A n n a T u r o w s k a
ALOKACJA KONTROLI U MŁODZIEŻY MATURALNEJ
1. Wprowadzenie
Problem alokacji kontroli nurtował od wielu lat psychologów społecznych i bada-czy osobowości. Janusz Grzelak podaje, że orientacje kontroli są jednym z najważ-niejszych czynników decydujących o wyborze interakcji z innymi ludźmi. Jedni wolą panować nad interakcją, drudzy czują się bezpiecznie, gdy nad interakcją panują inni; jeszcze innym odpowiada sytuacja, którą współkontrolują1.
Rozważano między innymi, z czego wynika potrzeba kontroli, jak kontrola jest sprawowana i jakie są konsekwencje jej utraty. Podejścia badawcze dotyczące kon-troli były różnorakie. Grzelak, posługując się teorią Kelleya i Th ibaut, przedstawia koncepcję, w której defi niuje alokacje kontroli w postaci pięciu rodzajów prefe-rencji: 1) preferencji samokontroli (jednostka dąży do maksymalizacji kontroli własnej nad skutkami działań ważnych dla siebie), 2) preferencji władzy (jednost-ka dąży do maksymalizacji kontroli własnej nad skut(jednost-kami działań ważnych dla partnera), 3) preferencji szacunku (jednostka dąży do maksymalizacji kontroli partnera nad skutkami działań ważnych dla tego partnera), 4) preferencji uległo-ści (jednostka dąży do maksymalizacji kontroli partnera nad skutkami działań ważnych dla jednostki) oraz 5) preferencji koordynacji (jednostka dąży do mak-symalizacji wspólnej kontroli nad skutkami działań ważnych zarówno dla
jednost-1 J.Ł. Grzelak, Preferences and Cognitive Processes in Social Interdependence Situations [w:] Co-operation and Helping Behavior: Th eory and Research, V. Derlega, J. Grzelak (red.), New York 1982,
ki, jak i dla partnera)2. Taka defi nicja alokacji kontroli jest najbliższa autorce ni-niejszego artykułu.
Szerokie i bardzo interesujące badania nad potrzebą kontroli prowadził Jerry Burger z grupą współautorów3. Rozpatrywali oni jednak potrzebę sprawowania kontroli w ujęciu globalnym, nie uwzględniając przedstawionych wyżej szczegó-łowych alokacji kontroli w ujęciu Kelleya i Th ibaut, przystosowanym do polskich warunków przez Grzelaka. Szczegółowe podejście do alokacji kontroli jest nie-zmiernie ważne, bo daje pełniejszy obraz osób badanych, pozwala uchwycić niu-anse, które umykają przy globalnym traktowaniu kontroli. Dlatego autorka w swych badaniach nad młodzieżą maturalną nawiąże do propozycji J. Grzelaka. Niemniej uważa za użyteczne przedstawienie amerykańskich badań profesora Jerry’ego Bur-gera z Santa Clara University w Kaliforni. Burger i współautorzy dostrzegli na przykład związek wysokiej potrzeby kontroli z wysoką samooceną4. Według Bur-gera czasami zdarza się jednak, że osoby z niską samooceną cechuje również wy-soka potrzeba kontroli5. To całkowicie przeciwstawne źródło wysokiej potrzeby kontroli Burger tłumaczy teorią Adlera – ludzie mogą dążyć do wyższości, ucieka-jąc się nawet do pokrętnych sposobów demonstrowania władzy i przewagi nad in-nymi. Czynią to, aby pokonać poczucie niższości i bezradności zakorzenione w dzieciństwie i utrzymać pozytywny obraz własnej osoby (badania Browna, We-sta oraz Prinza nad dorosłymi dziećmi alkoholików).
2 Teorię Kelleya i Th ibaut przedstawia J. Grzelak w: J.Ł. Grzelak, Control Preferences [w:] Unra-veling the Complexities of Social Life: a Festschrift in Honor of Robert B. Zajonc, J.A. Bargh, D.K. Apsley
(red.), Washington 2001, s. 141–154 orazJ.Ł. Grzelak, O intencjach, kontroli i zaufaniu [w:] Od myśli
i uczuć do decyzji i działań, D. Doliński, B.Weigl (red.), Warszawa 2001.
3 Szczegółowy opis badań przedstawiono w: J.M.Burger i in., Desire for Control and Adult Chil-dren of Alcoholics, Western Psychological Association Annual Meeting, Kona 1984, a także J.M.
