ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
Ken J. R o t e n b e r g (red.), Interpersonal trust during childhood and
adoles-cence, Cambridge: Cambridge University Press 2010, ss. 330
Zaufanie interpersonalne naleĪy do jednej z najbardziej cenionych wartoĞci, które są wymieniane w kontekĞcie relacji miĊdzyosobowych, kapitału społecznego, działaĔ in-stytucji publicznych czy polityki. Nie bez przyczyny Teognis z Megary twierdził, Īe człowiek godny zaufania jest wart tyle złota i srebra, ile sam waĪy, a Marie von Ebner- -Eschenbach, austriacka pisarka, podkreĞlała, Īe zaufanie jest czymĞ tak piĊknym, Īe nawet najwiĊkszy oszust odczuwa szacunek dla tego, kto go nim obdarza.
Wprawdzie zaufanie jest przez nas wszystkich uwaĪane za podstawĊ Īycia społecz-nego i na nim budujemy relacje, to najnowsze wyniki sondaĪowe, wykonane na zlecenie Organization for Economic Cooperation and Development w 2008 r., wskazują, Īe oby-watele jednej trzeciej krajów uczestniczących w badaniach (w tym takĪe z Polski) twier-dzą, Īe wiĊkszoĞci ludzi nie moĪna ufaü i naleĪy byü ostroĪnym w interakcjach z innymi. RównieĪ Julia Boguszewska i Wiesław Łukaszewski, powołując siĊ na badania European Social Survey i „DiagnozĊ społeczną” z 2005 r., podkreĞlają, Īe zaufanie interpersonalne Polaków jest kilkakrotnie niĪsze niĪ zaufanie DuĔczyków, a sami Polacy są przekonani, iĪ ludzie z natury są Ĩli i niegodni zaufania.
KsiąĪka pod redakcją Kena J. Rotenberga, zatytułowana Interpersonal trust during childhood and adolescence, wydana przez Cambridge University Press (2010), nie wy-jaĞnia bezpoĞrednio przyczyn zjawiska niskiego poziomu zaufania wobec innych i pod tym wzglĊdem nie odpowiada na pytania, które mogłyby siĊ zrodziü w kaĪdym z nas po przeczytaniu wymienionych wyĪej wniosków sondaĪowych. Jednak wydaje siĊ, Īe dziĊki zawartym w niej treĞciom Czytelnik bĊdzie miał okazjĊ zapoznaü siĊ z aspektem zaufa-nia, długo pomijanym w literaturze psychologicznej. Chodzi o spojrzenie na kształtowa-nie siĊ zaufania interpersonalnego wĞród dzieci i młodzieĪy, a wiĊc potraktowakształtowa-nie te-matu z perspektywy rozwojowej i „przyszłoĞciowej”, z szansą na odkrycie edukacyjnego wymiaru zagadnienia, a co za tym idzie – z moĪliwoĞcią wsparcia najmłodszych w na-bywaniu i rozwijaniu zaufania w stosunku do innych osób. Sam autor podkreĞla, Īe ksiąĪka jest prawdopodobnie pierwszą naukową publikacją psychologiczną w całoĞci poĞwiĊconą tej problematyce.
Interpersonal trust składa siĊ z trzech czĊĞci tematycznych, napisanych przez teore-tyków i badaczy reprezentujących róĪne dziedziny psychologii: ogólną, rozwojową, wychowawczą, społeczną, neurobiologiĊ, naukĊ o mózgu i kliniczną. Pierwsza czĊĞü dotyczy ogólnej kwestii pojĊcia zaufania interpersonalnego. TĊ seriĊ artykułów otwiera WstĊp Kena J. Rotenberga, psychologa uwaĪanego obecnie za jednego z wiodących autorów, obok Paula L. Harrisa, którzy zajmują siĊ zaufaniem interpersonalnym dzieci i młodzieĪy. Na szczególną uwagĊ zasługuje w nim wyjaĞnienie roli, jaką umiejĊtnoĞü
zaufania odgrywa w róĪnorakich sferach Īycia ludzkiego. Okazuje siĊ bowiem, Īe zaufanie wpływa pozytywnie na zdrowie fizyczne, funkcjonowanie poznawcze, współdziałanie społeczne, kształtowanie siĊ i rozwój relacji miĊdzyosobowych – za-równo tych bliskich i nieformalnych, jak i bardziej odległych i konwencjonalnych.
