Wybrane zagadnienia podaży dóbr publicznych

Pełen tekst

(1)632. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Adrian Solek Katedra. Mikroekonomii. Wybrane zagadnienia poda¿y dóbr publicznych 1.. Kwestie. terminologiczne. We wszystkich spo³eczeñstwach gospodaruj¹cych wystêpuj¹ dobra i us³ugi, które nie s¹ przedmiotem konsumpcji indywidualnej poszczególnych jednostek, lecz s¹ wykorzystywane wspólnie przez wiêksze grupy ludzi. Nale¿¹ do nich zarówno dobra wolne, dostarczane przez naturê, takie jak powietrze, woda czy inne zasoby œrodowiska naturalnego, jak i dobra bêd¹ce efektem dzia³alnoœci gospodarczej cz³owieka. Dobra takie okreœla siê zazwyczaj nazw¹ publicznych1. Niniejsza praca przedstawia wybrane koncepcje teoretyczne dotycz¹ce kwestii specyficznego charakteru tych dóbr oraz implikacji tych w³aœciwoœci dla problemu ich poda¿y. Kategoria dóbr publicznych jest definiowana poprzez dwie w³asnoœci: – po pierwsze, s¹ one nierywalizacyjne (non-rival), to znaczy konsumpcja ich przez jedn¹ osobê nie ogranicza mo¿liwoœci konsumpcji przez inne jednostki, – po drugie, s¹ to dobra niewykluczaj¹ce (non-exclusive), czyli wykluczenie poszczególnych jednostek z ich konsumpcji jest niemo¿liwe technicznie czy organizacyjnie, b¹dŸ te¿ wysoce kosztowne. Ze wzglêdu na dwa wymienione elementy definicyjne, mo¿na przedstawiæ zbiór dóbr dostêpnych w spo³eczeñstwie w postaci prostok¹ta, którego boki bêd¹ reprezentowaæ powy¿sze w³asnoœci (rys. 1). Poniewa¿ s¹ to zmienne ci¹g³e, w³aœciwe jest uwzglêdnianie ró¿nego stopnia mo¿liwoœci ograniczenia dostêpu do ich konsumpcji oraz rywalizacji pomiêdzy konsumentami. Dobra, które w du¿ym stopniu spe³niaj¹ warunki wymienione powy¿ej, lokuj¹ siê na poni¿szym schemacie w prawym dolnym rogu (litera D) i nosz¹ nazwê czystych dóbr publicznych (pure public goods). Jako przyk³ady wymienia siê: obronê narodow¹, informacjê publiczn¹, radio czy latarnie morskie. Ich przeciwieñstwem s¹ dobra prywatne (lewy górny róg, 1 Chocia¿ np. R. i P. Musgrave w swojej s³ynnej pracy Public Finance in Theory and Practice, New York 1989, nazywaj¹ je konsekwentnie spo³ecznymi..

(2) Adrian Solek. 9 2. litera A), w przypadku których konsumpcja jednej osoby ogranicza mo¿liwoœci konsumpcji przez innych oraz do których dostêp mo¿na we wzglêdnie ³atwy sposób ograniczyæ. Jest to wiêkszoœæ dóbr konsumowanych na co dzieñ (¿ywnoœæ, odzie¿ itp.). Dobra rywalizacyjne, lecz niewykluczaj¹ce (górny prawy róg, litera B) s¹ okreœlane jako „w³asnoœæ wspólna” (common property), a do kategorii tej nale¿¹ m.in. ³owiska, zwierzyna dzika, powietrze czy strumienie. Zaœ dobra oznaczone przez C, do których dostêp mo¿na skutecznie ograniczyæ, lecz których mo¿liwoœæ konsumpcji nie jest ograniczana w miarê wzrostu iloœci osób korzystaj¹cych z nich (przynajmniej do pewnego stopnia okreœlonego pojemnoœci¹ fizyczn¹), nosz¹ nazwê dóbr klubowych (club goods), poniewa¿ dostarczanie ich mo¿e byæ zorganizowane w ramach ró¿nych form organizacji („klubów”), które maj¹ mo¿liwoœæ niedopuszczenia poszczególnych osób do konsumpcji poprzez wprowadzenie np. op³at cz³onkowskich za uczestnictwo lub p³atnych biletów wstêpu. Przyk³adem dóbr reprezentuj¹cych te w³asnoœci s¹ seanse kinowe, spektakle teatralne czy przejazdy metrem.. Możliwość wykluczenia z konsumpcji tak tak. nie. A. B. C. D. Rywalizacja w konsumpcji. nie. Rys. 1. Cztery typy dóbr Źród³o: opracowanie w³asne.. Publiczny charakter dobra odnosi siê do jego natury fizycznej i wskazuje przede wszystkim na mo¿liwoœæ jego zbiorowej konsumpcji. Istnieje niekiedy mo¿liwoœæ uniemo¿liwienia niektórym osobom korzystania z dóbr publicznych przy pomocy odpowiednich rozwi¹zañ technologicznych (np. kodowanie programów telewizyjnych lub indywidualne zestawy g³oœnikowe dla osób ogl¹daj¹cych film w kinie typu drive-in), czêsto jednak wy³¹czenie z konsumpcji jest zbyt kosztowne, aby zosta³o wprowadzone w ¿ycie, jak choæby w przypadku dzia³añ zwi¹zanych z ochron¹ œrodowiska. Poniewa¿ mo¿liwoœæ wykluczenia w du¿ym stopniu jest niezale¿na od w³aœciwoœci fizycznych samego dobra, lecz zale¿y g³ównie od istnienia i dostêpnoœci rozwi¹zañ technicznych zapewniaj¹cych np. pobieranie op³at za korzystanie z niego, tote¿ niekiedy wyró¿nia siê dobra publiczne jedynie na podstawie kryterium braku rywalizacji w konsumpcji (lub „niewyczerpywalnoœci”), traktuj¹c kwestiê mo¿liwoœci ograniczenia dostêpu do dobra jako drugorzêdny wyró¿nik omawianej ka-.

