n y m k raje m na św iecie, w k tó ry m do konyw ała się rew o lu cja przem ysłow a. D aw ało jej to w sto su n k u do innych p aństw k ilk ad ziesiąt la t przew agi w w yścigu gospodarczym . Anglia stała się p ierw szą potęg ą ekono m iczn ą św iata.
Na ten ogrom ny rozw ój i e k sp an sję an g ielsk ieg o przem ysłu w łó
1 J. C i e p l e w s k i , J. K o s t r o w i c k a , Z. L a n d a u , J. T o m a s z o w s k i , D zieje gospodarcze św ia ta do r. 1970, W arszaw a 1974, s. 65.
kienniczego, zw łaszcza baw ełn ian eg o, złożyło się kilka p rzyczy n 2. Pierw szą z nich b yła niew ątp liw ie obecność w ielkich kapitałów , n a g rom adzo ny ch i ciągle pom nażanych, głów nie dzięki znaczeniu b ry tyjskiego handlu, p rzede w szystkim kolonialnego. N ap ły w ające do A nglii w ielkie dochody z h and lu zagraniczn ego (zwłaszcza po w y su nięciu w dru giej połow ie XIX w. d o k try n y „w olnego handlu") inw e sto w ano w k ra ju w budow ę n o w y ch zakładów p ro d u k cy jn y ch , a póź niej, choć w m niejszym stopniu, rów nież na te re n a c h im perium . Duże znaczenie m iała w czesna k o n c e n tra c ja siły roboczej. W ojny, k tó re w ybuchały w E uropie w o k resie od dokonania pierw szy ch w ynalazków do 1815 r., m iały o w iele b ard ziej ujem n y w pływ na rozw ój przem ysłu na k o n ty n en cie niż w W ielkiej Brytanii. Rozwój w łókiennictw a b ry
ty jsk ieg o faw o ryzow ały w reszcie k o rzy stn e w a ru n k i n a tu ra ln e : obec ność w ęgla i rud żelaza, k o rzy stn y dla p rzęd zaln ictw a k lim at i w sp a niałe z handlow ego p u n k tu w idzenia położenie geograficzne W ielkiej Brytanii. B rytyjski przem ysł w łó k ien n iczy k o rzy sta ł w dużej m ierze z dobrze rozw iniętego tra n sp o rtu m orskiego tego k raju , zarów no w p rzypad k u im portu su row ca z te ry to rió w zam orskich, ja k i ek sp o rtu w yrobów gotow ych, a po lity k a „w olnego h andlu" znacznie jeszcze
u łatw iła dy sk o n to w an ie tych k orzy ści3.
Z arów no w pro d u k cji jak i w h an dlu zagranicznym W ielka Bry tania zdobyła i przez długi czas utrzy m y w ała niekw estion ow an ą, do m inującą pozycję w e w łókiennictw ie, czyli w m ającej podstaw ow e w ów czas znaczenie b ranży b aw ełn ianej. Już przed 1801 r. A nglia p ro dukow ała w ięcej w yrobów baw ełn ian ych niż cały k o n ty n en t e u ro p e j ski, zaś przeciętn ie 4/5 p ro duk cji w yrobów baw ełnian ych (XIX w.) było przeznaczone na ek sp o rt4. Szacuje się, że w latach 1816— 1848 w artość rocznego ek spo rtu w yrobów b aw ełn ian y ch z Anglii stanow iła 40—50% w artości całego ek spo rtu tego k ra ju 5.
P rzeobrażenia w e w łókiennictw ie in nych k rajó w p rzebieg ały w w a ru n k ac h nieco odm iennych. Istn iały już bow iem pew ne gotow e w zory,
* W b o g atej lite ra tu rz e n au k o w ej w skazano w iele p rzyczyn i u w aru n k o w ań r e w olucji przem ysłow ej w A nglii, od o g ó ln y ch p rzesłan ek w postaci u stro ju społeczno- g o sp o d a rc z e g o do sp ecyficznych cech rozw oju h isto ry czn eg o i położenia g eograficz nego (por. ra. in. E. K a c z y ń s k a , K. P i e s o w i с z, W y k ł a d y z p o w s z e c h n e j h i sto rii g o s p o d a r c z e j, W arszaw a 1977, s. 197—200).
3 Por. P. G e o r g e , G é o g ra p h ie in d u s tr ie lle d u m o n d e , P aris 1971, s. 17—18. Za sad y w olnego han d lu om aw ia m. in. Z. F o 1 1 y ń s к i, T e o ria h a n d lu m ię d z y n a r o d o w e g o , W arszaw a 1970, s. 59--61.
4 D. S t a m p , C h is h o lm 's H a n d b o o k o t C o m m e r c ia l G e o g ra p h y , L ondon—New York 1975, s. 184.
5 E. J. H o b s b a w m , T h e age o l R e v o lu tio n ; E u ro p e 1789— 1848, London 1962, s. 38.
a p o w stający przem ysł n ap o ty k a ł na k o n k u ren c ję w yrobów b ry ty j sk ich6. Na k o n ty n en c ie eu ro p e jsk im w łó k iennictw o jak o przem ysł rozw inęło się n ajw cześn iej w e F rancji, gdzie w la ta c h dw udziestych 1 trzy d ziesty ch XIX w. w b ranży b aw ełn ian ej zastoso w ano na szerszą sk alę w iele m aszyn. Nie był to jed n a k rozw ój ró w nie szybki i śm iały jak w e w łó k ien nictw ie angielskim . W ten sposób F ra n cja stała się drugim k rajem w dziedzinie m echanizacji p rodukcji tkanin b a w e łn ia n y c h 7.
