159 RECENZJE
zúycia intelektualnego, kulturalnego i spo"ecznego, którego podejmuj þa sieþ wszystkie szko"y: „Aby w pogoni za doskona"ymi formami pracy i kolejnymi stopniami awansu nie zgubic´ po drodze cz"owieka, ani w sobie, ani tym bardziej w powierzonych nam m"odych ludziach” (s. 21).
Ma gorzata Tomczyk doktorantka Katedry Pedagogiki Chrzes´cijan´skiej w Instytucie Pedagogiki KUL
Mariusz
A u s z, Szko y pijarskie na Lubelszczyz´nie w wiekach
XVII-XIX
, Lublin: Wyd. UMCS 2006, ss. 244.
„Czes´c´ dobrej s"awie, czes´c´ zas"ugom waszym, zacni ojcowie pijarzy!” – tak o szkolnictwie pijarskim pisa" w swoim pamieþtniku, powsta"ym w latach 70. XIX wieku, sybirak Edward Czapski. „Stanis"aw Konarski na powszechn þa zarobi" sobie wdzieþcznos´c´ reform þa publicznego wychowania w Polsce. Zúoliborz jego jest chlubnym dzie"em. Opinia panuj þaca przeciwna jest wychowaniu m"odziezúy pod kierunkiem ksieþzúy. […] Zdaje mi sieþ, zúe wychowanie m"odziezúy wielkiego wymaga pos´wieþcenia, a na takie pos´wieþcenie rzadko zdobywaj þa sieþ ci, którzy obieraj þa zawód nauczycielski dla chleba powszedniego tylko”1. Pamieþtnikarz daje wyraz przekonaniu, zúe tylko
duchowni s þa zdolni do najwyzúszych pos´wieþcen´ w dziele wychowania m"odego pokolenia.
Zainteresowanie szkolnictwem zakonnym, zw"aszcza jego znaczeniem w historii edukacji, nie maleje. Powsta"y prace monograficzne na temat szczególnie zas"uzúonych os´rodków nauczania, np. Szko y Sióstr Prezentek w Krakowie w latach 1627-1918, autorstwa R. G þasior i T. Matu"y (Lublin 1998), czy Zak ad Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie 1886-1939 ks. J. Niemca (Rzeszów–Kraków 1998). Równiezú wydawnictwa z´ród"owe na temat edukacji zakonnej mog þa dzisiaj liczyc´ na zainteresowanie badaczy. Szczególnie cenna jest seria wydawnicza Archiwum Dziejów Os´wiaty pod redakcj þa prof. Kaliny Bartnickiej, zapocz þatkowana w 1959 r., która upowszechnia zabytki pis´miennicze dotycz þace polskiej edukacji i kultury umys"owej. Dla szkó" jezuickich regionu lubelskiego ci þagle duzú þa wartos´c´ ma praca ks. Ludwika Zalewskiego Orleþta Lubelskie. Nauka, wychowanie i zúycie m odziezúy meþskiej w Lublinie 1586-1773 (Lublin 1947).
1E. C z a p s k i, Pamieþtnik sybiraka, przedmowa S. Vincenz, red. M. Czapska, Londyn 1964, s. 29-30.
160 RECENZJE
Ksi þazúkeþ dra Mariusza Ausza nalezúy widziec´ na tym szerokim tle zainteresowania szkolnictwem zakonnym. Dobrze, zúe takie nowatorskie studium na temat szkolnictwa pijarskiego na Lubelszczyz´nie powsta"o.