(3) Wybrane zagadnienia poda¿y dóbr publicznych. 9 3. tegorii dóbr. Argumentem przemawiaj¹cym za takim ujêciem dóbr publicznych jest odmiennoœæ warunków efektywnej alokacji zasobów w porównaniu z dobrami rywalizuj¹cymi2. Nale¿y podkreœliæ, ¿e oba wymiary publicznego b¹dŸ prywatnego charakteru dóbr winny byæ ujmowane jako zmienne ci¹g³e, a nie dyskretne, w zwi¹zku z czym istniej¹ te¿ dobra o charakterze poœrednim (mieszane), np. ³awka w parku czy autobus komunikacji miejskiej s¹ nierywalizacyjne tylko w ramach okreœlonej pojemnoœci; podobnie np. wy³¹czenie z konsumpcji lasów jest wprawdzie mo¿liwe, lecz z regu³y kosztowne i raczej niepraktykowane. W rezultacie przyporz¹dkowanie dóbr do kategorii prywatnych lub publicznych ma charakter typologii, a nie klasyfikacji. W literaturze przedmiotu spotyka siê równie¿ nieco inne podejœcie taksonomiczne. J. Buchanan zaproponowa³ wyró¿nianie dóbr prywatnych i publicznych na podstawie dwóch kryteriów: stopnia niepodzielnoœci dobra oraz iloœci P konsumentów danego dobra (rys. 2)3. Na jednym biegunie znajduj¹ siê czyste dobra prywatne (kategoria E), które s¹ w pe³ni podzielne pomiêdzy poszczególnych konsumentów lub gospodarstwa domowe; na drugim zaœ dobra ca³kowicie niepodzielne w ramach du¿ych grup, w tym sensie, ¿e ka¿dy jej cz³onek mo¿e konsumowaæ to samo dobro (jako przyk³ad podaje siê rozpylanie œrodków owadobójczych). W³asnoœæ ta jest tak¿e stopniowalna: kategoria C odnosi siê np. do gaœnic, które w sposób niepodzielny s³u¿¹ ograniczonej liczbie s¹siadów. Kategoria A mo¿e byæ reprezentowana przez p³ywalnie (w granicach ich pojemnoœci). Przyk³adem dobra oznaczonego liter¹ D s¹ szczepienia ochronne, które przynosz¹ korzyœci w postaci zmniejszenia prawdopodobieñstwa zachorowania nie tylko temu, kto z nich skorzysta³, ale i osobom maj¹cym z tak¹ jednostk¹ kontakt. Litera B oznacza w takim uk³adzie czyste dobro publiczne, takie jak obrona narodowa.. 1. Stopień niepodzielności dobra. 0. A. B. C. D. E. F Liczba konsumentów. P. Rys. 2. Podzia³ dóbr ze wzglêdu na udzia³ w konsumpcji Źród³o: J. Cullis, Ph. Jones, Public Finance and Public Choice, London 1992, s. 69–70. 2. R.A. Musgrave, P.B. Musgrave, op. cit., s. 44–45.. J.M. Buchanan, The Demand and Supply of Public Goods, „Library of Economics and Liberty”, www.econlib.org/library/Buchanan/buchCv5c0.html 3.

(4) Adrian Solek. 9 4. Inny podzia³ prezentuje J.-J. Laffont (rys. 3) 4. Podobnie jak u Musgrave’ów, wyró¿nikiem dóbr publicznych jest dla niego wy³¹cznie ich niewyczerpywalnoœæ w indywidualnej konsumpcji, zaœ mo¿liwoœæ instytucjonalnego lub technicznego ograniczenia korzystania z nich nie jest przes³ank¹ decyduj¹c¹ o prywatnym charakterze dobra.. Dobra gospodarcze. Kryterium tak prywatne. Wyczerpywalność w konsumpcji. nie publiczne. tak. Możliwość wyłączenia z konsumpcji Wymagana konsumpcja. tak. techniczne. nie. nie. tak. instytucjonalne i techniczne instytucjonalne i techniczne. nie. Radio ogólnokrajowe. Oczyszczanie rzek. Obrona narodowa. Ochrona policyjna. TV kablowa. Pływalnie. Obowiązkowa edukacja. techniczne lokalna federalna lokalna federalna lokalna federalna lokalna federalna. Światła uliczne. Jurysdykcja. Rozróżnienie. Rys. 3. Kategorie dóbr gospodarczych wg Laffonta Źród³o: J.-J. Laffont, Fundamentals of Public Economics, Cambridge–London 1994, s. 35.. Inn¹ cech¹ odró¿niaj¹c¹ dobra prywatne od publicznych jest to, i¿ w przypadku tych pierwszych – jak twierdzi Laffont – konsumpcja nie jest wymagana, lecz stanowi kwestiê wyboru jednostki 5. Z kolei konsumpcja dóbr publicznych mo¿e byæ opcjonalna, jak te¿ i wymagana, w zwi¹zku z czym mog¹ byæ one produkowane i dostarczane wbrew woli konsumentów. Narzucenie takie mo¿e wynikaæ z przes³anek fizycznych, jak w przypadku obrony narodowej, lub instytucjonalnych (obowi¹zkowe szkolenia bhp). Wreszcie dobra publiczne s¹ kategoryzowane na podstawie kryterium grupy osób, których dotyczy konsumpcja. Mo¿e byæ ni¹ zarówno populacja ca³ego kraju, jak i miasto, s¹siedztwo czy zak³ad pracy. Wszelkie tak. 4. J.-J. Laffont, Fundamentals of Public Economics, Cambridge–London 1994, s. 33–36.. Stanowisko takie nie wydaje siê s³uszne, zwa¿ywszy np. na wymóg u¿ywania pasów bezpieczeñstwa w samochodach, które s¹ typowym dobrem prywatnym. 5.