W drugim rozdziale Rotenberg proponuje kompleksowe podejĞcie metodologiczne do badania zaufania, zwane strukturą teoretyczną, która składa siĊ z trzech podstaw, trzech domen i dwóch wymiarów obiektu zaufania. W jĊzyku angielskim konstrukcja ta nosi nazwĊ A basis, domain, and target interpersonal trust framework (w skrócie BDT). Trzy podstawy odnoszą siĊ do głównych cech osób godnych zaufania, czyli do wiary-godnoĞci (reliability), poufnoĞci (emotional trust) i uczciwoĞci (honesty). Trzy domeny dotyczą róĪnych zachowaĔ, poprzez które wyraĪamy nasze zaufanie w stosunku do in-nych osób: poznawczo/afektywne (cognitive/affective), zaleĪne behawioralnie (behavior-dependent) i działające behawioralnie (behavior-enacting). RozróĪnienie to jest bardzo istotne, poniewaĪ nie zawsze ludzie, którzy deklarują lub odczuwają zaufanie wobec innych (pierwszy poziom), polegają rzeczywiĞcie na ich obietnicach (drugi poziom) i sami są zdolni, aby działaü jako osoby wiarygodne, rzetelne i uczciwe (trzeci poziom). Z kolei dwa wymiary struktury BDT dotyczą specyfiki (specificity) i powiązania z osobą (familiarity), którą chce siĊ obdarzyü zaufaniem. Specyfika obejmuje zarówno tzw. sze-roką kategoriĊ, czyli grupy i organizacje, jak i wąską kategoriĊ, czyli pojedyncze osoby. ZnajomoĞü natomiast wskazuje na poziom pokrewieĔstwa lub zaĪyłoĞci (nieznajomy vs osoba bliska i znacząca). Model zaprezentowany przez Rotenberga był kilkakrotnie testowany w badaniach, które są opisane w dalszych czĊĞciach ksiąĪki. WłaĞnie dlatego uznałyĞmy, Īe naleĪy mu poĞwiĊciü wiĊcej uwagi w stosunku do innych rozdziałów.
Matilda E. Nowakowski, Tracy Vaillancourt i Louis A. Schmidt poruszają tematykĊ zaufania interpersonalnego wĞród dzieci i młodzieĪy z perspektywy neurobiologicznej. Autorzy, odwołując siĊ do rezultatów pochodzących z wykonanych dotychczas studiów własnych badaĔ empirycznych, potwierdzają, Īe na zaufanie interpersonalne mają wpływ, obok czynników osobowoĞciowych i społecznych, takĪe przyczyny biologiczne. Konkretnie chodzi o dwa hormony peptydowe (oksytocynĊ i wazopresynĊ), znane z właĞciwoĞci zwiĊkszania poczucia zaufania, utrzymywania wiĊzi społecznych i wier-noĞci. Wiedza o oddziaływaniu neurobiologicznych czynników na zaufanie moĪe pomóc psychologom i innym naukowcom w terapii róĪnych schorzeĔ i zaburzeĔ na tle lĊko-wym, które utrudniają optymalne funkcjonowanie społeczne.
Pierwszą czĊĞü zamyka praca Atsushi Sakai, traktująca o zaufaniu interpersonalnym z punktu widzenia ewolucyjnego. JapoĔski psycholog, na bazie badaĔ przeprowadzonych wĞród bliĨniąt mono- i heterozygotycznych, wyjaĞnia, Īe duĪą rolĊ w rozwoju zaufania u dzieci ma „wspólne Ğrodowisko” (shared environment), które – w przypadku rezulta-tów przez niego otrzymanych – tłumaczyło najwiĊkszy procent ogólnej wariancji wskaĨ-ników wyjĞciowych (m.in.: Ğrodowisko niewspółdzielone). Wyniki Sakai, róĪniące siĊ od wyników innych badaĔ, w których zidentyfikowano wiĊkszy wpływ czynników gene-tycznych na kształtowanie siĊ zaufania, mogą byü związane z aspektami rozwojowymi, jako Īe jego badania zrealizowano w grupie młodszych dzieci, w której element Ğrodowi-ska współdzielonego ma jeszcze duĪe znaczenie, w odróĪnieniu od dzieci starszych, dla których Ğrodowisko niewspółdzielone zaczyna nabieraü wiĊkszej wartoĞci.