Podobne procesy, o p a rte na tra d y c ji w łókienniczej, zachodziły w N iem czech, Szw ajcarii, Belgii, H iszpanii i W łoszech, gdzie now y, żyw otny i bardzo k o rzy stn y przem ysł b a w e łn ia n y stał się p o d staw o wym działem w ytw órczości przem ysłow ej i z tego ty tu łu rozw ijał się pod och ro ną tary f celnych.
W e w schodniej i południow ej Europie rozw ój w łókienn ictw a jako przem ysłu był znacznie opóźniony w p o ró w n an iu do zachodniej części k o n ty n en tu . U progu XIX yr. przew ażała n adal p ro d u k cja ręk o d z iel nicza, chociaż p o jaw iły się już m anufaktury, a w ładze p aństw ow e n ie k tó ry c h k rajó w p o d jęły k ro k i sp rz y ja ją c e rozw ojow i przem ysłu. W Rosji w pierw szym ćw ierćw ieczu XIX w. w zrastał szybko im port u d o skon alo nych narzędzi, a tak że m aszyn. Już w 1805 r., w P e te rsb u r gu zastosow ano w fab ry ce b aw ełn ian ej m aszynę p aro w ą 8. N a początku lat pięćd ziesiąty ch XIX w. czy n n y ch b y ło na obszarze Rosji około 2 tys. czółenek m echanicznych o raz do 100 tys. ręczny ch k ro sie n 9. N ow e zak ład y w łó kiennicze w tym k ra ju p o w sta w a ły często na wsi, ze środków finansow ych w łaścicieli ziem skich. Z reg u ły k o szty w ła sne prod u k cji w k raja ch , w k tó ry c h tw orzył się dopiero przem ysł kształto w ały się znacznie w yżej niż w p ań stw ach , w k tó ry c h p rz e m ysł już istniał.
N apływ tań szy ch w yrobó w obcych ham ow ał sk utecznie rozw ój p ro dukcji k rajo w ej, toteż w łó k ien nictw o m ogło się rozw ijać tylk o tam,
6 Problem n ieró w n o m iem o ści rozw oju g sopodarczego w o k re s ie re w o lu c ji przem y słow ej i jego sk u tk i om aw ia K a c z y ń s k a , P i e s o w i c z , op. cit., s. 228—235.
7 N ależy zaznaczyć, że ju ż w la ta c h p ięćd z iesiąty ch XVIII w. w łó k ien n ictw o n a leżało do g łó w n y ch działów w ytw órczości w e F ran cji (por. W. O. H e n d e r s o n , Britain and in d u stria l Europe. S tu d ies in British In llu en ce on the In dustrial R evo lu tion in W e ste rn Europe, L eicester 1965, s. 14). Z ag ad n ien ie rozw o ju fran cu sk ieg o p rze m ysłu te k s ty ln e g o w XIX w. p o ru szają tak że P. L é o n , Les in d u stries te x tile s en France au XI X, „A nnales Econom ies Sociétés C iv ilisatio n es", P aris 1957, t. XII, no 2, s. 326—330 o raz A. D u n h a m , La ré vo lu tio n in d u strielle en France, P aris 1953.
* С i e p 1 e w s k i, K o s t r o w i c k a , L a n d a u , T o m a s z e w s k i , op. cit., s. 79.
8 E. J. E l l i s o n , E conom ic M od ern iza tio n in Im perial Russia. Purposes and A c h ie v e m e n ts , „The Jo u rn a l of Econom ic H isto ry " 1969, N o 4, s. 526— 527.
gdzie pań stw o stosow ało politykę p ro tek cy jną. Brak kapitałów , m ała chłonność ry n k u w ew nętrzn eg o i silna k o n k u ren c ja zagran iczn a w p ły nęły na początkow o stosunkow o pow olny i słaby rozw ój w ielkiego przem ysłu tekstyln ego w e w schodniej części Europy.
N a ziem iach polskich fabry k i w łókiennicze rozw inęły się w latach 1840— 1870, lecz najszy b szy w zro st n o tu jem y w la ta c h 1881— 189010; podobny rozw ój n astęp o w ał n a tere n ie w iększości ziem w chodzących w skład m onarchii h ab sbu rsk iej (poza Czecham i i A ustrią).
W XIX w. w S tan ach Z jednoczonych n a stęp o w ał dość znaczny rozw ój w łókiennictw a, k tó re skupione było na północnym w schodzie i w N ow ej A nglii (zw łaszcza jej południow ej części, w okół Bostonu), w sta n ie N ow y Y ork (zw łaszcza w części w schodniej) i w Północnej P ensylw anii (wokół Filadelfii), tj. w reg io n ach n a jb a rd zie j zalu dn io nych. Początki przem ysłu b aw ełn ian ego w tym k ra ju się g a ją już o s ta tniego dziesięciolecia XVIII w., zaraz po u n iezależn ieniu się od W iel kiej B rytanii i p o jaw ien iu się now ych m aszyn. Przem ysł ten, z a tru d n ia ją c y już w 1860 r. 122 tys. osób11 b azo w ał na surow cu k ra jo w y m 12 i był nastaw io ny głów nie na zaspokojenie potrzeb ry n k u w ew nętrznego.