(5) Wybrane zagadnienia poda¿y dóbr publicznych. 9 5. okreœlone kategorie dóbr publicznych charakteryzuj¹ siê ró¿nymi typami mechanizmów ekonomicznych i instrumentów zapewniaj¹cych w³aœciw¹ ich alokacjê. W literaturze przedmiotu spotyka siê te¿ typologiê odmiennego rodzaju, zasadzaj¹c¹ siê na przes³ance Ÿróde³ finansowania dobra. S. Owsiak wyró¿nia dobra publiczne sensu stricto, finansowane ca³kowicie z funduszy publicznych ze wzglêdu na ich naturalne cechy, s³u¿¹ce ca³ej zbiorowoœci jednoczeœnie (a wiêc nierywalizuj¹ce, np. rzeki czy bezpieczeñstwo zewnêtrzne) oraz dobra spo³eczne, które ze wzglêdu na swe w³aœciwoœci fizyczne mog³yby byæ dobrami prywatnymi, jednak¿e na skutek doktryny spo³ecznej i polityki spo³ecznej w³adz s¹ dostêpne dla ka¿dego obywatela (np. us³ugi zdrowotne i edukacyjne), zaœ ich finansowanie mo¿e byæ czêœciowo wspó³finansowane przez konsumentów6. Mo¿na jednak argumentowaæ wbrew temu podejœciu, ¿e kwestia finansowania danego rodzaju dobra jest pochodn¹ jego w³aœciwoœci fizycznych, implikuj¹cych zbiorowy lub indywidualny charakter konsumpcji, a nie czynnikiem determinuj¹cym zaszeregowanie go do kategorii dóbr publicznych, prywatnych czy spo³ecznych. Powy¿sze rozwa¿ania wskazuj¹ na wystêpuj¹ce w literaturze rozbie¿noœci terminologiczne i koniecznoœæ ich wyeliminowania przed przyst¹pieniem do dalszej analizy. Dla potrzeb niniejszego artyku³u, w dalszej czêœci pracy publiczny charakter dóbr bêdzie oznacza³ brak rywalizacji w ich konsumpcji oraz brak mo¿liwoœci wy³¹czenia poszczególnych jednostek z korzystania z nich.. 2. Optymalna alokacja dóbr prywatnych i publicznych Optymalna z punktu widzenia efektywnoœci ekonomicznej alokacja dóbr prywatnych jest zagadnieniem powszechnie znanym w mikroekonomii. Poniewa¿ dobro prywatne jest rywalizacyjne, ka¿da jego jednostka jest konsumowana przez jedn¹ osobê. Ca³kowita korzyœæ krañcowa MB kolejnej jednostki jest równa korzyœci krañcowej osoby, która reprezentuje najwy¿sz¹ sk³onnoœæ do p³acenia (górna czêœæ rys. 4). Dla pierwszej jednostki dobra z podanego przyk³adu graficznego konsument B jest sk³onny zap³aciæ najwiêcej, st¹d MB wynosi 10. Po wyprodukowaniu 5 jednostek obaj konsumenci s¹ sk³onni p³aciæ za nie, a MB jest równe 5. Gdy produkcja siêga 17,5, ¿aden konsument nie jest sk³onny p³aciæ za dobro, wiêc korzyœæ krañcowa z jego konsumpcji jest zerowa. Rynkowa krzywa popytu na dobro prywatne jest konstruowana poprzez poziome zsumowanie indywidualnych krzywych wszystkich konsumentów. Z uwagi na nierywalizacyjne w³aœciwoœci dobra publicznego, ka¿da jego jednostka jest konsumowana w takiej samej iloœci jednoczeœnie przez wszystkich konsumentów (dolna czêœæ rys. 4). Krañcowa korzyœæ z konsumpcji pierwszej jednostki wynosi 5 dla konsumenta A i 10 dla konsumenta B, w sumie 15. Krzywa zagrego-. 6 S. Owsiak, M. Kosek-Wojnar, K. Surówka, Podstawy teorii finansów publicznych, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1994, s. 16–18..

(6) Adrian Solek. 9 6. wanej wartoœci dobra publicznego jest pionow¹ sum¹ indywidualnych krzywych korzyœci krañcowych7.. MB. MB. MB. 10 5. 10. 7,5. 5. DB. DA Q. MB. Q. 10 MB. Q. MB. 10. DA 7,5. 17,5. 5. 10 5. DA+B. 5. DB Q. Q. 10. DA+B 7,5 10. Q. Rys. 4. Krzywe popytu rynkowego na dobro prywatne (góra) i publiczne (dó³) Źród³o: S. Connely, A. Munro, Economics of the Public Sector, London 1999, s. 60–61.. MB. MC1. DA+B. DB DA 0. x1. MC2 = 0 x2. Q. Rys. 5. Optymalna wielkoœæ produkcji dobra publicznego Źród³o: opracowanie w³asne.. 7 W odniesieniu do krzywych wartoœci krañcowej dobra publicznego, oznaczonych w dolnej czêœci rys. 4 literami DA, DB i DA+B, u¿ywa siê te¿ nazwy „quasi-krzywa popytu”. Przedrostek quasi podkreœla fakt, ¿e racjonalnie dzia³aj¹ce jednostki mog¹ nie wykazywaæ sk³onnoœci do ujawniania swoich preferencji dotycz¹cych dóbr, które s¹ niewykluczaj¹ce, o czym poni¿ej..

