Marek Budajczak (rec.): George Ritzer (red.), The Blackwell Encyclopedia of Sociology

Naczelnemu „Kultury i Edukacji" za to, co - niestety - w ogóle już nie ma miejsca w innych periodykach naukowych, gdzie prowadzono m.in. polemiki z moimi roz-prawami, że umożliwi! mi odniesienie się w tym samym numerze czasopisma do tre-ści recenzji mojej książki. Chapeaux bas.

Bogusław Śliwerski

Marek Budajczak (rec.): George Ritzer (red.), The Blackwell Encyclopedia of Sociology, Blackwell & Willey, Oxford-Hoboken 2007, ss. 6384 oraz http://www. sociologyencyclopedia.com/public/. Dwa i pół roku temu (w brytyjskiej wersji w grudniu 2006 r., w amerykańskiej w stycz-niu 2007 r.) ukazała się monumentalna, naj-większa jak dotąd w swojej kategorii, 11-to-mowa edycja Encyklopedii socjologii (tytuł oryginału: The Blackwell Encyclopedia of So-ciology), której od początku 2007 r. towarzy-szy wersja elektroniczna (Blackwell Encyclo-pedia of Sociology Online), dostępna dla subskrybentów pod adresem: http://www. socioIogyencyclopedia.com/public/.

Całość zredagowana została/ redagowa-na jest przez George'a Ritzera, socjologa Uniwersytetu Maryland, specjalisty od McŚwiata, znanego także z pracy redaktor-skiej nad wieloma socjologicznymi pod-ręcznikami, któremu w jej opracowaniu pomagało 53 doradców1.

1 Wszelkie dane liczbowe tu prezentowane

należy traktować jako przybliżone (kłopotu przyczynia sam wydawca, podając w różnych

Charakterystyka tej Encyklopedii po-dzielona musi zostać na dwie części, odno-szące się odpowiednio do jej wersji „papie-rowej" i „internetowej".

W pierwszej z tych postaci, w twardej oprawie zrealizowanej, która prawie dwu-krotnie przewyższyła objętość 5-tomowej The Encyklopedia of Sociology pod red. Edga-ra F. Borgattyego i Rhondy J.V. Montgomery z 2000 r. (MacMillan, Nowy Jork, wydanie II z 430 artykułami), mamy do czynienia z naj-obszerniejszym w socjologii - bo liczącym sobie 6384 strony i, jak podaje wydawca, ok. 3,5 miliona słów - dziełem, które jest owo-cem pracy blisko 1600 socjologów z 39 kra-jów (większość artykułów została napisana w pojedynkę, jedynie 149 przez dwu-, a 5 przez trzyosobowe zespoły; niektórzy piszą-cy są twórcami kilku artykułów).

Łącznie Encyklopedia zawiera 1793 arty-kuły, nazywane esejami, alfabetycznie uło-żone, dla których przewidziano przeciętną objętość między 500 a 6 tys. słów (anglosa-ska moda na określanie objętości tekstu przez wskazywanie liczby jego słów upo-wszechnia się także i u nas). Każdy z arty-kułów (w dwóch kolumnach na stronie) wzbogacony został wskazaniami na artyku-ły z zagadnieniami pokrewnymi (see also), a także przedmiotową bibliografią.

Na początku tomu I zamieszczono wy-kaz 22 głównych bloków tematycznych, w których mieszczą się artykuły obejmowa-ne przez Encyklopedię, natomiast tom XI prezentuje indeks do całości.

miejscach różne dane odnoszące się do tych sa mycli kwestii).

Internetowa wersja Blackwellowskiej en-cyklopedii socjologii jest projektem rozwo-jowym, dotrzymującym kroku postępowi współczesnej socjologii. Wydawca wskazu-je na możliwych kilka (raz wspomina o trzech) aktualizacji rocznie, do współpra-cy przy tworzeniu których zaprasza wszyst-kich chętnych (nawet oferując nagrody książkowe za najciekawsze propozycje). Jak dotąd doszło do sześciu aktualizacji, któ-rych owocem jest 85 nowych artykułów. Siódma aktualizacja jest nieco spóźniona, a już na listopad 2009 r. zapowiedziano ósmą jej wersję (sygnalizując nawet okre-ślone, będące w trakcie opracowania tytu-łowe hasła).