D okonujące się w Europie zm iany m iały silny w pływ n a w łók ien nictw o te ry to rió w zam orskich. W końcu XVII w. n a p ły w w yrobó w b aw ełn ian y ch z Indii do Europy b y ł tak znaczny,' że w W ielk iej Bry tanii p ostulow ano w p ro w ad zen ie zakazu ich im portu, a tk acze p ro testow ali przed parlam entem . A le już n a przełom ie XV III i XIX w. sy tu acja uległa odw róceniu. W lata ch 1814— 1835 e k sp o rt tk an in b a w ełn ia n y c h z Indii, k tó ry c h g o sp o d ark a w dużym sto pn iu uzależniła się od h andlu zag ran iczn eg o 13, do A nglii spadł czterok rotnie, natom iast ich wyw óz w przeciw nym k ieru n k u w zrósł 64-krotnie. T anie tekstylia fabryczne zaczynały konkurow ać z rzem iosłem indyjskim , p ro w a dząc do jego u p a d k u i rozkładu p ro d u k cji dom ow ej na wsi. Indie w coraz w iększym stopniu p rzek ształcały się w ry n e k zbytu dla p rze m ysłu m etropolii oraz źródło surow ców , a ich g o sp od ark a m usiała dostosow ać się do potrzeb W ielk iej B ry tanii14.
O rozw oju prod u kcji w łókienniczej na św iecie w XIX w. św iadczą
10 Por. K. B a y e r , P r z e m y s ł w ł ó k i e n n ic z y na z ie m ia c h p o ls k ic h ocl p o c z ą tk u X I X w . d o 1939 r., Łódź 1958.
11 W. R u s i ń s k i , Z arys h is to r ii g o s p o d a r c z e j p o w s z e c h n e j, W a rszaw a 1973, s. 303.
1! W połow ie XIX w. S tan y Z jednoczono sta ły się n ajw ięk szy m na św iecio p ro d u cen tem b aw ełn y ( K a c z y ń s k a , P i e s o w i c z , op. c it., s. 211).
13 R. M. P a n i к к a r, A z ja a d o m in a c ja Z a c h o d u 1498— 1945, W arszaw a 1972, s. 15.
14 С i с p I o w s к i, K o s t r o w i c k a , L a n d a u , T o m a s z e w s k i , op. cit., s. 81.
zm ieniające się k ieru n k i e k sp o rtu w y ro b ó w z b a w e łn y z W ielkiej B ry tanii: w ro ku 1820 Europa o trzy m yw ała pon ad 1/2 e k sp o rtu w yrobów b aw e łn ia n y c h z W ielkiej B rytanii, S tan y Z jednoczone blisko 1/10, a w schodnia A zja p o n ad 1/20; w ro k u 1880 E uropa o trzy m y w ała z a le dw ie 1/12 b ry ty jsk ie g o ek sp o rtu , USA n iec a łą 1/15, a w schodnia A zja (głów nie Indie B rytyjskie) ponad 1/21S.
Przem ysł w łókien n iczy dru g iej połow y XIX w., ro zw inięty głów nie w E uropie Zachodniej i A m ery ce Północnej, przy ogrom nej przew adze W ielkiej B rytanii, to pom im o n ieu n ik n io n y ch k ry zy só w i k o n k u ren c ji pom iędzy poszczególnym i krajam i-producentam i, przem ysł silny, p o sia
d a ją c y chło n ne ry n k i zbytu w k ra ja c h nieuprzem y słow ion ych , tj. na p onad 3/4 globu: w 1860 r. na blisko 10 m in kw in tali św iatow ej k o n sum pcji baw ełny, 5 min p rzy p ad ało n a W ielk ą B rytanię, 1,8 m in na pozostałe k ra je Europy i 3 m in na USA, a w 1880 r., choć po zycja W ielkiej B rytanii uleg ła osłabieniu, to k ra j ten zużyw ał 7 min, reszta Europy — 6 m in i USA — 6 m in16.
Do k o ń ca XIX w., a n a w e t do w ybuchu I w o jn y św iatow ej, w ię k sza część św iata stała się obszarem handlow ym stosującym , choć nie- pow szechnie, d o k try n ę „w olnego han d lu ". Różne o bszary sp ecjalizo w ały się w p ro d u k cji różny ch w yrobów . Ż aden z w ielkich regionó w p rzem ysłow ych nie w y tw a rz ał surow ców i o d w rotnie żaden z p ro d u centów surow ców nie ro zw ijał p rzem ysłu na dużą skalę. P onadto od d zielały je setki lub n a w e t ty siące kilom etrów , a cały te n system był p o w iązan y siecią szlaków m orskich, k tórym i to w a ry k iero w a n e były
od p ro du centów do konsum entów .
Rozkład p rze strz e n n y w łó k ienn ictw a uległ przeob rażeniom w XX w., w raz z pow szechnym rozw ojem tej gałęzi przem ysłu. Już przed I w o j ną św iatow ą, a n a w e t w ko ń cu XIX w. n a stą p iły pew n e p rzesu nięcia w pro d u k cji w łókienniczej.