(7) Wybrane zagadnienia poda¿y dóbr publicznych. 9 7. Przy okreœlaniu optymalnego rozmiaru produkcji dobra publicznego pojawiaj¹ siê dwa problemy. Po pierwsze, w przypadku dóbr ca³kowicie nierywalizacyjnych, takich jak emisje programów radiowych i telewizyjnych, koszt krañcowy MC2 dotarcia do kolejnego odbiorcy wynosi 0 (rys. 5). Poniewa¿ efektywnoœæ ekonomiczna wymaga zrównania korzyœci krañcowej z kosztem krañcowym, optymalny poziom produkcji wynosi x2, lecz dla tej wielkoœci produkcji konsumenci nie s¹ sk³onni ponosiæ ¿adnych op³at za korzystanie z dobra. Pojawia siê zatem kwestia finansowania produkcji dobra publicznego. Z drugiej strony dostarczenie dobra w iloœci mniejszej ni¿ x2 powoduje zmniejszenie nadwy¿ki konsumenta i nieefektywnoœæ ekonomiczn¹. W wielu przypadkach jednak koszt krañcowy produkcji dobra publicznego jest dodatni (MC 1) i przekracza sk³onnoœæ do zap³aty wyra¿an¹ przez pojedynczych konsumentów. Jako przyk³ad mo¿na podaæ latarnie morskie, których sygna³y mog¹ docieraæ do wiêkszej iloœci osób w zale¿noœci od mocy zainstalowanych urz¹dzeñ, przy czym zwiêkszanie tej mocy wymaga ponoszenia okreœlonych nak³adów. W opisanej sytuacji popyt na dobro powinien byæ wyra¿ony publicznie. Je¿eli jednak dobro jest niewykluczaj¹ce, racjonalnoœæ ka¿dego konsumenta nakazuje mu korzystanie z dobra publicznego za darmo i nieujawnianie b¹dŸ zani¿anie wartoœci, jak¹ przypisuje konsumpcji. Postêpowanie takie ze strony wszystkich konsumentów doprowadzi wszak¿e do sytuacji, w której wielkoœæ produkcji wyniesie 0. Zagadnienie to znane jest w literaturze pod nazw¹ „problem gapowicza” (free-rider problem). Konieczne jest zatem zastosowanie mechanizmów prowadz¹cych do ujawnienia prawdziwych preferencji konsumenta.. 3. Dostarczanie dóbr publicznych przez rz¹d Pokusa free-ridingu, czyli odnoszenia nieuzasadnionych korzyœci z konsumpcji dobra publicznego poprzez uchylanie siê od ponoszenia kosztów jego produkcji, stanowi najczêœciej spotykany argument zawodnoœci rynku w obszarze produkcji tych dóbr i koniecznoœci w³¹czenia pañstwa (w³adz publicznych) w proces ich alokacji. Publiczne zaopatrzenie w dobra publiczne wi¹¿e siê jednak z zagro¿eniami jego efektywnoœci. Jako najczêœciej wystêpuj¹ce niesprawnoœci pañstwa wymienia siê: – nadmierne koszty zastêpowania regulacji rynkowej przez biurokratyczne instytucje, – niesprawiedliwoœæ podzia³u, – efekty wewnêtrzne – d¹¿enie instytucji pañstwa do osi¹gania w³asnych, a nie ogólnospo³ecznych celów (zwiêkszenie bud¿etu, zatrudnienia, kontroli nad rynkiem), – nieodzwierciedlanie ró¿nic w preferencjach konsumentów, – podporz¹dkowanie polityki pañstwa interesom grupowym. Oznacza to, ¿e dzia³alnoœæ rz¹du w obszarze dostarczania dóbr publicznych mo¿e nie spe³niaæ oczekiwañ konsumentów. Jak pisze S. Golinowska, „uzasadnie-.

(8) Adrian Solek. 9 8. nie publicznego wsparcia dla rozwoju dóbr publicznych, które maj¹ pozytywne efekty zewnêtrzne […] nie przes¹dza o ca³kowitej rezygnacji z mechanizmu rynkowego, czêsto problem polega na odpowiednich proporcjach w zastosowaniu ró¿nych mechanizmów alokacji w ró¿nych fazach ruchu okrê¿nego produktu: produkcji, wymiany czy dystrybucji”8. Wspó³czeœnie obserwuje siê, ¿e w wielu krajach dobra publiczne s¹ w³¹czone w rynkowy mechanizm alokacji. Jest to uznawane za rezultat neoliberalnych trendów w ekonomii, w ramach których zamiast doskonalenia modeli planistycznej alokacji poszukuje siê mo¿liwoœci urynkowienia tego procesu. Prywatne zaopatrzenie w dobra publiczne ma bowiem tê przewagê nad publiczn¹ poda¿¹, ¿e wywo³uje konkurencjê sprzyjaj¹c¹ poprawie ich jakoœci oraz efektywnoœci produkcji. Aby jednak mia³o ono miejsce, konieczne jest zapobieganie free-ridingowi oraz odkrycie wartoœci, jak¹ poszczególne osoby przypisuj¹ konsumpcji tych dóbr.. 4.. Mechanizmy. ujawniania. preferencji. Przyk³adem mechanizmu sk³aniaj¹cego jednostki do ujawnienia swych preferencji jest rozwi¹zanie zwane podatkiem Clarke’a 9, którego mechanizm ilustruje nastêpuj¹ca egzemplifikacja. Przypuœæmy, ¿e spo³ecznoœæ z³o¿ona z 3 osób A, B, C ma podj¹æ decyzjê P o produkcji dobra publicznego. Alternatyw¹ jest zachowanie status quo, oznaczone liter¹ S (tab. 1). Ka¿dy konsument inaczej wycenia konsumpcjê dobra: dla konsumenta A dobro publiczne przedstawia wartoœæ równ¹ ekwiwalentowi 30 jednostek pieniê¿nych, dla konsumenta C – 20 jednostek, konsument B preferuje zaœ zachowanie stanu obecnego, który przewy¿sza dlañ koniecznoœæ konsumpcji dobra publicznego o równowartoœæ 40 jednostek. Tabela 1. Podatek Clarke’a (dane przyk³adowe) Konsument. Nadwyżka wartości dla decyzji P. A. Podatek. S. 30. B. 20 40. C. 20. Suma. 50. 10 10. 40. 30. Źród³o: D. C. Mueller, Public Choice, Cambridge 1981, s. 72.. 8 S. Golinowska, Polityka spo³eczna pañstwa w gospodarce rynkowej. Studium ekonomiczne, Warszawa 1994, s. 49. 9. E. Clarke, Multipart Pricing of Public Goods, „Public Choice”, Fall 1971, 11, s. 17–33..