Elektroniczna Encyklopedia po opłace-niu rocznej subskrypcji (jej koszt jest zależ-ny od typu i rozmiarów instytucji, która z niej korzysta, bez limitowania liczby użyt-kowników w jej ramach) jest dostępna przez całą dobę, we wszystkie dni tygodnia. Moż-na też przed podjęciem decyzji o zakupie skorzystać z 60-dniowego okresu testowa-nia jej wartości.

BEOS dysponuje wieloma użytecznymi narzędziami do przeszukiwania całości jej zasobów. I tak, można ją przeglądać przy zastosowaniu 22 bloków tematycznych, od-powiadających różnym dyscyplinom nauki, które dalej można specyfikować (13 podle-ga wtórnym podziałom, a 8 - podziałom trzystopniowym). Ostatnią z grup stanowi sama socjologia, w obrębie której wyróżnia się 28 subdyscyplin w 48 odmianach. Jako że wykazują one pośrednio aktualny stan rozwoju socjologii, tworząc przy tym inte-resującą systematyzację, warto je in extenso

i w porządku przyjętym przez wydawcę przedstawić.

Są tu kolejno: socjologia porównawcza i historyczna, socjologia konsumpcji, studia demograficzne i populacyjne, socjologia przestępstwa, socjologia dewiacji, socjologia ekonomiczna, socjologia środowiska, socjo-logia polityczna, socjosocjo-logia prawa, socjolo-gia matematyczna, metodolosocjolo-gia badań so-cjologicznych, socjologia nauki i techniki, socjologia ruchów społecznych i zmiany społecznej, socjologia problemów społecz-nych, psychologia społeczna (socjologia interakcyjna, socjologia biograficzna, bada-nia nad socjalizacją, socjologia emocji, so-cjologia grup, soso-cjologia zdrowia umysło-wego), socjologia zdrowia, teoria socjolo-giczna i społeczna (klasyczna teoria socjo-logiczna, nowoczesna teoria socjosocjo-logiczna, postmodernistyczna teoria socjologiczna), socjologia mediów, socjologia kultury po-pularnej, socjologia rozwoju, socjologia edukacji, socjologia rodziny, socjologia przyjaźni, socjologia medycyny, socjologia starzenia się, socjologia zdrowia i choroby, socjologia wiedzy, socjologia czasu wolnego, socjologia sportu, socjologia turyzmu, so-cjologia rasy i etniczności, soso-cjologia religii, socjologia płci i rodzaju, socjologia seksual-ności, socjologia ciała, socjologia wojny, pokoju i konfliktu, socjologia stratyfikacji i nierówności, socjologia społeczności lo-kalnej, socjologia wsi, socjologia miasta, socjologia zarządzania, socjologia pracy i socjologia organizacji.

Artykuły są też uporządkowane czaso-przestrzennie: według pięciu kontynentów (obie Ameryki występują razem) oraz dwóch

okresów historycznych: od roku 1000 do 1999 (ten podzielono na pięć podokresów) oraz od 2000 do aktualizowanego „dziś" -wzmiankuje się łącznie z górą 600 głównych wydarzeń w dziejach socjologii.

Wyróżniono dodatkowo w korpusie tek-stu Encyklopedii socjologii osoby znaczące (kategoria: „people") tej dyscypliny nauko-wej, wskazując 52 autorów i odnotowując określoną dla nich liczbę przywołań. Naj-częściej wspominanymi socjologami są: K. Marks (pojawiający się w 21 artykułach), P. Bourdieu i E. Durkheim (po 11 razy), wreszcie J. Baudrilłard (10-krotnie).

Te dane, pochodzące od wydawcy, trze-ba jednak zweryfikować i poszerzyć. Za ar-tefakt należy uznać to, iż eksponowany w elektronicznym podziale J. Baudrilłard własny biogram zyskał dopiero w drugiej aktualizacji z listopada 2007 r. Wtórnie do-dano również charakterystyki innych zna-czących postaci socjologii: A. Gouldnera, H.C. de Saint-Simona, M. Kuhna, G.A. Lundberga i T.J. Rousseau.

Wspomnieć też trzeba, że liczba osobo-wych biogramów nie tylko teoretyków i ba-daczy, ale także praktyków społecznych (w rodzaju H. Forda czy P.B. Saraswati) w podstawowej wersji Encyklopedii sięga 145.1 tutaj można zgłosić pewne wątpliwo-ści. W części „pre-socjologicznej" wymienia się np. średniowiecznych arabskich myśli-cieli i badaczy: al-Biruniego i Ibn Chalduna (tego ostatniego w sposób całkowicie uza-sadniony), zupełnie pomijając jednak Plato-na, Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu czy Machiavellego. Opisuje się filozofów luźniej związanych z myśleniem społecznym (np.