Pod koniec XIX w. zaczęły zachodzić zm iany w gospo darce k rajó w kolonialnych. W sk u tek p rzelu d n ien ia w si oraz u p ad k u lok aln ej, d ro b nej w ytw ó rczo ści przem ysłow ej i w rez u lta c ie tego niskich płac m iej scow ych robotników , w n iek tó ry ch k o lo n iach (np. w Indiach) e u ro p e j scy k ap italiści zaczęli podejm ow ać in w esty cje p ro d uk cyjne. F in an so w ali budow ę fabryk, zw łaszcza b azu jący ch na lokalnym surow cu, i p ro d u k u jąc y c h to w ary dla m iejscow ej ludności, stan o w iącej w ielki lo k al n y ry n e k zbytu lub też w y tw a rz ają cy c h p ó łp ro d u k ty p rzeznaczone do dalszego p rzetw ó rstw a w m etropolii.
15 S t a m p , op. cit., s. 185.
W Indiach pod koniec XIX w. zaczęli zak ład ać fab ry k i m iejscow i kapitaliści, k tó rzy w zbogacili się na h a n d lu 17. W lata ch 1890— 1901 licz ba w rzecion w zrosła z 2,9 m in do 4,9 m in18. W dalszym ciągu jednak p rze w aż a ły d robne w a rszta ty . W 1901 r. w edług o ficjalny ch dany ch liczba tkaczy ręczn ych p rze k ra cz a ła 3 min, zaś w p rzem yśle w łó k ien niczym p raco w ało tylko 173 tys. ro b o tn ik ó w 19. W 1914 r. p ro d u k cja indy jsk ieg o przem ysłu b aw ełn ian eg o zajm ow ała już czw arte m iejsce na św iecie20.
W ko ń cu XIX w. p o w sta ły pierw sze fab ry k i w łókiennicze w C hi nach, na w ybrzeżu (m. in. w Szanghaju). Pierw sza fab ry k a tk ack a po w stała w 1872 г., a na początku lat osiem dziesiątych p o jaw iły się w C hi nach zakład y zm echanizow an e21.
N a początku XX w. w sk u tek d o k on an ia szeregu n o w ych w y n a la z ków (często ok reślo n y ch jak o „druga rew o lu cja przem ysłow a") n a s tą pił rozw ój now y ch gałęzi produk cji, np. przem ysłu elek tro n iczn eg o , ch e m icznego i sam ochodow ego22. W p oró w nan iu ze w zrostem prod uk cji w ty ch dziedzinach p rzem ysłu rozw ój w łó k iennictw a uległ w idoczne mu zaham o w aniu 23. Z aham ow anie to jed n a k nie m iało c h a ra k te ru p o w szechnego i n astąpiło przede w szystkim w d aw n y ch m ocarstw ach im perialisty czn ych. W W ielkiej B rytanii w la ta c h 1900— 1914 p rod uk cja przem ysłu b aw ełn ian eg o w zro sła n ajw y żej o 1/4. W zro st ten W ielka B rytania zanotow ała dzięki przejściu do prod u kcji lepszych gatu n ków przędzy, co prow adziło do w zro stu ek sp o rtu przędzy na k o n ty n e n t e u ro p e jsk i i pozw oliło u trzym ać silną pozycję W ielkiej B rytanii na ry n k ac h św iatow ych aż do I w o jn y św iatow ej. Podobne ten d e n c je w y stąp iły także w e F rancji.
R ów nocześnie isto tn y w zro st p ro d u kcji w łókienniczej n astąp ił w m ło dych p ań stw ach im perialistycznych, a zw łaszcza w Japo nii, w k tó re j w lata ch 1892— 1897 liczba w rzecio n w przem yśle baw ełn ian y m w z ro sła z 325 tys. do około 1 min. N astęp o w ał silny w zro st p rzędzalnictw a b aw ełny w p ołudniow ych sta n a c h USA, gdzie w lata ch 1887— 1900 li czba w rzecion w zrosła z 1,2 m in do 4,8 m in24. A le jeszcze w 1913 r.
17 N a p rz y k ła d rozw ój p rzem ysłu b aw ełn ia n eg o w Bombaju pod koniec XIX w. n a stą p ił dzięki ogrom nym in w esty cjo m ro d zin y T a ta ( G e o r g e , op. c it., s. 98).
18 S t a m p , op. c it., s. 186.
19 C i e p l e w s k i , K o s t r o w i c k a , L a n d a u , T o m a s z e w s k i , op c i t, s. 112.
20 R u s i ń s k i, op. c it., s. 533. 21 Tamże, s. 529.
22 Гог. H. P a s d e r m a d i j a n , La d e u x iè m e r é v o lu tio n in d u s tr ie lle , Paris 1959. 23 Por. T. Ł y c h o w s k i , W s p ó łc z e s n e p r z e m ia n y w g o sp o d a r c e ś w ia to w e j, W a r szaw a 1968, s. 52— 53.
Europa p osiad ała 69,5%, A m ery k a 24,7%, a A zja 5,8% z ogólnej licz by 143 452 tys. w rzecio n na św iecie23.