(9) Wybrane zagadnienia poda¿y dóbr publicznych. 9 9. W pierwszym etapie konsumenci okreœlaj¹ w jednostkach pieniê¿nych wartoœæ korzyœci, któr¹ spodziewaj¹ siê uzyskaæ w przypadku zwyciêstwa preferowanej przez nich opcji. Wartoœci te s¹ dodawane dla ka¿dego projektu osobno, a opcja wyceniana najwy¿ej jest realizowana (w powy¿szym przyk³adzie jest to P). G³osuj¹cy s¹ œwiadomi, ¿e deklarowane przez nich wartoœci maj¹ wp³yw na ostateczny wybór. W zale¿noœci od podanych kwot konsumenci s¹ obci¹¿eni podatkiem, którego wysokoœæ jest kalkulowana w nastêpuj¹cy sposób: dla danego konsumenta oblicza siê sumê wartoœci poszczególnych opcji, zadeklarowanych przez pozosta³ych graczy (dla ka¿dej opcji osobno) i sprawdza, jaki by³by wynik g³osowania bez udzia³u danej osoby w g³osowaniu. W analizowanym przyk³adzie dla konsumenta A odpowiednie liczby wynosz¹: 20 dla opcji P i 40 dla S, zwyciê¿y³aby zatem opcja S; dla konsumenta B: 70 dla P i 0 dla S (realizowany jest wiêc projekt P), natomiast w przypadku konsumenta C: 30 dla P i 40 dla S (zwyciê¿a opcja S). Nastêpnie dodaje siê wartoœæ, jak¹ analizowany konsument przypisuje wybranej przez siebie opcji i sprawdza, czy jego g³os zmienia ostateczny rezultat g³osowania. Jeœli tak, p³aci on podatek w wysokoœci ró¿nicy miêdzy opcjami, w sytuacji jego nieuczestniczenia w g³osowaniu. W przeciwnym razie konsument nie p³aci podatku. Zatem, poniewa¿ g³os A jest decyduj¹cy dla wyboru opcji P, p³aci on podatek w wysokoœci 40 – 20 = 20. Konsument B nie p³aci nic, poniewa¿ jego g³os nie przewa¿a g³osuj¹cych odmiennie. Analogicznie, konsument C wp³aca kwotê równ¹ 40 – 30 = 10, tyle bowiem wynosi³aby ró¿nica miêdzy wartoœci¹ opcji S i P, gdyby C nie g³osowa³. Zatem konsument p³aci podatek tylko wtedy, gdy jego g³os ma znaczenie decyduj¹ce, a kwota podatku nie jest równa deklarowanej przez niego wartoœci danego rozwi¹zania, lecz kwocie niezbêdnej do zrównowa¿enia wartoœci obu opcji. W przedstawionej sytuacji g³osuj¹cy maj¹ motywacjê do ujawniania swych prawdziwych preferencji z dwóch przyczyn. Ka¿da wielkoœæ korzyœci przypisywana przez A opcji P, wiêksza od 20, nie zmieni³aby ani rezultatu decyzji, ani wysokoœci podatku p³aconego przez tego konsumenta. Deklaracja mniejszej wartoœci spowodowa³aby zwyciêstwo opcji S i spadek podatku p³aconego przez A do zera, ale jednoczeœnie brak korzyœci dla niego w wysokoœci 30. G³osuj¹cy p³aci podatek Clarke’a tylko wtedy, gdy jego g³os ma decyduj¹ce znaczenie, a wysokoœæ podatku nie przekracza nigdy wartoœci zwi¹zanej z preferowanym rozwi¹zaniem. Nie ma wiêc zachêty do zani¿ania swoich korzyœci, gdy¿ ryzykuje siê zwyciêstwo opcji alternatywnej. Z drugiej strony zawy¿enie wartoœci danego rozwi¹zania grozi tym, ¿e w³asny g³os bêdzie decyduj¹cy, wskutek czego konsument zostanie obci¹¿ony podatkiem przekraczaj¹cym prawdziw¹ wartoœæ danej opcji, choæ mniejszym od wartoœci zadeklarowanej. Optymaln¹ strategi¹ jest wiêc uczciwe ujawnienie swych preferencji. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e podatek Clarke’a s³u¿y tylko do ujawnienia preferencji, a nie sfinansowania produkcji dobra publicznego. Produkcja ta musi byæ sfinansowana w inny sposób; mo¿na zauwa¿yæ, ¿e suma podatku mo¿e siê zmniejszaæ w miarê wzrostu liczby g³osuj¹cych, bowiem mniej osób bêdzie oddawa³o g³osy decyduj¹ce, a wiêc i p³aci³o podatek; przychody z tego tytu³u mog¹ siê w rezulta-.