Druga czĊĞü ksiąĪki stanowi przegląd piĊciu artykułów odnoszących siĊ do tematyki zaufania interpersonalnego dzieci. Istotą pracy autorstwa Kathleen Corriveau i Paula L. Harrisa jest weryfikacja empiryczna modelu Rotenberga wĞród dzieci przedszkolnych. Z serii przeprowadzonych przez nich badaĔ wynika, Īe najmłodsi są bardziej skłonni po-legaü na komunikatach pochodzących od informatorów, których znają (Rotenberga wy-miar powiązaĔ z osobą) aniĪeli od osób nieznajomych. Ponadto odnotowano, iĪ starsze dzieci ufają innym, bardziej biorąc pod uwagĊ dokładnoĞü informatora i wiarygodnoĞü informacji aniĪeli znajomoĞü i związek pokrewieĔstwa lub bliskoĞci z informatorem, zwłaszcza gdy okazuje siĊ on Ğwiadkiem mniej wiarygodnym. Jest to przykład, jak z punktu widzenia rozwojowego nastĊpują zmiany w percepcji zaufania u dzieci na prze-strzeni zaledwie kilku lat.
Lucy R. Betts, Ken J. Rotenberg i Mark Trueman analizują zaufanie interpersonalne u dzieci za pomocą modelu relacji społecznych i modelu wpływu społecznego zapropo-nowanego przez Davida Kenny’ego. Otrzymane przez nich wyniki dowodzą, Īe zaufanie u dzieci jest procesem o charakterze wybitnie wzajemnoĞciowym i diadycznym, w któ-rym ogromną rolĊ odgrywa zarówno utrzymanie obietnicy, jak i zachowanie sekretu. Gdy dzieci deklarowały, Īe ich koledzy dotrzymywali słowa, informowały takĪe, Īe potrafili równieĪ dochowaü tajemnicy.
W siódmym rozdziale Shirley McGuire, Nancy L. Segal, Patricia Gill, Bridget Whitlow i June M. Clausen podejmują temat zaufania interpersonalnego wĞród bliĨniąt, dzieci adoptowanych, rówieĞników i rodzeĔstwa według tzw. modelu TAPS (Twins, Adoptees, Peers, and Siblings). Interesującym wynikiem otrzymanym przez amerykaĔski zespół było odnotowanie pozytywnych korelacji miĊdzy zaufaniem dzieci do swoich matek a zaufaniem do rodzeĔstwa oraz negatywnych związków pomiĊdzy zaufaniem dzieci do rodzeĔstwa a sytuacjami konfliktowymi z braümi lub siostrami. Badania po-twierdziły empirycznie załoĪenia teorii przywiązania Johna Bowlby’ego, zgodnie z którą wczesne relacje z matką mają wpływ na póĨniejsze relacje z innymi osobami.
Ósmy rozdział dotyczy zagadnieĔ związanych z zaufaniem interpersonalnym w gru-pie dzieci bĊdących ofiarami wykorzystywania seksualnego. Autorka, Kay Bussey, współpracująca przy wielu innych okazjach z Albertem Bandurą, w tym artykule omawia zagadnienie dylematu, jaki dzieci-ofiary napotykają w swoim Īyciu, i związanych z nim trudnoĞci. Z jednej strony są zmuszane przez sprawcĊ do utrzymania sekretu o tym, co siĊ stało, a z drugiej wymaga siĊ od nich w sądzie powiedzenia prawdy o doznanej krzywdzie.