Z aham ow anie rozw oju tra d y c y jn e g o p rzem ysłu te k sty ln e g o w d aw n y ch k ra ja c h im perialistycznych, szybki w zro st w y tw ó rczości w p a ń stw ach ro zp o czy n ający ch e k sp an sję, a w reszcie rozw ój w łókien nictw a w k ra ja c h k o lo n ialn y ch i zależn ych już przed I w o jn ą św iatow ą zm ie nił g eo g rafię św iato w ego w łókiennictw a. D otychczasow a p ełn a zależ ność św iato w y ch ry n k ó w w łó k ien niczy ch od dostaw z k ilk u n a jb a rd zie j ro zw in ięty ch p ań stw została p rzełam an a. E uropa dzierży ła je d n a k p r y m at w św iatow ym w łó k ien n ictw ie aż do około 1930 r., tj. do la t „w iel kieg o kry zy su ".
W czasie I w o jn y św iato w ej s y tu a c ję przem y słu w łókienniczego w k ra ja c h e u ro p e jsk ic h c h a ra k te ry z o w a ł z je d n e j stro n y ogro m n y Wzrost zapo trzeb ow ania na jeg o w y ro by , z d ru g ie j zaś b ra k surow ców . W zw iązku z tym ograniczon o p ro d u k cję p rze d e w szystkim w b ran żach u zależnio n ych od im portu surow ców .
Szczególnie o stro w ystąp ił b rak b aw ełny. Przem ysł an gielski odczu w ał trud n o ści w zaop atrzen iu w ten surow iec już w 1915 r.; n a o g ra niczenie przyw ozu b aw ełn y w pływ m iała ko nieczn ość im portu w ielu in nych produktów , a sp ad ek zużycia b a w e łn y w la ta c h w o jn y w yniósł blisko 1/4.
W o jn a zm ieniła rów nież w a ru n k i ro zw oju p rzem ysłu "w ełnianego. O graniczona p ro duk cja w ełn y nie n adążała za w zrostem zapotrzeb ow a nia. G łów nym do staw cą suro w ca by ły k ra je kolonialne. A nglia, w y k o rzy stu ją c sw o ją półm onopolistyczną p ozy cję na św iatow ym ry n k u w e ł ny, w ym ogła na A u stralii i N ow ej Z elandii w prow adzenie zakazu jej w yw ozu nie tylk o do k ra jó w w rogich, ale rów nież do p ań stw n e u tra l n y c h i sojuszniczych, co p rzyczyniło się do w zrostu pro d u k cji a rty k u łów w ełn ia n y c h w A nglii i jej spad k u w in n y ch k ra ja c h w alczących. A nglia z a o p atry w a ła sw oich sojuszników w g oto w e w y ro b y w ełniane, u zy sk u jąc w ten sposób środ k i p o trzeb n e na zak up in n y ch tow arów .
Inne b y ły p rzy czy n y znacznych trud n ości w przem yśle lniarskim . W latach 1905— 1914 obszar zasiew ów lnu na całym św iecie w ynosił 6,1 m in ha, a roczna p ro d u k cja w łók ien 800 tys. ton. G łów nym p ro d u centem była Rosja. W czasie w o jn y R osja stopniow o u stęp o w ała z lniar- skiego ry n k u św iatow ego, obniżając w 1917 r. e k sp o rt lnu o ponad 75% w sto su nk u do o k resu przedw ojennego. W p ły n ęło to na sy tu a c ję przem ysłu ln iarsk ieg o w szy stk ich innych k ra jó w 2®.
*5 A 11 i x, G i b e r t, op. cit., s. 199.
M C i e p l e w s k i , K o s t r o w i c k a , L a n d a u , T o m a s z e w s k i , op. cit., s. 287— 288.
W w yn iku spad k u n ak ład ó w kap itało w y ch, b rak u siły roboczej i tru dno ści surow co w ych w o k resie I w ojny św iatow ej n astąpiło z a h a m ow anie p ro d uk cji w łókienniczej w k ra ja c h euro p ejsk ich . Jed n o cześ nie p ro d u k cja tek sty ln a rozszerzyła się w k ra ja c h p ozaeuropejskich. Pod tym w zględem przodow ała zw łaszcza Japon ia, w k tó rej p rzeróbka b aw ełn y w zrosła z 881 tys. bel w 1910 r. do 1357 tys. bel w 1914 r., a 1554 tys. bel w 1915 r.27
W lata ch m iędzy w o jenny ch n astęp o w ał dalszy sp ad ek udziału w św iatow ym w łó k iennictw ie k rajó w zacho d nioeuropejskich , zw łasz cza W ielk iej B rytanii, przy jed n oczesn y m rozw oju tej gałęzi p rze m y słu w k ra ja c h now ouprzem ysłow ionych, Rosji i na dalekim W schodzie, zw łaszcza w Indiach, C hinach28 i Japonii. P o w staw ały fab ry k i w łó k ien nicze w strefie tro p ik aln ej i su b tro p ik aln ej w sąsiedztw ie u p raw b a w ełny, w Egipcie, Brazylii. W E uropie tak że pojaw ili się now i p ro d u cenci — now o p o w stałe p ań stw a po I w o jn ie św iatow ej, dążące do uprzem ysłow ienia.