(10) Adrian Solek. 100. cie okazaæ daleko niewystarczaj¹ce do wyprodukowania dobra publicznego. Ponadto, aby podatek Clarke’a móg³ utrzymaæ swe w³aœciwoœci, nie mo¿e byæ zwrócony konsumentom w taki sposób, który mia³by wp³yw na ich decyzje przy oddawaniu g³osów. Najbezpieczniej jest wiêc pieni¹dze pochodz¹ce z wp³ywu podatku zniszczyæ, co jednak wi¹za³oby siê nieuchronnie ze strat¹ w sensie Pareto w wysokoœci równej wielkoœci wp³ywów podatkowych. Inn¹ metod¹ sk³onienia konsumenta do ujawniania w³asnych preferencji, zaproponowan¹ przez E. Thompsona, jest wykup ubezpieczenia na wypadek zwyciêstwa najmniej preferowanej przezeñ opcji10. Poni¿szy przyk³ad bêdzie znów odwo³ywa³ siê do wyboru pomiêdzy dwoma mo¿liwoœciami, P i S. Przypuœæmy, ¿e na podstawie badañ opinii publicznej stwierdzono, ¿e prawdopodobieñstwo zwyciêstwa opcji P w g³osowaniu wynosi p. Rz¹d og³asza sprzeda¿ ubezpieczenia na wypadek wyboru P po cenie p za 1 dolara sumy ubezpieczenia i sprzeda¿ ubezpieczenia na wypadek wyboru S w wysokoœci 1 – p za 1 dolara. Je¿eli jednostka unika ryzyka, wykupi ubezpieczenie na wypadek zwyciêstwa niepo¿¹danej dla niej opcji. Zatem, je¿eli osoba j uwa¿a, ¿e jej dobrobyt w przypadku zwyciêstwa P bêdzie wiêkszy o równowartoœæ pieniê¿n¹ W ni¿ w przypadku opcji S, wykupi ubezpieczenie na sumê W na wypadek pora¿ki P, o ile wierzy w szacunki rz¹dowe. Do realizacji wybierany jest ten projekt, dla którego suma, jak¹ nale¿y wyp³aciæ ubezpieczonym, jest najmniejsza, co zapewnia rz¹dowi zysk ze sprzeda¿y ubezpieczeñ. Przyk³adowo, gdy wielkoœæ wyp³at wynosi ∑Vi w przypadku zwyciêstwa P lub ∑Wi dla opcji S, to przychód rz¹du ze sprzeda¿y ubezpieczenia jest równy R = p∑Vi + (1 – p)∑W j. Je¿eli ∑Vi > ∑W j, zwyciê¿a opcja S, a rz¹d wyp³aca sumê ∑Wj osobom preferuj¹cym P i ubezpieczonym na wypadek zwyciêstwa S. Tak wiêc przychody rz¹du netto wynosz¹: NR = p∑Vi + (1 – p)∑Wj – ∑Wj = p(∑Vi – ∑Wj) > 0 Natomiast gdy ∑Wj > ∑Vi, wówczas: NR = p∑Vi + (1 – p)∑Wj – ∑Vi = (1 – p)(∑Wj – ∑Vi) > 0 Zastosowanie powy¿szej regu³y zapewnia rezultat efektywny w sensie Pareto. Osoby, które preferuj¹ wariant wybrany do realizacji, otrzymuj¹ korzyœci przekraczaj¹ce ich wydatki na ubezpieczenie, pozostali zaœ otrzymuj¹ odszkodowanie. Ponadto rz¹d ma nadwy¿kê w wysokoœci |∑Vi – ∑Wj|, któr¹ mo¿e zwróciæ, zapewniaj¹c zwiêkszenie dobrobytu ka¿dej osoby. Nale¿y jednak zwróciæ uwagê, ¿e powy¿sza procedura wymaga, aby ka¿da jednostka uznawa³a oszacowane prawdopodobieñstwo zwyciêstwa danej opcji, wykupi³a ubezpieczenie na wypadek pora¿ki i aby osoby nieuczestnicz¹ce w tej procedurze by³y wy³¹czone z mo¿liwoœci konsumpcji dobra publicznego. Jak jednak podkreœla D. Mueller11, niezale¿nie od rze10 E.A. Thompson, A Pareto Optimal Group Decision Process [w:] Papers on Non-Market Decision Making, G. Tullock (red.), Charlottesville 1966; wg: D.C. Mueller, Public Choice, Cambridge 1981, s. 69–71. 11. D.C. Mueller, op. cit., s. 71..

(11) Wybrane zagadnienia poda¿y dóbr publicznych. 101. czywistego wp³ywu danego konsumenta na proces podejmowania decyzji, im wiêksze znaczenie ma dla niego kwestia bêd¹ca przedmiotem wyboru, tym wiêksza jest zachêta do zadeklarowania przypisywanej przez siebie wartoœci danego rozwi¹zania. Opisany mechanizm stanowi zatem – wed³ug niego – atrakcyjne rozwi¹zanie problemu ujawniania preferencji jednostek.. 5. Dobra publiczne w eksperymentach ekonomicznych Osobliwe w³aœciwoœci dóbr publicznych (niewykluczaj¹ce, nierywalizacyjne) sprawiaj¹, ¿e gospodarowanie nimi i korzystanie z nich prowadzi ³atwo do „pu³apek spo³ecznych”, czyli sytuacji, gdy dzia³ania jednostek, kieruj¹cych siê w³asnym interesem, prowadz¹ do rezultatów niekorzystnych dla ogó³u i dla ka¿dego z osobna. Okolicznoœci takie s¹ przedmiotem eksperymentów laboratoryjnych, w których bada siê mo¿liwoœci wspó³pracy miêdzy jednostkami zainteresowanymi korzystaniem z dóbr publicznych oraz warunki free-ridingu, czyli pod³¹czania siê do konsumpcji bez w³asnego wk³adu w produkcjê tych dóbr. Zaobserwowane podczas licznych badañ zachowania graczy J.O. Ledyard podsumowuje nastêpuj¹co12: – teoretyczne modele teorii gier, stosowane ortodoksyjnie, nie wyjaœniaj¹ wszystkich zachowañ badanych. Gracze bior¹cy udzia³ w eksperymentach oferuj¹ dobrowolnie swoje udzia³y na rzecz dobra wspólnego nawet w przypadkach, gdy „jazda na gapê” jest strategi¹ dominuj¹c¹. W ¿adnym eksperymencie odsetek osób przyczyniaj¹cych siê do wytworzenia dóbr publicznych nie spad³ poni¿ej 10%; – podstaw¹ preferencji jednostek jest nie tylko interes w³asny, ale i inne motywy, takie jak: altruizm, uwzglêdnianie kosztów decyzyjnych czy uczciwoœæ; elementy te „wspó³zawodnicz¹” miêdzy sob¹, a konkretne zachowanie jest wypadkow¹ ich si³; – równie¿ przypisywanie graczom motywów altruizmu i preferencji prospo³ecznych nie jest w stanie wyjaœniæ wszystkich zaobserwowanych zachowañ danych. Po usuniêciu konfliktu miêdzy interesem w³asnym i interesem grupy, jednostki wci¹¿ oferuj¹ swój wk³ad w sposób niezgodny zarówno z ich interesem w³asnym, jak i grupowym; – jest mo¿liwe zaaran¿owanie sytuacji, w której co najmniej 90% graczy bêdzie wybiera³o egoistyczn¹ strategiê. Zahamowaniu sk³onnoœci do oferowania wk³adu w³asnego i zmniejszeniu wysokoœci datków sprzyjaj¹: zró¿nicowanie wyp³at, ca³kowita i szczegó³owa informacja, anonimowoœæ wobec innych badanych i eksperymentatora, powtarzanie gier i nabywanie doœwiadczenia. Mo¿liwe jest zatem „wygaszenie” altruizmu w warunkach laboratoryjnych; – istnieje te¿ mo¿liwoœæ zaaran¿owania okolicznoœci, w których niemal wszyscy gracze dzia³aj¹ na rzecz dobra wspólnego. Jednorodne interesy, niedostateczna informacja, kontakty bezpoœrednie (twarz¹ w twarz) w ma³ych grupach, brak do12 J.O. Ledyard, Public Goods: A Survey of Experimental Research [w:] The Handbook of Experimental Economics, J.H. Kagel, A.E. Roth (red.), Princeton 1995, s. 172–173..