E Nietzschego czy J.P. Sartrea), zapominając o W. Diltheyu, H. Rickercie czy J. Haberma-sie. Przywołuje się psychologów: Z. Freuda, W. Reicha (!) i E. Fromma, a pomija antro-pologów kulturowych: A. Kroebera, C. Levi--Straussa, E. Sapira oraz historyków kultury O. Spenglera czy A. Toynbee. Pojawiają się w BEOS biogramy mniej znanych postaci socjologii, takich jak: Z. Gokalp czy W.S. Je-vons, a brakuje socjologicznych klasyków--ewolucjonistów E.B. Taylora i L.H, Mor gana czy współczesnego Ulricha Becka, jak również innych powszechnie znanych socjologów: A.V. Cicourela, G. Gurvitcha, M. Halbwachsa, R. i H. Lyndów, M. Maussa czy W.L. Warnera.

Ostatni artykuł Encyklopedii poświęco-no Floriapoświęco-nowi Znanieckiemu. Prócz niego znaleźli się w niej tacy polscy autorzy, jak L. (zapisywany z niemiecka jako Ludwig) Gumplowicz i B. Malinowski. Warto dodać, iż wspomina się w niej także S. Ossowskie-go, Z. Baumana i H. Znaniecki-Lopata, cór-kę Floriana. Jedynym polskim autorem ar-tykułu w BEOS („polskie" z pochodzenia nazwiska są liczniejsze) jest Piotr Sztompka, piszący nt. „zbiorowej traumy".

Niektórzy autorzy artykułów Encyklo-pedii są jednocześnie twórcami opisywa-nych w nich pojęć. Społeczny konstruk-tywista K. Gergen prezentuje swoje kon-cepty „multifrenii" i „nasyconej jaźni" (PWN przygotowuje na jesień 2009 r. wy-danie jego książki pt. Nasycone Ja, w tłuma-czeniu M. Marody), a S. Sanderson „socjo-logię ewolucyjną". Inni autorzy są eksperta-mi w swoich dziedzinach, jak S. Yearley (w kwestii socjologii globalnego

ocieple-nia) czy A. Horwitz (co do społecznego konstruowania choroby umysłowej). Wśród piszących są wreszcie szeroko znani auto-rzy, których publikacje pojawiają się także w Polsce, jak M. Hammersley, J.H. Turner czy I.M. Wallerstein.

Z założenia Encyklopedia ma oddawać historię i stan obecny socjologii z różnych stron świata, stąd ujęto w niej biogramy po-staci ważnych dla różnych kultur (także wzmiankowanych średniowiecznych myśli-cieli arabskich). Szczególne rozmiary przy-brała w niej uwaga dla socjologii japońskiej z jej specyficznymi kulturowo pojęciami, jak np. „ba" czy „minzoku". 29 artykułów ja-pońskich autorów pomieszczono w ramach BEOS.

Jednak, mimo generalnej prawdziwości twierdzenia wydawcy, iż autorzy Encyklope-dii - akademicy i osoby spoza tego środo-wiska - pochodzą z różnych stron świata, zauważyć trzeba zdecydowaną nierówno-wagę w tym względzie (poprzestaniemy na uproszczonym oglądzie sytuacji, relatywi-zującym pochodzenie autorów do miejsca ich zatrudnienia). Artykuły około 1200 razy są podpisane przez Amerykanów. Jeśli do tej liczby dodać około 500 (niekiedy powtarza-jących się) nazwisk autorów z krajów języka angielskiego, w tym z górą 300 Brytyjczy-ków, to okaże się, że „reszta świata" wygene-rowała zaledwie około 10% wszystkich tek-stów. Encyklopedia wydaje się więc tworzyć wrażenie, że socjologię uprawia się przede wszystkim w krajach anglosaskich, choć z drugiej strony właśnie w nich stosuje się język, w którym ją stworzono.