T rudności w przem yśle tek sty ln y m W ielk iej B rytanii i częściow o inn ych k ra jó w — sta ry c h p ro d u cen tó w w łók ienn iczy ch — w y n ik ały m. in. z p rze starz ałe g o w yposażen ia technicznego, b rak u k ap itałó w na jego odnow ienie, s tru k tu ry przedsiębiorstw , k tó re nie sp rz y ja ły k o niecznej m odernizacji, a ponadto robotnicy źle w yn agradzan i nie byli
zain tereso w an i pracą.
Już w lata ch d w udziestych w p ro d uk cji b aw ełn ian ej W ielk a B ry ta nia została zd y stan so w an a przez S tany Zjednoczone, dogoniła ją J a p o nia, coraz dotkliw iej dokuczała ro sn ąca potęga Indii, k tó re w p ro d u k cji w łókien b aw ełn ian y ch stały się p o ten ta te m na skalę św iatow ą.
D ynam icznem u w zrostow i w łókien n ictw a w Japonii, to w arzy szy ły zm iany stru k tu ra ln e. P rodu k cję tk an in z jed w ab iu n a tu ra ln e g o zaczęto ograniczać na korzyść jedw ab iu sztucznego, k tó reg o w y ró b rozw inięto na tak szero ką skalę, że w latach trzy d ziesty ch Ja p o n ia osiągnęła w tej dziedzinie pierw sze m iejsce. G łów ną rolę w e w łókien nictw ie Jap o n ii o dg ry w ał jed n a k przem y sł baw ełn ian y. W y ro b y tego przem ysłu b y ły m asow o ek sp o rto w a n e do innych k rajó w azjatyckich, zaś w m niej szych ilościach także do A m ery k i i A fryki. Były one dużo tańsze od tow arów b aw ełn ian y ch p ro d u k o w an y ch w k ra ja c h eu ro p e jsk ic h i w USA. Obliczono, że koszty siły roboczej w japońskim przem yśle b a w ełn ianym k ształto w ały się o 60% niżej niż gdziekolw iek w Europie. K rajow e zasoby w ęgla rów no w aży ły zaś potrzebę im portu w ielkich ilości surow ca. M niejszą rolę o dgryw ał przem ysł w ełniany, podobnie
17 Tam że, s. 303.
28 W 1927 r. liczba w rzecion m ech an iczn y ch w C hinach w ynosiła p raw ie 5 min, z czego połow a należ ała do k ap itału obcego ( R u s i ń s k i , op. cit., s. 529— 530).
jak bran ża b aw ełn iana, fu n k cjo n u jący w o p arciu o surow iec im por to w a n y 29.
W lata ch p o p rzed zających II w ojną św iatow ą konsu m pcja b a w e ł ny, podstaw ow ego su row ca w łókienniczego, w yn osiła 5,5—6,5 min ton, z czego S tan y Z jednoczone zużyw ały około 1/4, tj. około 1250 tys. ton, ZSRR — 1030 tys., Ind ie — 630 tys., W ielk a B rytan ia — 584 tys. i m niej w ięcej ty le sam o Ja p o n ia o raz Chiny. Dalsi producenci to k r a je o sta rszy c h tra d y c ja c h : N iem cy — 325 tys., F ra n cja •— 260 tys., W łochy — 174 tys. o raz B razylia z podobną w ielkością. O ceniono, że w 1938 r. 14% św iatow ej p ro duk cji w yrobów b a w e łn ia n y c h było przed m iotem ek sp o rtu , p rzy czym ty lk o 6 k rajó w : W ielka B rytania, S tany Zjednoczone, Japo n ia, F ra n cja i W ło ch y d aw ały blisko połow ę (49%) św iatow ej produkcji, ale blisko 3/4 (71%) e k s p o rtu 30.
W okresie II w o jny św iatow ej n a stą p iły d alsze p rzem ian y w m ię d zy n arod o w y ch sto su n k ach ekonom icznych, spow odow ane m. in. tru d nościam i tran sp o rto w y m i i zaham ow aniem e k sp o rtu z m etropolii. W szeregu k rajó w k o lo n ialn y ch n astąp ił rozw ój m iejscow ego p rzem y słu i rolnictw a, w zrost zatru d nien ia, zw łaszcza w przemyśle,- zw iększy ła się polityczna i go spodarcza rola b u rżu azji n arodow ej. W Indiach p rodu kcja przem ysłow a w lata ch 1939—-1944/1945 w zrosła o 26,8%, a zużycie b aw ełn y o 38%. W zro st pro du k cji odbyw ał się na drodze rozw oju dużej liczby niew ielkich przedsiębiorstw o dość p ry m ity w nych u rząd zen iach i technologii, ale z a tru d n ia jąc y c h sporą liczbę r o botników . Podobny proces przebiegał w A fryce, a także w A m eryce Południow ej. N a p rzy k ład w U gandzie w ybu d o w ano w 1944 r. pierw szą w ielką fabrykę w łókienniczą, k o rzy sta ją c ą z m iejscow ych zasobów b a w ełny. Przem ysł w łók ienniczy rozw inął się w R odezji i Egipcie31. N a to m iast w śród k rajó w A m eryki Południow ej w łókiennictw o n ajsiln iej
rozw inęło się w Brazylii.