(12) 102. Adrian Solek. œwiadczenia, wysokie wyp³aty krañcowe przy zachowaniach prospo³ecznych powoduj¹ nasilenie dzia³añ altruistycznych; – mo¿na przyj¹æ, ¿e istniej¹ trzy typy graczy: 1) zdecydowany „samolub” – gracz wybieraj¹cy strategiê zapewniaj¹c¹ równowagê Nasha w grze, którego zachowanie odpowiada przewidywaniom teorii gier z du¿¹ precyzj¹, 2) gracz, który dzia³a w interesie w³asnym, podobnie jak „gracz Nasha”, je¿eli istniej¹ wyraŸne zachêty do takiego zachowania, ale którego dzia³ania s¹ równie¿ efektem wystêpowania kosztów decyzyjnych, uczciwoœci, altruizmu itp., 3) gracz zachowuj¹cy siê w niewyt³umaczalny (nieracjonalny?) sposób. Proporcje pomiêdzy wymienionymi typami graczy kszta³tuj¹ siê jak 50 : 40 : 10. Zdaniem Ledyarda, z powy¿szych eksperymentów mo¿na wyci¹gn¹æ pesymistyczny wniosek: pomimo i¿ niedoœwiadczeni gracze mog¹ w jednorazowych grach przyczyniaæ siê w du¿ym stopniu do produkcji dobra wspólnego, to nie mo¿na uznawaæ takich zachowañ za trwa³¹ cechê systemu; przeciwnie, ostatecznie nad zachowaniami prospo³ecznymi dominuje interes w³asny jednostek. Ró¿ne techniki zwiêkszania indywidualnych wk³adów w produkcjê dobra publicznego mog¹ wywieraæ co najwy¿ej przejœciowy wp³yw na altruistyczne impulsy niektórych graczy. Optymizmem mo¿e jednak napawaæ fakt, ¿e skoro 90% graczy jest wra¿liwa na egoistyczne bodŸce, bêdzie mo¿na stworzyæ nowe mechanizmy, które ukierunkuj¹ interes w³asny na dzia³anie dla dobra grupy. Istot¹ tych mechanizmów jest uczynienie kooperacji miêdzy graczami alternatyw¹ bardziej atrakcyjn¹ od zachowañ egoistycznych. Mechanizm taki mo¿e polegaæ na przekszta³ceniu klasycznego dylematu wiêŸnia w grê zwan¹ assurance game 13, w której ka¿dy gracz jest przekonany, ¿e jego partner wybierze strategiê kooperacji. Przekonanie to jest oparte na mechanizmie w³¹czenia wyp³at (korzyœci) jednego gracza w funkcjê u¿ytecznoœci pozosta³ych osób. Ka¿dy gracz przypisuje wagê v do wyp³at innego gracza. W ten sposób d¹¿y do maksymalizacji sumy w³asnej wyp³aty i wyp³aty innego gracza, pomno¿onej przez v. Je¿eli prawdopodobieñstwo kooperacji oznaczymy jako π, gdzie π przyjmuje wartoœci od 0 do 1 (im bardziej przekonany jest gracz o wybraniu strategii kooperacji przez partnera, tym wiêksze π), to strategia altruistyczna, dzia³aj¹ca na rzecz 1 π 1 – . Jeœli gracz jest ca³kowicie pew2 2 ny wspó³pracy ze strony drugiego gracza, czyli gdy π = 1, wówczas tylko niewielki udzia³ w wyp³atach partnera (v = 1/4) jest wymagany, by dan¹ osobê sk³oniæ równie¿ do wybrania strategii prospo³ecznej. W odmiennym skrajnym przypadku, gdy π = 0, gracz podejmie strategiê kooperacji tylko, gdy v > 1/2, a zatem gdy ka¿da osoba przypisuje wyp³atom partnera ponad po³owê wagi, jak¹ przypisuje swoim w³asnym wyp³atom. Podsumowuj¹c, zachowanie kooperacyjne bêdzie najlepsz¹. interesu grupy bêdzie wybrana, jeœli v >. Zob. D. Collard, Altruism and Economy, Oxford 1978; wg: S.E.G. Lea, R.M. Tarpy, P. Webley, The Individual in the Economy. A Textbook of Economic Psychology, Cambridge 1987, s. 258. 13.