Reprezentan-ci „pozostałej" grupy krajów to około 60 Niemców, po 30 Holendrów, Włochów i Ja-pończyków, 17 Singapurczyków i 13 Fran-cuzów i od kilku autorów do jednego, którzy pochodzą z: Izraela, Finlandii, Meksyku, Kolumbii, Polski, Hongkongu, Chin, Hisz-panii, Szwajcarii, Irlandii, Austrii, Turcji, Indii, Szwecji, Portugalii, Norwegii, Malezji, Korei Płd., Grecji, Peru, Belgii, Danii, RPA, Węgier i Zambii. Wreszcie pojedynczy auto-rzy identyfikują siebie nonkonformistycznie jako reprezentantów Szkocji, Walii i Anglii, a jeden z autorów wskazał na Wyspy Egej-skie, terytorium z nieoczywistym statusem państwowym. Jak widać, rzeczywiste życie społeczne sięga głęboko w samą instytucjo-nalną socjologię.

Ostatnim z kryteriów podziału artyku-łów Encyklopedii socjologii są gartyku-łówne tema-ty (key topics). Koordynatorzy tej publikacji wyróżniają 242 jednostki. Największą liczbę przywołań odnotowuje się dla „miasta" (62), „jaźni" (40), „kapitalizmu" (37), „metod ilo-ściowych" (35 - wobec 24 dla „metod jako-ściowych") i „marksizmu" (30). Gdyby wy-ciągać na tej podstawie pospieszne wnioski, to trzeba by stwierdzić w BEOS dominację języka krytyki politycznej,„miastocentrycz-ności" i psychologii jaźni.

Jednak i tu możemy poszerzyć ogląd o dodatkowe spostrzeżenia. Po pierwsze, zauważalne jest zainteresowanie prezento-wanych w Encyklopedii nauk socjologicznych (a może raczej tworzących je socjologów) własną tożsamością naukową i, generalnie, społeczną. Obok biogramów osób związa-nych ściślej i luźniej z myśleniem

socjolo-gicznego typu oraz charakterystyk kilku narodowych organizacji socjologicznych znajdziemy w niej omówienia głównych nurtów teoretycznych (w około 20 odmia-nach), a także pomniejszych teorii (około 100). Coraz wyraźniej ujawniają się związki socjologii z antropologią fizyczną i psycho-logią, tworząc wspólne płodne pole wiedzy 0 człowieku. Są tu również refleksje metate-oretyczne, porządkujące zasoby socjologii, wespół z informacjami na temat metodolo-gii badań socjologicznych (a nawet opisami najsławniejszych eksperymentów psycho-społecznych, jak np. S. Ascha).

Akcentuje się wyraźnie w BEOS (także w duchu krytycznym) takie parametry, jak: wiek, płeć, pochodzenie rasowe i etniczne oraz cechy ciała, behawioru i psychiczne, a także funkcje społeczne przez jednostkę pełnione wraz z towarzyszącymi im statu-sami. Uwzględnia się usytuowanie jednostki w różnych typach zbiorowości ludzkich: od małych grup (sporo miejsca poświęca się rodzinie) po społeczeństwo globalne. Świat społeczny interpretowany bywa przez pry-zmat jego różnorodnych obiektów, proce-sów i struktur, adekwatnie do podejmowa-nego problemu.

Spośród sfer funkcjonowania społecz-nego najwięcej, co oczywiste, uwagi przy-kłada się do polityki (ekonomia i kultura też są od niej zależne), a więc do kwestii dystry-bucji władzy. Mówi się zatem sporo o pato-logiach, dyskryminacjach i przeciwdziała-niach im, opresjach społecznych, ekscesach 1 nadużyciach zbiorowych i indywidual-nych, przynoszących niekorzystne skutki

dla samych autorów społecznych działań, dla innych, a także dla środowiska natural-nego.

Według tytułowych haseł artykułów naj-ważniejszymi tematami w Encyklopedii są „seks" (32 artykuły) z towarzyszącymi mu problemami „płci" (kwestie genderowe oma-wia 19 z nich, feminizmu - 15) oraz „kon-sumpcja" (31), „sport" i „kultura" (po 25). Tradycyjny problem socjologii, jakim była przez lata „klasowość", występuje w zaledwie 6 artykułach. Mogłoby się wydawać, że so-cjologia współczesna, poprzez często wywo-ływane hasła: „osobistej satysfakcji", „czasu wolnego", „stylu", „konsumpcji" „marki", „ce-lebrytów", konstatuje (a może nawet daje się uwodzić przez) hedonistyczne tendencje dzisiejszego świata, szczególnie członków społeczeństw typu zachodniego.