Konstrukcja rozprawy Ausza jest logiczna i nie budzi zúadnych zastrzezúen´. Praca sk"ada sieþ z czterech rozdzia"ów oraz aneksu. W pierwszym – „Powstanie i sprowa-dzenie zakonu ksieþzúy pijarów do Polski” – przedstawiona zosta"a m.in. sylwetka za"ozúyciela pijarów, s´w. Józefa Kalasancjusza, a nasteþpnie nauczanie w szko"ach pijarskich przed reform þa ks. Stanis"awa Konarskiego i po niej. Autor omawia tu równiezú funkcjonowanie tych szkó" na badanym terenie przed powstaniem Komisji Edukacji Narodowej. Rozdzia" drugi skupia sieþ na szkolnictwie pijarskim w Lu-belskiem w czasie dzia"alnos´ci Komisji Edukacji Narodowej, a trzeci – za rz þadów austriackich oraz w okresie Ksieþstwa Warszawskiego. Mowa tu o zak"adach nau-czania w Che"mie, ukowie i Opolu Lubelskim. Obszerny rozdzia" czwarty przed-stawia drobiazgowo te trzy placówki w dobie Królestwa Polskiego.
Aneks zawiera biogramy pijarów, których nazwiska pojawi"y sieþ w rozprawie, oraz dwa dokumenty z´ród"owe dotycz þace szkolnictwa pijarskiego badanego okresu. Zasadnicz þa baz þa z´ród"ow þa recenzowanej rozprawy doktorskiej s þa archiwalia. Autor uwzgleþdni" m.in. zasoby Archiwów Pan´stwowych w Lublinie i Radomiu, Lubelskiego Archiwum Archidiecezjalnego, Archiwum Prowincjonalnego Pijarów w Krakowie, archiwum parafialnego w Opolu Lubelskim oraz materia"y archiwalne znajduj þace sieþ w zbiorach bibliotecznych, m.in. w Bibliotece im. H. opacin´skiego w Lublinie, Bibliotece Uniwersytetu Jagiellon´skiego, Bibliotece Polskiej Akademii Umiejeþtnos´ci w Krakowie, a takzúe z´ród"a drukowane. Sieþgn þa" równiezú do bogatej literatury przedmiotu, zarówno do druków zwartych, jak i licznych artyku"ów.
W redagowaniu rozprawy zastosowana zosta"a metoda analityczno-syntetyczna. Szczegó"owa analiza materia"ów z´ród"owych i literatury przedmiotu pos"uzúy"a do ujeþcia szkolnictwa pijarskiego w Lubelskiem od sprowadzenia w 1640 r. przez W"adys"awa IV zakonu do Polski azú do jego upadku w roku 1832.
Nalezúy docenic´ to, zúe wykorzystana literatura jest bogata. Niemniej trzeba sieþ odnies´c´ do niej równiezú krytycznie. S þa np. b"eþdy w podawaniu nazwisk – przyk"a-dowo zamiast K"oczowski, jest K"oczkowski (s. 194 czy 237). Niepotrzebnie autor drobiazgowo omawia zúycie s´w. Józefa Kalasancjusza (s. 15). W tym miejscu, opie-raj þac sieþ na przestarza"ej literaturze, pozwoli" sobie na b"eþdn þa uwageþ, zúe to zapewne w wieku XVIII pojawi" sieþ pogl þad, izú osoba s´wieþta nie mozúe pochodzic´ ze stanu nizúszego. W istocie ma on jednak o wiele g"eþbsze, bo s´redniowieczne korzenie. W XVIII stuleciu, pod wp"ywem Os´wiecenia, zaczeþto z tym pogl þadem walczyc´ i od-br þazawiac´ postaci s´wieþtych. Korekty wymaga nazwa miejscowos´ci Wiliczyce (s. 84). Taka miejscowos´c´ nie istnieje. Zapewne chodzi tu o Wilczyska w powiecie "ukowskim.
Autor czeþsto ulega jeþzykowi z´ród"a. Podaje nawet nazwiska osób, które otrzyma"y ordery, tj. odznaczenia pan´stwowe; nie s þa to jednak osoby zwi þazane z nauczaniem (s. 48), ale gos´cie zaproszeni na uroczystos´ci szkolne, zaznaczeni w cytowanym z´ródle. Równiezú z powodu wymieniania nazwisk niektórych uczniów praca czasami gubi sieþ w szczegó"ach. Podaje sieþ tu przyk"adowo nazwisko, herb, a nawet zawo"anie wspominanego ucznia (s. 84).