D alsze zm iany na m apie przem ysłu w łókienniczego n a stą p iły po II w o jnie św iatow ej. W skali św iata pod w zględem dynam iki rozw oju przem ysł ten nie d orów ny w ał innym gałęziom , zw łaszcza przem ysło wi ciężkiem u i e n e ro e ty c e 32. T rudności gospod arcze E uropy Z achod niej ham ow ały rozw ój w łókiennictw a w tej części św iata. Rów nież ro z
2BC i e p l e w s k i , K o s t r o w i c k a , L a n d a u , T o m a s z e w s k i , op. cit., *. 463—464.
35 A i i i X, G i b e r t, op. cit., s. 200— 204.
31 C i e p l e w s k i , K o s t r o w i c k a , L a n d a u , T o m a s z e w s k i , op. c if., s. 582.
32 W la ta c h 1950 1964 u d ział przem ysłu w łó k ien n iczeg o w św iato w ej pro d u k cji górniczej i p rzetw ó rczej sp ad ł z 12,4% do 9,8% (T. L y с h o w s k i, W s p ó łc z e s n e p r z e m iany w gospodarce św ia to w ej, W arszaw a 1968, s. 120).
w ój p rzem ysłu tek sty ln e g o USA, choć b ard zo now oczesnego, nie był już tak d y n am iczny ja k do czasu II w o jn y św iato w ej93.
Jed no cześnie n astępow ał n iep rzerw an y rozw ój w łókiennictw a w In diach. Jap o n ia, po pew nym załam aniu, rozw ijała sw ój przem ysł w łó kienniczy, k tó re g o p a rk m aszynow y został p raw ie całkow icie odnow io ny. B udow ano fab ry k i w Chinach, pow iększono p o ten cjał p ro d u k cy jn y w H ongkongu, do rozw oju tej gałęzi dążyła Indonezja. W łókiennictw o d alej rozw ijało się w A m eryce Południow ej. W w iększości k ra jó w — p ro d ucentów baw ełn y : M eksyku, Turcji, G recji, A rgentynie, Egipcie, Peru silnie rozw ijało się tkactw o.
W połow ie lat p ięćd ziesiątych św iatow a konsum pcja b aw ełn y w y n osiła około 7,6 m in ton, z czego USA zu ży w ały 1862 tys., Indie i P a k ista n — 865 tys., C hiny — 760 tys., Ja p o n ia — 557 tys., W ielk a Bry tan ia — 398 tys., F ra n cja — 290 tys., RFN — 265 tys., B razylia — 215 tys., W ło ch y — 190 tys., ZSRR — 282 tys. i E uropa W schodnia — 716 tys.*4 (por. ry s. 1).
zużyci* światowe = 7, 6 min ton
W •AMERYKA POMOCNA
mm
m
E
3 AZJA I OCEANIA (b*z I Chin i ZSRR) EUROPA ZACHODNIA CHINY EUROPA WSCHOONIA AMERYKA POtUDNIOWA ZSRR AFRYKA Ź r ó d ł o : O p r» c o w n n Ie w b s n » n a p o d s ta w i* A . A l i i x , A . G l b . r t , G e o g r a p h ie d e « te x tile * P erl« , 195«, J. 200.Rys. 1. Z użycie b aw ełn y w z ak ła d ach p rzem y sło w y ch w 1954 r.
•• Ju ż w połow ie la t p ięćd z iesiąty ch p a rk w rzecion w USA sk ła d a ł się w yłącznic
z w rzecion p ierście n io w y ch , a k ro sn a b y ły całkow icie zautom atyzow ane. W w yni ku u n o w o cześn ien ia p a rk u m aszynow ego i p o d n iesien ia w y d ajn o ści p racy w la ta c h 1947 1957 zam knięto w USA 700 p rzed sięb io rstw w łókieniczych, a zatru d n ie n ie w te j
gałęzi p rzem ysłu sp ad ło z 1,2 m in osób w 1939 r. do 946 tys. w 1960 r. (por. J. A. J o f f e i in., Z m ia n y w s tr u k tu r ze p rze m y słu U SA, A n g lii i RFN po d ru g iej w o jn ie ś w ia to w e j, W arszaw a 1965, s. 340).
Zm iany w rozkładzie p rzestrzen n ym prod ukcji w łókienniczej m iały sw oje odbicie w h an d lu m iędzynarodow ym . W lata ch pięćdziesiątych, w p oró w n aniu z okresem m iędzyw ojennym , w skaźn ik udziału e k sp o rtu tk an in w pro duk cji k rajo w e j w zrósł m. in. w In d iach i Japonii, zm alał zaś w USA, Europie Z achodniej i Środkow ej, przy czym n a jw ięk szy spadek zanotow ała W ielka Brytania. Zm iany w h an d lu m iędzynarodo
wym w yrobam i w łókienniczym i b y ły siln iejsze niż w rozm ieszczeniu pro duk cji tek sty ln ej. W połow ie la t p ięćdziesiątych w poró w n an iu z końcem la t trzy d ziesty ch niew iele spadł udział 6 k rajó w : W ielkiej Brytanii, USA, Japonii, F ra n cji i W łoch, d a ją c y c h blisko połow ę p ro dukcji św iatow ej, zaś ich udział w e k sp o rc ie św iatow ym zm alał z blis ko 3/4 do niew iele ponad 1/235. W y n ik a ło to z faktu, że ro zw ija ją c e się po II w o jn ie św iatow ej w łó k ienn ictw o było w w ielu k ra ja c h n a sta w io ne w pierw szym rzędzie na zasp o ko jen ie potrzeb ry n k u w ew nętrznego. Rozwój w łó k ien n ictw a jak o p rzem ysłu aż do poło w y XX w. o p a r ty był p rzede w szystkim na jed y n y m p odstaw ow ym surow cu — b a w e ł nie. N ie należy jed n a k nie doceniać znaczenia innych surow ców w łó kienniczych, choć ich udział w św iatow ej p rod uk cji tek sty ln ej, na p rz e strzeni XIX — połow a XX w., był znacznie m niejszy niż b aw ełn y (rys. 2). W łókien nictw o w XIX w. i na początku XX w. charak tery zo
-35,0%
1800 r.