(13) Wybrane zagadnienia poda¿y dóbr publicznych. 103. strategi¹ ka¿dej jednostki, jeœli wyp³aty partnera bêd¹ traktowane jako wartoœciowe do pewnego stopnia lub gdy gracze s¹ przekonani o chêci kooperacji drugiej strony. Zatem dobrobyt innych osób mo¿e byæ traktowany jako jedno ze Ÿróde³ u¿ytecznoœci jednostki. Nie podwa¿a to bynajmniej aksjomatu racjonalnego postêpowania jednostki, a jedynie rozszerza kategoriê dóbr, o których posiadanie zabiega konsument, równie¿ na dobrobyt innych osób.. 6. Dobra publiczne w praktyce Jak podkreœla F. Foldvary, argument o zawodnoœci rynku w kwestii zaopatrzenia w dobra publiczne zak³ada, ¿e konsumenci s¹ „zatomizowanymi podmiotami, ¿yj¹cymi w pró¿ni, a nie w trójwymiarowej przestrzeni w kontekœcie instytucjonalno-historycznym”14. Jego zdaniem takie nierealistyczne, abstrakcyjne stanowisko oparte jest na za³o¿eniach, które nie s¹ spe³nione w ¿adnym realnym spo³eczeñstwie, pomijaj¹ bowiem uwarunkowania spo³eczne i tradycjê danej spo³ecznoœci. Modele teoretyczne budowane na takich za³o¿eniach s¹ wprawdzie poprawne pod wzglêdem logicznym, jednak nie przystaj¹ do rzeczywistoœci. Jako alternatywê wobec neoklasycznych modeli prywatnego zaopatrzenia oraz rz¹dowego mechanizmu planowania zapotrzebowania i alokacji, autor ten proponuje model zaopatrzenia oparty na dobrowolnych umowach (consensual community arrangements) zawieranych przez cz³onków spo³ecznoœci zainteresowanych konsumpcj¹ danego dobra15. Inne mo¿liwe metody produkcji dóbr publicznych obejmuj¹: – finansowanie poprzez dobrowolne datki. Motywem takiego dzia³ania mo¿e byæ zarówno podziw i szacunek danej spo³ecznoœci (nagroda spo³eczna), jak i unikniêcie ostracyzmu (kary spo³ecznej). W grê wchodziæ mog¹ tak¿e motywy osobiste (uznawane wartoœci, uczciwoœæ etc.), – sprzeda¿ produktów ubocznych (reklamy p³atne w telewizji i radiu), – znajdowanie sposobów wykluczania z konsumpcji (telewizja kablowa lub kodowana), – przekszta³cenie dobra publicznego w prywatne (np. poprzez podzia³ ziemi u¿ytkowanej dotychczas wspólnie), – regulacjê zachowañ konsumentów (np. nakaz stosowania katalizatorów w samochodach) 16 .. 14 F. Foldvary, Public Goods and Private Communities. The Market Provision of Social Services, Vermont 1994, s. 1. 15 Umowy zawierane w ramach ma³ych spo³ecznoœci lokalnych nie mog¹, rzecz jasna, rozwi¹zaæ problemu zaopatrzenia we wszystkie rodzaje dóbr publicznych, zw³aszcza tzw. globalne dobra publiczne (atmosfera, oceany, prawa cz³owieka, pokój – zob. Global Public Goods. Towards Earth Summit 2002, www.earthsummit2002.org/ es/issues/GPG/gpg.pdf). 16 R.H. Frank, Microeconomics and Behavior, New York 1991, s. 650–652; C. Landesman, The Voluntary Provision of Public Goods (praca doktorska), Princeton 1995, www.magnolia. net/~leonf/sd/ vpopg/vpopg-a.html.

(14) Adrian Solek. 104. Poszczególne rozwi¹zania s¹ stosowane w zale¿noœci od rodzaju dobra publicznego, uwarunkowañ spo³ecznych i historycznych oraz mo¿liwoœci technologicznych i organizacyjnych. Jako uzupe³nienie powy¿szych rozwa¿añ mo¿na postawiæ pytanie, w jakim stopniu konsumenci s¹ rzeczywiœcie sk³onni ponosiæ zwiêkszone koszty w celu zapewnienia poda¿y dóbr publicznych. Przyk³adowo, w USA oko³o po³owy ludnoœci bierze udzia³ w akcjach spo³ecznych jako ochotnicy, wykonuj¹c prace wyceniane na ponad 122 mld dolarów17. Jeœli chodzi o Polskê, warto przypomnieæ wyniki badañ opinii spo³ecznej, w których ankietowanych spytano o ich gotowoœæ œwiadczeñ na rzecz dóbr wspólnych. Deklarowana sk³onnoœæ do ponoszenia zwiêkszonych kosztów w celu zapewnienia ich produkcji okaza³a siê zaskakuj¹co du¿a: niemal po³owa badanych, a w dwóch przypadkach wiêkszoœæ stwierdzi³a chêæ p³acenia nieco wiêkszych podatków z przeznaczeniem na cele spo³eczne18. W tym miejscu nale¿y jednak uczyniæ dwa zastrze¿enia: po pierwsze, deklarowane zachowania nie musz¹ pokrywaæ siê z rzeczywistymi, po drugie zaœ, nawet je¿eli konsumenci s¹ sk³onni przyczyniaæ siê do produkcji dóbr publicznych, ich wytworzona iloœæ mo¿e nie spe³niaæ wymogu efektywnoœci (zob wy¿ej pkt 2 i rys. 5). Problem nie polega zatem na zerowej poda¿y; iloœæ dobra publicznego mo¿e byæ dodatnia, lecz mniejsza od wielkoœci optymalnej ekonomicznie. Selected Issues in the Supply of Public Goods This article begins by reviewing the definitions and typology of public and private goods found in the literature. After presenting the neo-classical model of optimal allocation of public goods, the author outlines the threats related to the market provision of public goods (the free-rider problem), as well as government failures in this area. Attempts at optimising the supply of public goods are based on consumer preference revelation mechanisms such as: Clarke’s tax, insurance purchases or the so-called assurance game. The article presents the results of experimental research on cooperation in the delivery of public goods. The work concludes with a short analysis of the problem of supply of public goods in the real world.. 17. C. Landesman, op. cit.. A. Giza-Poleszczuk, Dobra publiczne – wspólne czy niczyje, „Serwis Informacyjny CBOS”, kwiecieñ 1994, s. 86–109. Chodzi tu o takie cele, jak: ochrona œrodowiska naturalnego (75%), oœwiata i nauka (64%), lepsze wyposa¿enie policji (48%), roboty publiczne (47%), zwiêkszenie pensji w szkolnictwie i s³u¿bie zdrowia oraz dotacje dla rolnictwa (po 46%). Respondenci najmniej chêtnie ³o¿yliby na wspomaganie zak³adów pañstwowych (27%), obronnoœæ (34%) i zasi³ki dla bezrobotnych (43%). 18.

(15)