Dobrze reprezentowana jest socjologia edukacji (jako hasło możliwa do znalezienia dopiero na poziomie „głównych tematów")', znajdująca odniesienia w 61 artykułach. 0 „szkole" mówi 14 artykułów spośród nich, zaś jeden z tekstów poświęcony jest rodzi-cielskiemu zaangażowaniu w edukację wła-snych dzieci. Zabrakło tymczasem autorom Encyklopedii zainteresowania dla zjawiska „edukacji domowej" (co wobec rozmiarów 1 społecznej dynamiki tego fenomenu w USA może wydawać się pewnym jej ogra-niczeniem). Jest artykuł charakteryzujący zjawisko „ukrytego programu", jakkolwiek brakuje kategorii „zerowego programu" (nuli curriculum wg E.W. Eisnera).

101 artykułów poświęconych jest różno-rakim „-izmom": religijnym, filozoficznym,

artystycznym, stylów życia, politycznym (w tym 10 odmianom feminizmu) i ekono-micznym.

Choć, co z uwagi na rozmiary Encyklo-pedii socjologii jest oczywiste, można by

o dziele tym mówić bardzo długo, ograni-czymy się zaledwie do garści szczególnych wskazań.

Za inspirującą można uznać zgłoszoną tu propozycję prowadzenia badań w zakre-sie astrosocjologii, tj. tego, jak zachowują się ludzie spędzający dłuższy czas w kosmosie. Nawet jeśli sama astrosocjologia nie wydaje się tymczasem dysponować szczególnymi perspektywami rozwoju, to skłania do re-fleksji nad możliwością prowadzenia syste-matycznych eksploracji w bardziej już uza-sadnionych postaciach ziemskiej socjologii „habitatowej": „jaskiniowej", „morskiej" („kąpieliskowej"), „rzecznej", „górskiej", „dżunglowej", „pustynnej" albo, idąc ostat-nim tropem, „nomadycznej", „łowiecko--zbieraczej", „pasterskiej", „rolniczej" itp. A chociaż dzisiejsza społeczna waga medy-kamentu, jakim jest viagra, usprawiedliwia włączenie tego hasła do BEOS (aczkolwiek sedativa wydają się pełnić znacznie ważniej-szą społecznie rolę), to raczej wątpliwa wy-daje się decyzja umiejscowienia w jej obrę-bie kategorii: „masturbacja" (więcej „spo-łecznego" ładunku kryje się, za przeprosze-niem, w nekrofilii).

Można by też dyskutować, czy pojęcia: „rustbelt" i „sunbelt", opisujące odpowied-nie okręgi gospodarcze w USA, albo kate-goria „męczennictwa" są równie ważne, jak nieobecna w Encyklopedii kategoria „socjo-patii" czy „psycho„socjo-patii", ale zwyczajnie

ra-cjonalne będzie zaakceptowanie już podję-tych decyzji Autorów całości i ewentualna współpraca z nimi nad powiększaniem za-sobów tego źródła informacji.

A jest to źródło, podkreślmy na koniec, naprawdę niewyczerpane. BEOS służyć może i już służy szerokim spektrum haseł, wskazaniami na główne dzieła socjologii i ich autorów, danymi z empirycznych ba-dań i pogłębionymi wyjaśnieniami mno-giej liczby zjawisk społecznych zarówno studentom, jak i akademikom (teoretykom, badaczom, dydaktykom), a obok nich wszystkim zainteresowanym dokonaniami socjologii (w tej licznie np. bibliotekarzom i dziennikarzom). Co ważne, w duchu postmodernistycznej otwartości prezentu-je ona różnorakie opinie, nawet kontro-wersyjne, dając czytelnikom możliwość dokonywania autonomicznych rekoncep-tualizacji różnych wymiarów społecznego świata albo potwierdzenia wcześniejszych stwierdzeń i opartych na nich wyborów. Pod informacyjnym względem Blackwel-lowska encyklopedia socjologii jest wręcz nieoceniona.

Twórcy The Blackwell Encyclopedia of Sociology przedkładają swoją cenną propo-zycję każdej (byleby znała angielski) osobie zainteresowanej najbogatszą bodaj z dys-cyplin nauk o człowieku. Jak nikt przed nimi dają światu możliwość poznania za-awansowanej w humanistycznym rozwoju socjologii!