W rozdziale dziewiątym Victoria Talwar i Sarah-Jane Renaud zajmują siĊ rzadko badaną tematyką wykrywania przez dorosłych kłamstw dzieci. Jak wynika z przeprowa-dzonych analiz teoretycznych i empirycznych, rodzice, nauczyciele i inne osoby mające stały kontakt z dzieümi nie zawsze mają umiejĊtnoĞci w detekcji nieprawdziwych infor-macji przekazywanych im przez najmłodszych. DoroĞli, którzy czĊsto przebywają z dzieümi, trafniej oceniają, kiedy dzieci mówią nieprawdĊ, aniĪeli doroĞli, którzy rzadko mają z nimi kontakt.
Dziesiąty rozdział, otwierający trzecią czĊĞü ksiąĪki, poĞwiĊconą młodzieĪy w okre-sie dorastania, stanowi praca Nancy Darling i Bonnie Dowdy. Autorki badały związek miĊdzy tym, co relacjonują młodzi ludzie na temat własnej wiarygodnoĞci, a tym, co
myĞlą o nich ich rodzice. Wyniki nie są pocieszające z wychowawczego punktu widze-nia, gdyĪ młodzieĪ w czasie adolescencji czĊsto ucieka siĊ do róĪnego rodzaju kłamstw, zwłaszcza gdy nie zgadza siĊ z opiniami rodziców lub nauczycieli. Wnioski, w sposób subtelny zawarte juĪ w tytule artykułu (trust, but verify), wskazują, Īe nie wystarczy tylko ufaü młodzieĪy, ale trzeba równieĪ weryfikowaü, interesowaü siĊ i zwracaü uwagĊ na to, gdzie młodzi ludzie przebywają i czym siĊ zajmują. MłodzieĪ bowiem, chcąc za-chowaü jak najwiĊkszą prywatnoĞü i niezaleĪnoĞü, nie wyjawia własnych myĞli, nie okazuje posłuszeĔstwa i, w konsekwencji, ucieka siĊ do mniejszych lub wiĊkszych kłamstw.
Kolejny artykuł stanowi niejako swego rodzaju odpowiedĨ na kwestie podjĊte w po-przedniej pracy. Judith G. Smetana przedstawia wyniki badaĔ empirycznych, które wy-kazują silną zaleĪnoĞü pomiĊdzy zaufaniem a jakoĞcią relacji miĊdzyosobowych „dziecko–rodzic”. Okazuje siĊ, Īe młodzieĪ, która postrzega swoje relacje z rodzicami jako satysfakcjonujące, jest bardziej gotowa do otwartoĞci i ujawniania siebie (self-disc-losure) aniĪeli młodzieĪ, która takiej percepcji nie ma. Co wiĊcej, wiĊksza gotowoĞü do przekazania rodzicom osobistych informacji jest pozytywnie związana ze stawianiem przez rodziców pewnych ograniczeĔ w stosunku do zachowaĔ swoich dorastających dzieci. Wyniki te, choü nieco zaskakujące, mogą prowadziü do wniosku, Īe młodzieĪ bardziej ceni sobie zachowania ograniczające i traktuje je jako oznakĊ troski o jej dobro aniĪeli permisywizm wychowawczy, który moĪe byü odbierany jako znak obojĊtnoĞci lub nieumiejĊtnoĞci dorosłych wobec wyzwaĔ wychowawczych.
Brandy A. Randall, Ken J. Rotenberg, Casey J. Totenhagen, Monica Rock i Chri-stina Hormon opisują właĞciwoĞci psychometryczne jednej z nowych metod kwestiona-riuszowych do badania zaufania interpersonalnego w okresie adolescencji (Generalized Trust Beliefs-Late Adolescence). Uzyskane wyniki pozwoliły na utworzenie nowej, krótszej skali, o zadowalającej trafnoĞci i rzetelnoĞci, co pozwala sądziü, iĪ nowe narzĊ-dzie moĪe stanowiü pomoc diagnostyczną oraz prognostyczną w wyodrĊbnianiu mniej i bardziej ufnej młodzieĪy.