Bur-ger, Desire for Control: Personality, Social and Clinical Perspectives, New York 1992; J.M. BurBur-ger, Need
for Control and Self-Esteem: Two Routes to a High Desire for Control [w:] Effi cacy, Agency, and Self-Esteem, M. Kernis (red.), New York 1995, s. 217–233oraz J.M. Burger, C.H. Solano, Gender Diff
eren-ces in Desire for Control: A Ten-year Longitudinal Study. Sex Role, New York 1995.
4 Badania nad związkiem potrzeby kontroli z wysoką samooceną opisaliJ.M. Burger i H.M. Cooper, Th e Desirability of Control, „Motivation and Emotions” 1979, nr 3, s. 381–393;K.A. Daubman,
Th e Self-Th reat of Receiving Help: A Comparison of the Th reat to Self-Esteem Model and the Th reat-to-Interpersonal-Power Model, Unpublished manuscript, Gettysburg 1990; E.P. Th omson, Individual
Diff erence Moderators of Extrinsic Reward Eff ects: A Person x Situation Approach to the Study of In-trinsic Motivation Processes, Unpublished master’s thesis, New York 1990,a także P. Schonbach,
Ac-count Episodes: Th e Management of Escalation of Confl ict, Cambridge 1990.
5 Związek potrzeby kontroli z niską samooceną opisał J.M. Burger (1995), nawiązując do teorii A. Adlera Individual Psychology [w:] Psychologies of 1930, C. Murchison (red.), Worcester 1930, s. 138–165,orazpowołując się na wyniki badań S. Browna Treating Adult Children of Alcoholics:
A Developmental Perspective, New York 1988oraz M.O. Westa i R.J. Prinza, Parental Alcoholism and
Jerry Burger zauważa również, że wysoka potrzeba kontroli współwystępuje z wysoką motywacją osiągnięć. Potwierdzają to również Snyder i współautorzy w swoich badaniach nad nadzieją, z których wynika, że osoby o wysokiej potrzebie kontroli odznaczają się przekonaniem, że wiedzą, czego chcą, umieją stawiać sobie cele i je osiągać6. Wyniki badań J. Burgera oraz innych autorów wnoszą wiele cen-nych informacji w obszar wiedzy na temat potrzeby kontroli, ale, niestety, tylko w ujęciu globalnym, a nie szczegółowym.
Autorka uważa, że w analizie zagadnień obejmujących potrzebę sprawowania kontroli w grupie warszawskiej młodzieży maturalnej bardzo ważne będzie po-znanie szczegółowych aspektów potrzeby alokacji kontroli, takich jak: samokon-trola, władza, uległość, szacunek, koordynacja. Poszczególne składowe alokacji kontroli decydują bowiem o wyborze zachowań społecznych, szczególnie u progu wejścia w dorosłe życie.
Informacje dotyczące związku orientacji kontroli z samooceną oraz orientacja-mi społecznyorientacja-mi autorka przedstawiła szczegółowo w artykule pt. Badania
korela-cyjne nad samooceną, orientacjami społecznymi i orientacjami kontroli warszawskiej młodzieży maturalnej, przesłanym do druku w „Kwartalniku Pedagogicznym”
(w 2008 roku). Z badań wynika, że istnieje związek samooceny z niektórymi orien-tacjami kontroli, na przykład: wysoka samoocena współwystępuje z wysoką po-trzebą samokontroli oraz szacunku. Nie wystąpiła natomiast korelacja samooceny z potrzebą władzy ani potrzebą uległości. Nie zaistniał też związek powyższych zmiennych z płcią osób badanych.
W dostępnej literaturze krajowej i zagranicznej nie znaleziono tego typu badań nad potrzebą sprawowania kontroli u młodzieży kończącej szkołę średnią – choć ten okres życia wydaje się bardzo ważny w kształtowaniu się postaw społecznych, podejmowaniu decyzji edukacyjnych, wyborczych, a także ekonomicznych.
2. Badania własne – rozwiązania warsztatowe
Celem badań eksploracyjnych była próba przybliżenia postaw młodzieży matural-nej w zakresie potrzeby sprawowania kontroli. Uzyskane wyniki były też punktem wyjścia do poszukiwania współzależności z innymi zmiennymi – ale nie
wyczer-6 Badania opisali C.R. Snyder i współautorzy, Th e Will and the Ways: Development and Validation of an Individual – Diff erences Measure of Hope, „Journal of Personality and Social Psychology” 1989,
pują zagadnienia. Sugerują potrzebę dalszego badania postaw młodzieży wcho-dzącej w dorosłość.
Przed niniejszym badaniem empirycznym sformułowano kilka hipotez. 1. W grupie badanej wystąpi wysoki poziom potrzeby samokontroli.