BAWEKNA
WECNA
Z r ó d ł o : O p r a c o w a n ie w ła s n e n a p o d s ta w ie V . P r é v ô t , G e o g r a p h ie d e s te x ti le s d 'u n e s p a c e économ ique, P a ris 1979, s. 51.
Rys. 2. S tru k tu ra św iato w ej k o n su m p cji w łó k ien w la ta c h 1800— 1950
w ało się znacznym o d daleniem g łów n y ch ośrodków p ro d u k cy jn y c h od ry n k ó w surow cow ych. Jed n o cześn ie część ry n k ó w zbytu była o d d a lo na od ry n k ów w y ro bó w gotow ych. Od początku XX w. i w o kresie m iędzyw ojennym zaczęło p rzy b ie ra ć na sile zjaw isko przesuw ania się św iatow eg o p rzem y słu b aw ełn ian eg o w pobliże rejo n ó w u p raw su ro w ca. Z drugiej stro n y następ o w ało p rzesu w an ie się tere n ó w u p raw do tak ich państw , jak : M eksyk, A rg en ty n a, Peru, T urcja, T an zania oraz p a ń stw e u ro p ejsk ich : Rum unia, Bułgaria, W łochy, A lbania itp. Z a ry sow ała się rów nież te n d e n c ja zbliżania rejo n ó w p ro d uk cji w yrobów go tow ych do ry n k u zbytu ty ch w yrobów , choć z w ielom a w yjątkam i.
T en d en cje te u trz y m y w a ły się po II w o jn ie św iatow ej, lecz już w drugiej połow ie XX w. pojaw ił się szereg now ych elem entów , k tó re m iały w pływ na k ształto w an ie się rozm ieszczenia p rzem ysłu te k sty l n ego na św iecie i s tru k tu ry szeroko p o jętego w łókienn ictw a.
In s ty tu t G eografii E konom icznej i O rg an izacji P rzestrzen i Z ak ład L okalizacji P ro d u k cji i G ospodarki P rzestrzen i
T a d e u s z M a rs za i
LES ASPECTS SPACIAUX DU DÉVELOPPEMENT DE L'INDUSTRIE TEXTILE DANS LE M ONDE JU SQ U 'A LA M O ITIÉ DU XX*°>* SIÈCLE
L’a u te u r a p ré s e n té les d irectio n s des ch an g em en ts dans la disp o sitio n do l ’in d u strie te x tile à l ’éch elle m ondiale dès la fin du XVIITème ju s q u ’à la m oitié du XXèm* siècles.
L 'an aly se des ch an g em en ts a d ém o n tré g u e c ’é ta it la G rande B retagne qui d é c i dém ent o ccu p ait la p rem ière p o sitio n ju s q u 'à la lin du X I X è m e siècle dans la p ro d u c tio n te x tile (su rto u t celle de coton). Ce qui c o n stitu a it un élém ent d istinctif de c e tte période, c’é ta it le fait que les g ra n d e s rég io n s de l'in d u strie te x tile (p. ex., l ’A n g le terre) ne p ro d u isaien t p as de m a tiè re s p rem ières, et in v ersem e n t: a u cu n p ro d u cteu r des m atières prem ières ne d év elo p p a it pas la pro d u ctio n te x tile à g ran d e éch elle (p. ex., l’Inde, l ’Egypte).
A u début du XX^me siècle, e u re n t lieu les dép lacem en t sp a c ia u x de la p ro d u c tion tex tile. L 'in d u strie te x tile (surtout celle de coton) com m ença à se d év elo p p e r rap id em en t d ans les p ays p ro d u isa n t les m atières prem ières (l'Inde, la C hine). C ep en d a n t l'E u ro p e av ec la G rande B retag n e é tait to u jo u rs la p rem ière quant à l'in d u strie te x tile à l'éch elle m ondiale ju s q u 'à l’an 1930.
Dans les a n n ées p ré c é d a n t la deu x ièm e g u e rre m ondiale les E tats Unis étaien t à la prem ière p lace q u an t à la consom m ation de coton en d év an çan t l'U nion S ovié tique,- l'In d e occupait la troisièm e place, la G rande B retagne, le Ja p o n et la C hine — — la quatrièm e.
A près la deuxièm e g u e rre m ondiale les d ép lacem en ts su iv an ts en fav eu r des pays, p ro d u cteu rs de colon, e u ren t lieu. A u m ilieu des an n ées c in q u an te du XX^me siècle, les E tats Unis consom m aient le plus de coton et d ev an çaien t l'In d e av ec le P ak istan , en su ite la C hine, le Japon, la G rande B retagne, la France, la R.P.Ą. et le Brésil.