Artykuł autorstwa Gustavo Carlo, Brandy A. Randall, Kena J. Rotenberga i Briana E. Armenta jest próbą znalezienia związków pomiĊdzy zaufaniem interpersonalnym i róĪnymi rodzajami zachowaĔ prospołecznych. Stosując nową wersjĊ kwestionariusza Generalized Trust Beliefs-Late Adolescence wĞród młodzieĪy, autorzy odnotowali, iĪ uczciwoĞü, jako jedna z głównych podstaw zaufania zaproponowanych w schemacie BDT Rotenberga, ma silne korelacje z altruizmem oraz obywatelskimi i emocjonalnymi zachowaniami prospołecznymi.
Ostatni artykuł, zamykający trzecią seriĊ i jednoczeĞnie całą ksiąĪkĊ, stanowi prze-gląd badaĔ miĊdzykulturowych dotyczących sposobu, w jaki przyjaĨnie spoza krĊgu własnej grupy (outgroup) pomagają w budowaniu zaufania interpersonalnego pomiĊdzy róĪnego rodzaju grupami sobie obcymi. Wyniki badaĔ uzyskane przez Rhiannon N. Turner, Milesa Hewstone’a, Hermanna Swarta, TaniĊ Tam, ElissĊ Myers i Nicole Lausch potwierdzają, Īe kontakty indywidualne oparte na zaufaniu mogą przyczyniaü siĊ do zmniejszania siĊ stereotypów religijnych, etnicznych oraz kulturowych, co moĪe pomóc w opracowywaniu strategii umoĪliwiających lepszą funkcjonalnoĞü relacji społecznych w kontekstach wybitnie zróĪnicowanych.
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
Trudno nie zauwaĪyü, Īe omawiana ksiąĪka umoĪliwia czytelnikowi pierwsze i syn-tetyczne spojrzenie na tematykĊ zaufania interpersonalnego wĞród dzieci i młodzieĪy. Wiedza dotycząca zaufania w tych dwóch okresach rozwojowych jest niepełna, a w ksiąĪce znajdujemy najbardziej istotne uwagi na temat kształtowania siĊ umiejĊt-noĞci, która opiera siĊ nie tylko na wiarygodumiejĊt-noĞci, poufnoĞci i uczciwoĞci, lecz takĪe wymaga koherencji miĊdzy aspektami poznawczymi, afektywnymi i dotyczącymi zacho-wania w stosunku do grup i jednostek, osób obcych i bliskich. RzeczywiĞcie trudno o znalezienie równie kompletnego i integralnego modelu zaufania, który mógłby byü zastosowany zarówno wĞród dzieci, jak i młodzieĪy czy dorosłych. Warto równieĪ pod-kreĞliü, Īe potraktowanie tego tematu w aspekcie rozwojowym przez uznanych w krĊ-gach psychologicznych autorów pozwala zwróciü uwagĊ na istotny fakt, Īe zaufanie for-muje siĊ od wczesnych lat Īycia. JeĞli stworzymy odpowiednie warunki do jego wzrostu, to dokonamy osobistego i społecznego wkładu w „bankowe konto emocji” (uĪywając metafory Stephena R. Coveya), dziĊki któremu łatwiej zaczniemy wierzyü, Īe ludzie z natury są raczej dobrzy i godni zaufania – a to niewątpliwie poprawi wskaĨnik naszego zaufania interpersonalnego.
Małgorzata SzczeĞniak Pontificia Facoltà di Scienze dell’Educazione, Rzym
Gloria Rondón Colegio Rudolf Steiner, Medellín
SPRAWOZDANIE
Z I OGÓLNOPOLSKIEJ KONFERENCJI NAUKOWEJ
PT. „DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNA
JAKO PRZEDMIOT BADANIA I NAUCZANIA”
POZNA
ē, 11 CZERWCA 2011 ROKU
I Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Diagnoza psychologiczna jako przedmiot badania i nauczania” odbyła siĊ 11 czerwca 2011 roku w Poznaniu. Organizatorem kon-ferencji był Zakład Psychologii Ogólnej i Psychodiagnostyki Instytutu Psychologii Uni-wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Diagnoza psychologiczna stanowi jeden z głównych obszarów psychologii. Jej nie-podwaĪalne znaczenie w pracy psychologa sprawia, Īe jest wyzwaniem nie tylko dla praktyków-diagnostów, lecz takĪe dla dydaktyków uczących procesu diagnozowania, jak