(W pew-nym sensie, mogą to sugerować wyniki badań Burgera – wysoka potrzeba kontroli, rozumianej wprawdzie globalnie, współwystępuje z wysoką samo-oceną. Wcześniej przeprowadzone badania wykazały, że warszawskich ma-turzystów charakteryzuje też wysoki poziom samooceny7).
2. Większość badanych maturzystów wykaże niezbyt wysoką potrzebę sprawo-wania władzy. (Zgodnie z wynikami Polskiego Generalnego Sondażu Spo-łecznego, oraz S. Miki8).
3. Przy silnej potrzebie samokontroli – młodzież wykaże niski poziom potrze-by uległości.
4. Badani maturzyści wykażą wysoki poziom potrzeby szacunku. (Zgodnie z teorią Higginsa: ludzie chcą siebie szanować i chcą, żeby inni również ich szanowali9).
Ogółem zbadano 300 osób – uczniów klas maturalnych – publicznych liceów ogólnokształcących w Warszawie. Wśród badanych było: 181 dziewcząt i 119 chłopców. Średnia wieku: 18 lat.
Do pomiaru alokacji kontroli posłużył Inwentarz upodobań i opinii J. Grzela-ka10, oparty na koncepcji Kelleya i Th ibaut. Kwestionariusz składał się z 60 zdań reprezentujących 5 skal preferencji kontroli, na przykład:
1) skala samokontroli: „Lubię sam(a) wyznaczać sobie cele”, 2) skala władzy: „Lubię mieć wpływ na to, co robią inni”,
3) skala uległości: „Lubię, gdy ktoś mnie wyręcza w podejmowaniu decyzji”, 4) skala szacunku: „Szanuję tych, którzy odpowiadają za swoje decyzje”, 5) skala koordynacji: „Najlepiej jest dobrze zaplanować wspólne
rozwiązywa-nie problemu”.
Wyróżniono też skalę reaktancji, reprezentującą silne odrzucanie ingerencji innych w decyzje osób badanych, np. „Nie lubię, gdy ktoś mną rządzi”, a także
ska-7 Zależność opisał J. Burger, op.cit., a także A. Turowska, Znaczenie samooceny w funkcjonowaniu społecznym – na przykładzie młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 2(66), s. 151–162.
8 Dane na podstawie Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego, Warszawa 1995 oraz wyni-ków badań S. Miki, Kilka refl eksji na temat potrzeby władzy [w:] Psychologia czynności, I. Kurcz, D. Kądzielawa (red.), Warszawa 2002, s. 100–120.
9 Na podstawie teorii E.T. Higginsa, Continuities and Discontinuities in Self-Regulatory and Self- -Evaluative Processes. A Developmental Th eory Relating Self and Aff ect, „Journal of Personality” 1989,
nr 57, s. 407–444.
lę lęku, np. „Często czuję się nieswojo, choć nie wiem dlaczego” oraz skalę kłam-stwa, np. „Nigdy nie waham się przyjść z pomocą, gdy ktoś ma kłopoty”.
Badani byli proszeni o ocenę trafności każdego twierdzenia na skali od 1 do 5 (1 – nietrafne, 2 – raczej nietrafne, 3 – nie mam zdania, 4 – raczej trafne, 5 – trafne).
Dla każdej osoby badanej obliczono średnią z zaznaczonych odpowiedzi, od-powiednio dla każdej ze skal. Autorka chciała podzielić osoby badane na trzy gru-py równoliczne, po to aby sprawdzić jaki jest rozkład wyników. Okazało się, że rozkład empiryczny jest równomierny i wielkości przedziałów między poszczegól-nymi średnimi są niemalże identyczne. Ustalono więc, że poziom wysoki dla każ-dej ze skal będzie reprezentowała średnia z udzielonych odpowiedzi w przedziale 3,66 do 5,00; poziom niski – średnia z udzielonych odpowiedzi w przedziale 1 do 2,32; a poziom średni – w przedziale od 2,33 do 3,65.
Z analizy wyłączono osiem osób, które wykazywały potrzebę aprobaty społecz-nej – ujawnioną w wysokich wynikach w skali kłamstwa.
Ponadto wyodrębniono dwie grupy składowych o istotnym znaczeniu: wskaź-nik skali samokontroli, szacunku i koordynacji oraz wskaźwskaź-nik skali władzy i ule-głości (zależności).
Do analizy statystycznej otrzymanych danych wykorzystano pakiet SPSS 12.0.