161 RECENZJE
Autor dysertacji pozwala przemawiac´ z´ród"om. Cytuje liczne programy szkolne z rózúnego okresu (por. np. s. 158), choc´ bywaj þa one ma"o zrozumia"e. Stosunkowo rzadko wyci þaga z nich wnioski. Czeþsto pojawia sieþ wprost sakramentalne okres´lenie „sk"ad zgromadzenia nauczycielskiego” zamiast: grona pedagogicznego (np. s. 80). Brakuje tezú wnioskowania ogólnego na temat kadry: jej pochodzenia, wykszta"cenia itp. Oczywis´cie, z´ród"a nie mówi þa tego wprost, jednakzúe zawarte w nich wzmianki daj þa podstawy do dalszych wniosków i uogólnien´. Omawiaj þac osi þagnieþcia uczniów, autor odnotowuje przyznawane im nagrody za pilnos´c´, np. medale, jednakzúe nie interesuje go juzú póz´niejsza kariera absolwentów szkó" pijarskich. W podsumowaniu pracy lapidarnie stwierdza, zúe dzieþki wychowaniu patriotycznemu przetrwali oni okres niewoli (s. 186).
Powo"uj þac sieþ na ustalenia Hanny Pohoskiej, Ausz w kilku miejscach niekon-sekwentnie cytuje praceþ tej autorki Wizytatorowie Generalni Komisji Edukacji Narodowej. Monografia z dziejów administracji Komisji Edukacji Narodowej(Lublin 1957, s. 57 i 76). Przejmuje dos"ownie, ale bez dok"adnego zaznaczenia, opinieþ biskupa Paw"a Kubickiego na temat ks. Piotra S´ciegiennego (s. 165).
Mozúna by sieþ spodziewac´, zúe maj þac tak obficie zebrane materia"y odnosz þace sieþ do szkolnictwa pijarskiego w Lubelskiem, autor porówna dokonania pijarów w za-kresie nauczania z rezultatami pracy szkó" jezuickich tego okresu. W rozprawie, choc´by w rozdziale I, pojawia sieþ potrzeba takiego zestawienia. Mozúna by wyko-rzystac´ w tym celu wartos´ciow þa publikacjeþ ks. L. Zalewskiego o jezuitach w Lu-belskiem (Orleþta lubelskie 1586-1773, Lublin 1947). Doktor Ausz uwzgleþdni" jedynie praceþ wspomnianego autora o bibliotece Seminarium Duchownego w Lublinie. Man-kamentem pracy jest tezú brak wykazu skrótów, co znacznie u"atwi"oby korzystanie z niej.
Podsumowuj þac oceneþ rozprawy dra M. Ausza, trzeba stwierdzic´, izú mimo wskaza-nych wyzúej uchybien´, jest ona powazúnym osi þagnieþciem naukowym ze wzgleþdu na swe walory metodologiczne i merytoryczne. Od pocz þatku imponuje obfitos´c´ informa-cji. Wydobycie tak wielu faktów, ich uporz þadkowanie w logiczny uk"ad tematyczny oraz staranne metodologiczne i jeþzykowe przedstawienie to duzúe zalety ksi þazúki.
Warto, by recenzowane tu studium wzi þa" do reþki nie tylko pedagog. Kazúdemu, kto interesuje sieþ Lubelszczyzn þa, rozprawa na temat historii tego regionu powie bardzo wiele.
Na zakon´czenie warto jeszcze raz przywo"ac´ wypowiedz´ Edwarda Czapskiego, dzie-wieþtnastowiecznego pamieþtnikarza: „Czes´c´ wam, zacni ojcowie! Jakzúe spokojnie umie-ra"bym dzisiaj na wygnaniu, jezúelibym wiedzia", zúe synowie moi tylko u takich zúoli-borskich pijarów zostaj þa na opiece i wychowaniu. Niech ten ho"d wdzieþcznos´ci wy-gnan´ca, ten zúa"osny g"os z pustyni, idzie w s´wiat naprzeciw przes þadom wieku […]”2.
Ks. Edward Walewander kierownik Katedry Pedagogiki Porównawczej w Instytucie Pedagogiki KUL