3. Alokacja kontroli – uzyskane wyniki
Tabela 1. Potrzeba samokontroli, szacunku i koordynacji u osób badanych11 Potrzeba Liczba osób (%) Razem
samokontroli wysoka 255 (85%) 300 o.b. (100%) średnia 45 (15%) niska 0 (0%) szacunku wysoka 213 (71%) 300 o.b. (100%) średnia 87 (29%) niska 0 (0%) koordynacji wysoka 190 (63,3%) 300 o.b. (100%) średnia 106 (35,3%) niska 4 (1,3%)
Zauważa się bardzo wysoką potrzebę samokontroli (85% o.b.), przy stosunko-wo wysokim poziomie potrzeby szacunku i koordynacji. Żadna z osób badanych
nie ma niskiej potrzeby samokontroli i szacunku. Wynika to, być może, z tego, że w tej grupie osób badanych dominującą orientacją społeczną jest orientacja indy-widualistyczna12.
Tabela 2. Potrzeba władzy i uległości
Potrzeba Liczba osób (%) Razem władzy wysoka 92 (30,7%) 300 o.b. (100%) średnia 155 (51,7%) niska 53 (17,7%) uległości wysoka 7 (2,3%) 300 o.b. (100%) średnia 167 (55,7%) niska 126 (42%)
Najwięcej osób badanych ma średnie natężenie potrzeby władzy i potrzeby uległości. Wysoką potrzebę władzy ma prawie 31% badanych. Niechęć do podpo-rządkowania się wyraża aż 42% badanych. Tylko 2% badanych charakteryzuje się wysoką potrzebą uległości.
Warszawska młodzież maturalna raczej nie chce sprawować władzy, ale jedno-cześnie nie lubi podporządkowywać się. Czy to cecha narodowa? Czy cecha typo-wa dla tak młodego wieku?
Tabela 3. Reaktancja i lęk osób badanych
Liczba osób (%) Razem (%) reaktancja
(odrzucanie ingerencji innych)
wysoka 240 (80%) 300 o.b. (100%) średnia 58 (19,3%) niska 2 (0,7%) lęk wysoki 87 (29%) 300 o.b. (100%) średni 97 (32,3%) niski 116 (38,7%)
Zaobserwowano bardzo wysokie nasilenie potrzeby reaktancji (80% o.b.). Oso-by badane wyrażają silną potrzebę odrzucania ingerencji w ich sprawy. Zauważa się konieczność oddziaływania wychowawczego, ukierunkowanego na kształtowa-nie postaw kooperacyjnych.
12 A.Turowska, Preferencje rozdziału dóbr u młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 4(68), s. 103–111.
Poziom lęku w grupie 300 osób rozkłada się raczej równomiernie – wysoki, średni i niski. Wynik ten nie budzi niepokoju co do konsekwencji zachowań spo-łecznych.
4. Weryfikacja hipotez – zakończenie
Zgodnie z Hipotezą 1 przeprowadzone badania wykazują, że maturzystów charak-teryzuje bardzo wysoki poziom potrzeby samokontroli (85% osób badanych). Mło-dzi luMło-dzie chcą sami kontrolować sytuację, ale niekoniecznie chcą korzystać ze sprawowania władzy. Wysoką potrzebę władzy ma tylko 31% badanych – zgodnie z Hipotezą 2. Niechęć do podporządkowania się wyraża jednak aż 42% badanych. Tylko 2% charakteryzuje się wysoką potrzebą uległości (Hipoteza 3). Badani ma-turzyści nie chcą ponosić odpowiedzialności, nie chcą też podporządkowywać się innym, co jest chyba zgodne z opinią o naszym społeczeństwie. Lubią brać udział w koordynowaniu zadań – 63%, nie ponosząc odpowiedzialności za efekt końcowy. Ponadto badanych cechuje wysoki poziom potrzeby szacunku – 71% (Hipoteza 4) oraz bardzo wysoka potrzeba reaktancji – 80% – czyli silna potrzeba odrzucania ingerencji w ich sprawy. Co wynika, być może, z wysokiej samooceny osób bada-nych.
Przeprowadzone badania eksploracyjne wśród 300 osób ukazały postawy mło-dzieży maturalnej w zakresie potrzeby sprawowania kontroli. Wyniki badań nie wyczerpują całości zagadnienia. Mogą stanowić jednak punkt wyjścia do dalszej analizy zachowań dorastającej młodzieży, a także potwierdzać potrzebę ciągłego szukania sposobów oddziaływania wychowawczego w kierunku formowania po-staw obywatelskich.
L I T E R AT U R A:
Adler A., Individual Psychology [w:] Psychologies of 1930, C. Murchison (red.), Worcester, MA: „Clark University Press” 1930.
Brown S., Treating Adult Children of Alcoholics: A Developmental Perspective, „New York: John Wiley” 1988.
Burger J.M., Cooper H.M., Th e Desirability of Control, „Motivation and Emotions” 1979,
nr 3.
Burger J.M., McCormack W.A., Pinckert S., Desire for Control and Adult Children of
Burger J.M., Desire for Control: Personality, Social and Clinical Perspectives, „New York: Plenum Press” 1992.
Burger J.M., Need for Control and Self-Esteem: Two Routes to a High Desire for Control [w:]
Effi cacy, Agency, and Self-Esteem, M. Kernis (red.), „New York: Plenum Press” 1995,
s. 217–233.
Burger J.M., Solano C.H., Gender Diff erences in Desire for Control: A Ten-year Longitudinal
Study. Sex Role, „New York: Plenum Press” 1995.
Daubman K.A., Th e Self-Th reat of Receiving Help: A Comparison of the Th reat to Self
-Este-em Model and the Th reat-to-Interpersonal-Power Model, Unpublished manuscript.
Get-tysburg, PA: Gettysburg College 1990.
Grzelak J.Ł., Preferences and Cognitive Processes in Social Interdependence Situations [w:]
Cooperation and Helping Behavior: Th eory and Research,V. Derlega, J. Grzelak (red.),
„New York: Academic Press” 1982.
Grzelak J.Ł., Control Preferences [w:] J.A. Bargh, D.K. Apsley (red.), Unraveling the
Comple-xities of Social Life: a Festschrift in Honor of Robert B. Zajonc, „Washington: American
Psychological Association” 2001.
Grzelak J.Ł., O intencjach, kontroli i zaufaniu [w:] Od myśli i uczuć do decyzji i działań, D. Doliński, B. Weigl (red.), Warszawa 2001.
Grzelak J.Ł., Inwentarz upodobań i opinii, Warszawa 2001.
Higgins E.T.,Continuities and Discontinuities in Self-Regulatory and Self-Evaluative
Proces-ses. A Developmental Th eory Relating Self and Aff ect, „Journal of Personality” 1989, nr 57,
s. 407–444.
Mika St., Kilka refl eksji na temat potrzeby władzy [w:] Psychologia czynności, I. Kurcz, D. Ką-dzielawa (red.), Warszawa 2002.
Polski Generalny Sondaż Społeczny, Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszaw-skiego, Warszawa 1995.
Schonbach P., Account Episodes: Th e Management of Escalation of Confl ict, „Cambridge
University Press” 1990.
Snyder C.R., Harris C., Anderson J.R., Gibb J., Yoshinobu L., Langelle C., Harney P.,
Holle-ran S., Irving L.M., Th e Will and the Ways: Development and Validation of an
Individu-al – Diff erences Measure of Hope, „JournIndividu-al of PersonIndividu-ality and SociIndividu-al Psychology” 1989,
nr 60.
Th omson E.P., Individual Diff erence Moderators of Extrinsic Reward Eff ects: A Person x
Si-tuation Approach to the Study of Intrinsic Motivation Processes, Unpublished master’s
thesis, New York: New York University 1990.
Turowska A., Znaczenie samooceny w funkcjonowaniu społecznym – na przykładzie
Turowska A., Preferencje rozdziału dóbr u młodzieży maturalnej, „Kultura i Edukacja” 2008, nr 4(68).
West M.O., Prinz R.J., Parental Alcoholism and Childhood Psychopathology, „Psychological Bulletin” 1987, nr 102.
SUMMARY
Th e aim of the paper was to try to present the attitude concerning allocation of control
among students of last form of secondary school. Need for control is considered as one of the most important factors which can account for people’s behavior in interdependence
situations. Th e subjects were 300 polish students of last form of secondary schools in
War-saw, ranging in age from 18 to 19. Th e present papers is based on Kelley and Th ibaut’s
theory of preferences of control (adopted by J. Grzelak), in which they claim there are fi ve preferences: self-control preference, power preference, dependence preference, respect and
coordination preference. Th e fi ndings of the study show that students of last form of
sec-ondary schools have very strong desire for self-control. Young people want to control
situ-ation by themselves but perhaps not necessarily want to hold power. Th e respondents
prefer not to be dependent from the others. Only 2% of them are disposed to conform to
other’s decisions. Th e examined subjects are ready to coordinate the task but perhaps not
to take responsibility for the eff ect. Th ey have also high level of desire for respect and very
high level of reactance – disfavor to interference of the others into subjects’ aff airs.
Key words:
control orientations, preference of self-control, preference of power, preference of depend-ence, preference of respect and preference of coordination
